قازاق كەڭەس جازۋشىلارى
كەڭەس جازۋشىلارى وزدەرىنىڭ شىعارمالارىندا جۇمىسشى، قارا شارۋا ۇكىمەتىن جاقتاپ. سول ۇكىمەتتىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋ جولىندا كۇش جۇمساپ، كوركەم ادەبيەت ارقىلى بارلىق ەڭبەكشىلەردىڭ وي-ساناسىن ۇيىمداستىرىپ، سوسياليزم قۇرۋ كۇرەسىنە ۇندەيدى.
بۇل جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارىنىڭ كوپشىلىگى ءبىزدىڭ جاڭا قۇرىلىسىمىزبەن جاساپ، جاڭا ءومىرىمىزدىڭ كوركەم كورىنىستەرىن كوزىمىزگە ايقىنداپ كورسەتىپ سۋرەتتەيدى. ولار ءوز ەلىمىزدە قۇرىلعان، قۇرىلىپ جاتقان ءوندىرىس، زاۋىت-فابريكتەر مەن ۇلكەن-ۇلكەن قالالاردىڭ، ميداي دالادا قۇرىلعان جاڭا قۇرىلىس، جاڭا ءومىردىڭ قالاي جاسالعاندىعىن، كىمدەر جاساعانىن، قالاي جاساپ جاتقانىن، ءبىزدىڭ اۋلىمىزدىڭ جاڭاشا جاساي باستاعانىن سۋرەتتەيدى. ولار ءبىزدىڭ بۇگىنگى قۇرىلىستاعى ەكپىندى ەرلەرىمىزدىڭ قۇرىلىستاعى قايرات-جىگەرىن كورسەتىپ، كەشەگى تاپ سوعىسىنداعى ەرلەردىڭ ىستەرىن سۋرەتتەپ، اشىق، جاسىرىن قۇپيا جاۋلارىمىزدىڭ سىرلارىن اشىپ، جاۋلىعىن ايقىنداپ كورسەتەدى.
مۇنىمەن قاتار، كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ وتكەندى كورسەتىپ، وتكەن ءومىردى باياندايتىن دا شىعارمالارى بار.
«ەسكىنى بىلمەي جاڭانى قۇرىپ بولمايدى» دەگەندەي، بۇلاردان ءبىز ەسكى زاماننىڭ قانداي بولعانىن، كاپيتاليستەر كەزىندە جۇمىسشى تاپ، قارا شارۋا ەڭبەكشىلەر قالاي كۇنەلتكەنىن بىلەمىز.
بۇل شىعارمالاردىڭ تاعى ءبىر بىزدە قىمباتتى جەرى ءومىردىڭ قالاي وزگەرىپ جاتقانىن، بۇرىنعى كەزدەگى ۇستەم باي تابى ءوزىنىڭ الدىنا قانداي ماقسات قويعانىن كورسەتىپ، كازىرگى ءبىزدىڭ پرولەتاريات مەملەكەتى ءوزىنىڭ الدىنا قانداي ماقسات قويىپ وتىرعانىن بىلۋگە، تۇسىنۋگە جاردەم ەتەدى.
ءبىزدىڭ كەڭەس جازۋشىلارىمىزدىڭ ىشىندە ەڭبەكشى تابىنا ەڭبەگىن كوبىرەك سىڭىرگەن كورنەكتىلەرى بەيىمبەت، ساكەن، ءىلياس، عالي تاعى باسقالار.
مايلى ۇلى بەيىمبەت
ءومىرى مەن جازۋشىلىق قىزمەتى
بەيىمبەت — جارلى بالاسى، جاسىنان جەتىم قالعان. بەيىمبەت 1894 جىلى قارابالىق اۋدانىندا تۋعان. جوقشىلىقتان ۇزاپ وقىپ، ءبىلىم الا الماعان، ءىس اراسىندا عانا اۋىلدا ساۋاتىن اشقان.
بەيىمبەت قارا بۇقارانىڭ ورتاسىنان قايناپ شىققان سۇيىكتى جازۋشى.
بەيىمبەت ءوزىنىڭ قانداي كۇيدە ءوسىپ، قالاي وقىپ، قايتىپ جازۋشى بولعانىن بىلاي اڭگىمە ەتەدى: جۇمىستان قالت ەتىپ قولىم بوساسا، مەنى مولداعا سۇيرەۋ شەشەمنىڭ ادەتى ەدى. شانشار مولدا دەپ اتالعان ءبىر نوعاي مولدا بولدى. ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىرتالاي جىل تۇردى. بار ءبىلىمى «باقىرعاندى» اندەتىپ وقۋ ەدى. سول مولدادان ساۋاتىمدى اشىپ، حات تانىدىم. قول تيگەندە، جۇمىستان بوساپ اۋىلعا كەلگەندە ولەڭ كىتاپتارىن وقۋدى اۋەس كوردىم.
