InfoHub Logo

قازاقستاندا قازىرگى جۋرناليستيكا كۋردەلى كەزەڭدەردى باستان وتكەرۋدە. وزگەرۋ ۋاكىتى ءارقاشان بەرىكتىك سىناعى بولىپ تابىلالى. زاڭدار عانا ەمەس، جۋرناليستىك جۇمىس ادىستەرى، اقپاراتتى تاراتۋ جولدارى دا وزگەرۋدە. كەڭ جولاقتى ينتەرنەتتەن قول جەتىمدىلىگى جۋرناليستيكانىن دامۋىنا بەلگىلى ءبىر اسەر ەتەدى، ال قازاكستاننىن كەڭىستىگىندە ول بارلىق جەردە بولا بەرمەيدى. سوندىكتان ءداستۇرلى باق-تاردى دامىتۋ بۇرىنعىسىنشا كاسىبي قوعامداستىقتىڭ باستى نازارىندا. دەگەنمەن قازاكستاننىن قازىرگى جۋرناليستيكاسى مەن بولاشاعىن ايتۋدان بۇرىن قازاق جۋرناليستيكاسىنىنىڭ تاريحىنا جۇگىنگەن دۇرىس بولار.

قازاقستاننىڭ جۋرناليستيكاسى 20 عاسىردىڭ باسىندا قازاق زيالىلارىن بەلسەندى جۋمىسىمەن باستالدى. قازاق زيالىلارى اعارتۋشىلىق پەن ءبىلىم بەرۋدى قىزۋ قولدادى.

زيالى قاۋىم وكىلدەرى ساياسي ساۋاتتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، حالىقتىڭ تاريحي ساناسىن تاربيەلەۋ ءۇشىن باسپا ءسوز قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندى. "قازاق" گازەتى "الاش" پارتياسىنىڭ كوشباسشىسى ءاليحان بەكەيحانوۆ پەن ونىن سەنىمدى سەرىكتەرى احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىن باستاماسىمەن شىعا باستادى. باسىلىمدى اشۋ يدەياسى 1905 جىلى پايدا بولدى، سول جىلى قازاق گازەتىن شىگارعا  رۇقسات بەرىلدى. ءبىراق رەسمي بوساتۋ مۇمكىندىگى تەك 1913 جىلى پايدا بولدى. "قازاق" گازەتى ءوزىنىڭ الدىنا تەك اعارتۋشىلىق عانا ماقسات قويمادى - ول "الاش"ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن بەلسەندى ناسيحاتتايتىن ارنايى ورگانعا اينالدى. گازەتتە ماڭىزدى ماتەريالدار جاريالاندى. تاريحشىلاردىڭ مالىمەتى بويىنشا، اپتا سايىنعى "قازاق" گازەتىنىڭ ءبىرىنشى ءنومىرى 1913 جىلى 2 اقپاندا ورىنبوردا شىققان. 1915 جىلدان باستاپ ولار ونى اپتاسىنا 2 رەت شىعارا باستادى. "قازاق" گازەتى بىردەن كەڭ تانىمالدىلىققا يە بولدى. گازەت سول كەزدەرى قازاقتاردىڭ سانىنا ارنالعان ماقالادا

"قىر بالاسى" ("سىن ستەپەي" - بۇركەنشىك ات) گازەتىنىنىڭ 8ء-شى نومەرىندە  جازىلگانداي، سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ بارلىق  بۇرىشتارىندا سول كەزدەگى دالا جانە  تۋركىستان ەلكەلەرىندە، نەمەسە 9 وبلىس پەن ءبىر گۋبەرنيادا (استراحان) جازىپ بەرىلگەن. قازاق ادەبيەتى مەن فولكلورى بويىنشا نەگىزگى زەرتتەۋلەر مەن ەڭبەكتەرى وسى گازەتتە، ونىن جابىلۋىنا دەيىن باسىلدى. 5 جىل ىشىندە "قازاق" گازەتى بارلىق الدىڭعى باسىلىمداردان اسىپ تۋسەتىن تيراجدى ساتىپ الدى. "تۋركىستان ۋالاياتى"، " دالا ۋالاياتى"، " ايقاپ"، " سەركە”جانە “سارىارقا "جۋرنالدارىنا قاراعاندا  "قازاق" ۇلكەن تانىمالدىلىققا يە بولدى. "قازاق" گازەتىن رەسەيدىڭ جوعارىعى وقۋ ورىندارىندا وقىعان قازاق ستۋدەنتتەرى-كييەۆتەن قازانعا دەيىن، سانكت-پەتەربۋرگتەن تومسكىگە دەيىن جازىپ بەردى، بۇعان ونىن بەتتەرىندە جاريالانگان كوپتەگەن حاتتار دالەل بولا الادى. ول 5 ميلليونعا جۋىق حالىكتىڭ جالپىۇلتتىق باسىلىمىنا اينالدى جانە قازاقتاردىڭ ۇلتتىق شوعىرلانۋىنا ىقپال ەتتى.

قازىرگى زەرتتەۋشىلەر باسىلىمدى كازىرگى قازاق گازەتتەرىنىنىڭ ارعى اتاسى دەپ اتايدى. 1918 جىلدان باستاپ باسىلىم ۇزاق جىلدار تاريح قويناۋىندا قالعانىنا كاراماستان. 2006 جىلى بەلگىلى جازۋشى، باسپا سالاسىنىڭ ءىرى قايراتكەرى قوعاباي سارسەكەيەۆ "قازاق" گازەتىن قايتا شىعاردى. وسىلايشا، ءبىز قازاقستان جۋرناليستيكاسىنىن باستاماسىنا شولۋ جاسادىق.

ال، ودان كەيىن كەڭەستىك جۋرناليستيكا كەزەڭى بولدى. الايدا، ءبىز قازاق جۋرناليستيكاسىن قاراستىرعان سوڭ، ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى قازاق جۋرناليستيكاسىن كاراستىرامىز. تۇتاستاي العاندا، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇكىل مەرزىمدى باسىلىمدارىندا قالىپتاسۋ مەن دامۋدىڭ جاڭا تاريحى بايقالۋدا: "بۇقارالىق اقپارات كۇرالدارى تۋرالى" ق ر ءبىرىنشى زاڭى تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا 1999 جىلى 23 شىلدەدە قابىلداندى. 1991 جىلى 28 ماۋسىمداعى "باسپا ءسوز جانە باسقا دا بۇقارالىق اقپارات كۇرالدارى تۋرالى" قازاق كسر زاڭىن الماستىردى. جالپى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءباسپاسوزى قازاق كسر-ى كەزەڭىندەگى باسپاسوزدەن وزگەشە 1990 جىلعا دەيىن بارلىعى 10 رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك گازەت پەن جۋرنالدار جارىق كوردى، ولاردىڭ باستىلارى ورىس ءتىلدى "كازاحستانسكايا پراۆدا" جانە قازاق ءتىلدى "سوسياليستىك قازاقستان" (قازىرگى "ەگەمەن قازاقستان"). 1990-شى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ ساميزداتوۆتىق "الماتينسكيي ۆەستنيك"، "ۆەستنيك"، "سۆوبودنوە سلوۆو"، "التەرناتيۆا"، "منەنيە"، "راكۋرس" گازەتتەرى مەن جۋرنالدارى، تاكەلسىز "ازات"، ”امانات"، "بىرلەسۋ"، "الاش"، "وركەن"گازەتتەرى شىعا باستادى. 1991 جىلى 82 باسىلىم قازاق تىلىندە جارىق كورگەنىن اتاپ وتەمىز. قازاقستاننىڭ ماسس-مەدياسى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قارقىندى دامي باستادى. جىل سايىن جاڭا باسىلىمدار اشىلىپ، وقىرماندى جۋرناليستيكانىنىڭ جارقىن ماتەريالدارىمەن جانە جاڭا فورمالارىمەن جاۋلاپ الۋعا تىرىستى. الايدا، قازىرگى ۋاقىتتا سول جاڭا باسىلىمدارىنىڭ كوپشىلىگى جابىلىپ قالدى، ءبىر كەزدەرى قازاقستاننىن تاۋەلسىز جۋرناليستيكاسىن بەينەلەيتىن بىرنەشە جارقىن باسىلىمدار قالدى. "كازاحستانسكايا پراۆدا" جانە "ەگەمەن قازاقستان"گازەتتەرى ءوز داستۇرلەرى مەن ەسىمدەرىن ساقتاي وتىرىپ، دامۋىن جالعاستىرادى. ايتا كەتەيىك، "كازاحستانسكايا پراۆدا" گازەتى ءوزىنىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويىن ءبىر جىلدان سوڭ اتاپ وتپەك. ءبىزدىڭ گازەتىمىزدىڭ تاريحىندا كوپتەگەن داڭقتى بەتتەر بار، ءتىپتى ءجۇز جىلدىق مەرەيتويعا دايىندالۋ كەزىندە ول زاماناۋي، قىزىقتى جانە ويدى وياتۋ نيەتىن جوعالتپايدى. مەملەكەتتىڭ باق-قا قاتىسۋ ۇلەسىنىڭ ازايۋىمەن، جەكە، كورپوراتيۆتىك باسىلىمداردىڭ دامۋىمەن سيپاتتالاتىن 1992-1996 جىلدار كەزەنىن ەسكە تۇسىرەيىك. ول ۋاقىتتى جەرگىلىكتى اقپاراتتىق نارىقتىڭ قالىپتاسۋ ۋاقىتى دەپ اتايدى.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، شىن مانىندە. قازاقستاننىڭ الدىندا ساپالى جاڭا اقپاراتتىق كەڭىستىكتى قالىتاستىرۋ جانە ونى الەمدىك اقپاراتتىق جۇيەگە بىرتىندەپ ەنگىزۋ مىندەتى تۇردى. بۇل باعىتتاعى تابىستى ءىس-قيمىلدار قازاقستان مەملەكەتىن نىعايتۋ. قۇرامىندا جۇزدەن استام ۇلتتار مەن ۇلىستار بار قازاقستاندىق قوعامنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن ساقتاۋ تەتىگىنىڭ ارەكەت ەتۋ قاعيداتىن ايقىندايدى دەگەن تۇسىنىك كەلدى.