باياعى مەنى وقىتۋعا قۇمارتقان ۇلكەن شەشەم دە ولەڭگە وتە اۋەس ادام ەدى. ەسكى قيسسالاردى تىڭداپ بولىپ، بىرەر كۇرسىنىپ الىپ، ءوزى ولەڭ ايتار ەدى. كەيدە ماعان قاراپ كۇلىمسىرەپ: قاراعىم-اۋ، سەن جوقتا مەن ساعان ولەڭ شىعارىپ قويدىم دەر ەدى.
...ءالى ەسىمدە، قىرىق قۇراۋ — جۇلدىزداي تەسىك، قيقيعان قارا ءۇيىمىز بار ەدى. قىرىق كۇن شىلدەدە ءبىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ ورتاسىندا وت جاعىلادى. تاڭنىڭ سارىمەن تۇرىپ، قارا قۇماندى وتتىڭ قوزىنا كومە ءتۇسىپ، داۋلەتتى ۇيلەردىڭ «مىنانى ىستەپ تاستاساڭىز» دەپ بەرگەن ءجۇنىن ءتۇتىپ وتىرىپ اجەم ىڭىلداپ ءان سالاتىن:
«ومىرىمدە كورگەنىم كۇڭلىك، قۇلدىق،
بۇل جالعاندا بار ما ەكەن بىزدەي مۇڭدىق؟..»
ۇيقىلى-وياۋ جاتقاندا قۇلاققا تيەتىن ولەڭ وسى ەدى. ءوزى شىعاردى ما، الدە بىرەۋدەن ەستىپ ۇيرەنىپ الدى ما، ايتەۋىر وسى ولەڭدى اۋزىنان تاستامايتىن. تىڭداپ جاتسام دا وسى ولەڭدى قايتا ايتاتىن، باسقا ولەڭدەر دە جالعاسى كەلەدى. كىتاپتان وقىعان ولەڭدەرىڭ كوبى ويىندا جاتتالعان بولادى، ولاردى ەسكە تۇسىرەسىڭ. ءسۇيتىپ ولەڭگە قۇمارتقاندىق وزىنەن-وزى باستالا بەردى. بۇل وزىمە ءبىرىنشى باسپالداق ەدى.
اۋلىمىزدا كومەك دەيتىن كىسى بولعان. بالالاۋ كەزىمدە كوردىم. سول كىسىدە اقىندىق بار ەدى. ەل اراسىندا «اقىن كومەك» دەگەن اتتى دا الىپ ءجۇردى. بىرەۋدى ماقتاۋعا، جامانداۋعا، كۇلكى قىلىپ ولەڭ شىعارۋعا بۇل كىسى وتە شەبەر بولعان. جاپپاس دەيتىن ەل بۇل كىسىنىڭ ناعاشىسى ەكەن. جاپپاستىڭ ەلىن ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىر اتاقتى ادامنىڭ ۇيىنە قونىپ وتىرعانىندا بىزگە ءبىر جۇمباق ايتىپ كەتىڭىز، ەكىنشى كەلگەنىڭىزدە شەشىپ قويالىق» دەپ جابىسادى بىلەم. كومەك سوندا:
«ارسىزدان تۋعان ەكەن التى بالا،
Aت قويعان قىمتاماس دەپ وعان جانە...» —
دەپ وزدەرىن تالكەك ەتىپ ولەڭ شىعارىپ كەتەدى.
«اكەڭنىڭ قۇنى بار ما ار باسقانداي؟
يتەرسەم تۋرا قالىپ جارماسقانداي؟
قۇربىڭنان كەم تۋعىزعان قۇدايدان كور،
ورتاسىن مۇرنىنىڭ مەن باسقانداي...»