قازىرگى ۋاكىتتا قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ جاعدايى كۇندەلىكتى وزگەرىستەرگە بەيىمدەلۋى قاجەت. مىسالى، مەديا ساراپشىلار مەن جۋرناليستەر قوعامىندا مىناداي تۇزەتۋلەردىڭ نەعۇرلىم تالقىلاناتىنىن بايقاپ وتىر: جەلىدەگى انونيمدىك تۇسىنىكتەمەلەرگە تىيىم سالىنۋى مۋمكىن؛ جۋرناليستەردى شىعىس اقپاراتىنىڭ دۇرىسىعىنىڭ تەكسەرۋگە مىندەتتەۋ: جۋرناليستەردى جەكە ءومىرى مەن دەربەس دەرەكتەرىنەن مالىمەتتەردى تاراتۋعا جازباشا رۇقسات الۋعا مىندەتتەۋ. مينيسترلىكتىڭ مالىمدەمەسى بويىنشا: "ءبىز تۇزەتۋدى وزگەرتتىك. بۇل بارلىق جەكە دەرەكتەر تۋرالى ەمەس، شەكتەۋلى قول جەتىمدىلىك تۋرالى. ولارگا جەكە كۋالىك دەرەكتەرى، جەكە سايكەستەندىرۋ نومىرلەرى، جەكە تەلەفوندار، مەكەن - جايلار، تۇرعىلىقتى جەرى، جۇمىس ورنى، ەڭبەك شارتىنىڭ تالاپتارى جانە ت. ب. جاتادى". سونداي-اق زورلىق-زومبىلىقتان زارداپ شەككەن بالالار تۋرالى اكپاراتتى ورنالاستىرۋ پۋنكتى تالقىلاۋعا جاتپايتىنىن اتاپ ءوتتى. ب ا ق مۇنداي اقپاراتتى جاريالاماۋى كەرەك، ويتكەنى ول بالانىڭ بولاشاق ومىرىنە تەرىس اسەر ەتەدى. وسىنداي، تۇراقتى وزگەرتۋلەرگە بايلانىستى قازاق  جۋرناليستيكاسىنىڭ بولاشاعىن ناقتى بولجاۋ كۇردەلى، ءارى تەرەڭ زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن ماسەلە بولىپ تابىلادى. دەگەنمەن كازىرگى اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ءتۇرلى ساندىق تەحنولوگيالاردىڭ ەنۋى جۋرناليستيكانىڭ دامۋىنا ءبىر جاعىنان كوپشىلىككە ەركىن شىعۋ دەگەن سەكىلدى ونلاين پلاتفورما بەرسە، ەكىنشى جاعىنان بلوگەرلەردىن كوبەيۋى جۋرناليست پەن بلوگەر اراسىنداعى شەكارانى جويىپ جاتىر. الايدا، ساننان ساپا شىعادى دەگەن قاعيداعا نەگىزدەلسەك قازاق جۋرناليستكاسى بولاشاقتا ەلدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن بارىنشا كەڭ  كوتەرە الاتىن دەڭگەيگە جەتەدى دەگەن سەنىمدەمىز.

قاستەر ايجان

---