كومەكتىڭ وسى سياقتى ۇساق ولەڭدەرىن جيناپ جاتتايتىن بولدىم. كومەكتىڭ جازىپ قالدىرعان ولەڭدەرى دە وتە كوپ ەدى. شىنىندا ول كەزدە جالعىز مەن ەمەس حات تانيتىن ادامداردىڭ ءبارى-اق باس قوسقان جەردە كومەك ولەڭىن ايتۋدى ادەت قىلىپ ەدى. بۇل مەنىڭ 20-عا جەتپەگەن كەزىم. حات تانىعانمەن ودان ارمان كەتەتىن دارمەن مەندە بولعان جوق. جۇمىس سوڭىندا سالپاقتاپ جۇرە بەردىم. جۇمىستان قول بوساعاڭدا جۇمىسشىلار باس قوسىپ تىنىققاندا ولەڭدى ەرمەك قىلىسادى. ايت دەپ وتىنگەن سوڭ ايتاسىڭ. ولەڭ ايتۋدى ادەت قىلعان سوڭ، تىڭداۋشىلاردى جالىقتىرماۋ مىندەتكە اينالعان سياقتانادى ەكەن. ونە بويى ءبىر ولەڭدى ايتا بەرسەڭ جالىقتىراسىڭ عوي. ەندەشە جاڭادان ءبىر نارسە تابۋ كەرەك. ول قالاي تابىلماقشى؟
كومەكتىڭ ولەڭىنىڭ كوبى زارمەن كەلەتىن. وتكەن ءومىرىن، بالالىق ءداۋىرىن سۋرەتتەپ ەلەستەتەتىن، وسىنىسى سول كەزدە ماعان ۇناعان سياقتانۋشى ەدى. وسىنى ەلىكتەپ ءبىر نارسە شىعارۋ كەرەك بولعانى عوي. باياعى تىڭداۋشىلارعا «جاڭالىق» ىزدەپ ءجۇرىپ، مەن سول كومەكتىڭ سارىنىمەن جەر تۋرالى ونشاقتى اۋىز ولەڭ شىعارىپپىن. ولەڭىمدى تىڭداۋشىلار قۇشۋاق الىپ، «ولەڭ شىعاراتىن بولىپتى» دەگەن اتاقتى ماعان دا ىلىكتىردى. شىنىندا ونىمنىڭ ولەڭدىككە ءسانى جوق ەدى، ايتكەنمەن ءبىرىنشى باستاۋىم وسى ەدى. وسىدان كەيىن شاتپاقتاپ ولەڭ شىعارۋدى اۋەس كورىپ كەتتىم. ول كەزدەگى العان ۇلگىم — «بەرگەندى ماقتاعان، بەرمەگەندى جامانداعان اقىنداردىڭ ولەڭدەرى» بولسادا، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سولاردىڭ جولى مەنى تارتپادى، ماقتاپ ولەڭ شىعارۋ دەگەن مەندە بولمادى.
ءبىزدىڭ ەلدە ارجيكەي دەيتىن ولەڭشى بولدى. بارلىق كاسىبى — بايلاردى ماقتاپ ولەڭ شىعارۋ، بايلاردان ات ءمىنۋ، شاپان قيۋ ەدى. وسى ارجيكەيدى تالكەك قىلىپ مىسقالداپ مەن ولەڭ جازدىم. بۇل ولەڭىمدى سول كەزدەگى «ەلەڭ جاتتاۋشىلاردىڭ» ءبىرسىپىراسى جاتتاپ الىپ، ايتىپ ءجۇردى. بۇل — 1910 جىلداردىڭ شاماسى ەدى.
كورشى ەلىمىزدە «ارعىنباي قاجى» دەيتىن كىسىنىڭ مەدرەسەسى بولاتىن. ءبىزدىڭ اۋىلدان دا بىرەن-ساران ادامدار سول مەدرەسەدە وقىپ جۇرەتىن، سولاردىڭ دەمەۋىمەن مەدرەسەگە كىردىم. اۋىل مەدرەسەسى عوي، ىشەرلىك تاماق بولسا باسقا قارجى تىلگەرلەنبەۋگە بولادى ەكەن. سول مەدرەسەدە ەكى جىل بولدىم، بۇرىنعىدان گورى ولەڭگە كەڭىرەك تانىستىم. كومەكتىڭ ولەڭىنەن باسقا دا ولەڭدەردىڭ بارلىعىن ءبىلدىم. اباي ولەڭدەرى قولعا ءتۇستى. وسى جىلدارى «ايقاپ» جۋرنالى شىعىپ تۇردى. «ايقاپتى» قۇمارتىپ وقيتىن بولدىم. «ايقاپتا» باسىلعان ولەڭدەردى ەلىكتەپ جازاتىن بولدىم. ءبىرسىپىرا ولەڭ جازىپ «ايقاپ» باسقارماسىنا جىبەرسەم دە «باسىلمايدى» دەگەن جاۋاپ الدىم. سونسوڭ «ايقاپقا» ولەڭ جازۋدى دوعاردىم. باسقا ۇساق حابار-وشارلاردى، بىرەر اڭگىمە سىماعىمدى «ايقاپ» باسىپ شىعاردى.
«قازاق» گازەتى شىعىپ تۇرادى. ءنومىر سايىن بولماعانمەن ولەڭ باسىلىن تۇراتىن بولدى. مەن دە جازدىم. تالاي جىبەرگەن ولەڭدەرىم جەلگە كەتتى. «ايقاپ» سياقتى «باسىلمايدى» دەگەن جاۋاپتى بەرۋگە دە ساراڭ ەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا 1913-جىلى سەنتيابر ىشىندە قازاق گازەتىندە «شتات» دەگەن ولەڭىم باسىلىپ شىقتى. وسىدان بىلاي قاراي وقتا-تەكتە ءبىر ولەڭىم باسىلاتىن بولدى...»
بەيىمبەتتىڭ الەۋمەتتىك پىكىرىندەگى وزگەرىستەر
بەيىمبەت شولاق ءبىلىم، تار جۇمىستىڭ تولعاۋىندا شارىقتاپ وسە المادى، شابانداپ ءوستى. سول كەزدە وقىعان قازاقتىڭ ازدى-كوپتى زيالىلارىنىڭ ىقپالىنان ۇزاپ كەتە المادى. ومىرىندە كورگەن-باققانى وسىلار عانا بولدى. وسى بەتپەن بەيىمبەت 17- جىلعى فيەۆرالعا ءبىراق سوقتى. بەيىمبەت بۇل كەزدەگى تۇرمىس جاعدايىن ءوز اۋزىنان بىلاي باياندايدى.
«... فيەۆرال وزگەرىسى كەزدەستى. بۇعان دەيىن مەنىڭ وقىعان مەكتەبىم، العان تاربيەم جوعارعى ايتىلعاندار عوي. ورىس ادەبيەتىمەن تانىسۋ دەگەننەن قۇر الاقان بولاتىنمىن. ورىسشانىڭ ءسوزى تۇگىل، قارپىن زورعا تانيتىن كەزىم عوي ول. سوندىقتان فيەۆرال وزگەرىسىن قالاي ۇعىنۋ، قالاي جىرلاۋ بەلگىلى ەدى. ۇلتشىل ادەبيەتپەن عانا سۋارىلعان سوڭ، ودان باسقا كورگەنىم بولماعان سوڭ، ول كەزدە ەل ىشىندە جاستاردى باۋلىپ، ءتۇسىندىرىپ، ۇلتشىلدىق جولدىڭ تەرىستىگىن ۇعىندىرۋشى بولماعان سوڭ، قايتەسىڭ؟ اداسساڭ، سوقىر بولعان سوڭ الدىندا تۇرعان جالعىز سوقپاققا جابىساسىڭ»، - دەيدى.
«وي تۋدىرعان وكتيابر توڭكەرىسى بولدى...»
بەيىمبەت قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ جولىنا وكتيابردەن سوڭ سىن كوزىمەن قاراي باستايدى. ۇلتشىلدار ەرتەدە تەندىك ىزدەپ، بوستاندىق كوكسەپ پاتشاعا قارسى بولعان بولاتىن بولسا، كوكتەن كۇتكەن تىلەك جەردەن تابىلعاندا نەگە قارسى بولادى؟ دەگەن ويدى ەرىكسىز ويلايدى، ءبىراق ۇزىلدى-كەسىلدى دۇرىس جاۋاپ تابا المايدى، اداسادى. بۇل تۋرالى بەيىمبەت ءوزى بىلاي جازادى.
«... وي تۋدىرعان وكتيابر توڭكەرىسى بولدى. قازاق ۇلتشىلدارى وكتيابردى بالاعاتتاپ قارسى السا دا، وسىندا قانداي سىر بار دەگەن ىزدەنۋ پايدا بولدى. ايتكەنمەن تاپ سول كەزدە وسىنداي ىزدەنگەن جاستاردىڭ سۋسىنىن قاندىرارلىق، سىلتەۋ بەرەرلىك ادەبيەت قازاق تىلىندە بولمادى. قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتى باستاپ قۇرىلعان جىلدارى بايتۇرسىن ۇلى بولشيەۆيك پارتياسىنا كىرىپ، وبلىستىق كوميتەت اتىنان: «قازاق تۋىسىنان — كوممۋنيست، قازاقتا مال ورتاق، جان ورتاق، قوناقاسى ورتاق» دەپ جازدى. ىزدەنگەن، ويعا تۇسكەن جاستاردىڭ بۇ دا باسىن قاتىراتىن، اداستىراتىن جۇمىستىڭ ءبىرى ەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك — اداستىق قوي.
18—19 جىلدارى ءىرى قارىپپەن باسىلعان ورىس تىلىندە ۇندەۋلەر تاراتىلىپ ءجۇردى. بىزبەن كورشىلەس پوسەلكەدە يۆان دەيتىن تانىس جىگىتىم بار ەدى، قالادا اقتارعا قارسى وترياد ءتىزىلىپ، الگى يۆان سول وترياد باستىقتارىنىڭ ءبىرى بولدى. ءىرى قارىپپەن باسىلعان ۇندەۋلەردى، ۇساق كىتاپتاردى بەرىپ تۇراتىن بولدى. شولدەسە، شىنداپ جابىسسا، ادام تاپپاق قوي. ورىسشانى شالا-پۇلا تۇسىنەتىن بولدىم. ءبىر جىل ۇدايىمەن اۋرەلەندىم. 20-جىلدارى اجەپتاۋىر تۇسىنە باستادىم.
وسىڭان باستاپ قالامىمنىڭ باعىتى وزگەردى، مەن باسقا جول تاپتىم، اداسقانىمدى سەزدىم. وسى جىلداردان باستاپ مەن تابىمنىڭ جولىنا بۇرىلدىم. ەسكى تاربيەدەن سول جىلداردان باستاپ مۇلدە تازارىپ كەتتىم دەمەيمىن، ءبىراق شىنداپ بۇرىلدىم. قاتالاسقانىمدى سەزە باستادىم. الدەن كەلگەنشە تازارۋعا تىرىستىم.
ءبىر جىلى قاڭعالاقتاپ «عاليا» مەدرەسەسىنە بارىپ ىلىككەنىم عوي. 4 اي وقىپ، اۋىرىپ شىعىپ كەتكەنمىن، ازداپ تاتار ادەبيەتىمەن تانىسقام. اڭگىمە، ولەڭدەرىن قولعا ءتۇسىرىپ وقىپ جۇرەتىنمىن. سوعان ەلىكتەپ اڭگىمە جازۋ، پەسا جازۋعا اۋرەلەندىم. 18 — 19 جىلداردان باستاپ ۇزاق اڭگىمەلەر جازاتىن بولدىم. سول كەزدە جازعان اڭگىمەلەرىمنىڭ ءبىرى — «شۇعانىڭ بەلگىسى» ەدى. باستاپ جازعانىمدا ۇزاق ەدى، 22 جىلى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنا باستىراردا وندەپ، ءبىرسىپىرا قىسقارتىپ تاستادىم.
تەاتر كىتابىنان ءبىرىنشى رەت جازعانىم «نەكە قيار»، «جات ساباق» دەگەن ەدى. «جات ساباقتى» ارتىنان وزگەرتىپ «شانشار مولدا» دەپ اتادىم.
1922 جىلدان باستاپ گازەت قىزمەتىنە كىردىم. «ەڭبەكشى قازاقتا» 7 — 8 جىل قىزمەت ىستەدىم. ودان كەيىن باسپا جۇمىسىنا شىقتىم. مەكتەپ، قۋرس دەگەندەرىڭ ءبىزدىڭ قولعا تيگەن ەمەس، جازۋ سوڭىنا ءتۇسىپ وتىرعان كەزىم دە جوق، وتىرۋعا ۋاقىت تا جوق. «اتتىڭ جالىندا، اتاننىڭ قولىندا» سياقتى مۇرشاڭ كەلگەندە ءبىر نارسەنى جازعان بولساڭ، ونىڭ اڭگىمە كەستەسىن كەلتىرۋگە كوبىنە ۋاقىت جوق...
مەنىڭ بۇل كۇنگە دەيىن جازعان تاقىرىبىم — اۋىل تۋرالى عانا بولىپ كەلدى. ءوندىرىس ءومىرىن سۋرەتتەۋگە مەن ءالى كۇنگە دەيىن كىرىسە العانىم جوق. ۇيتكەنى ءالى كۇنگە دەيىن ءوندىرىس ومىرىمەن تانىسا العانىم جوق.
جازۋىمداعى باستى كەمشىلىگىمنىڭ ءبىرى وسى دەپ بىلەم. ەندى ءبىر تىلەگىم وسى كەمشىلىگىمدى جويۋعا كۇش سالۋ».
بەيىمبەت جوعارىداعى ءوزىنىڭ ايتقان كەمشىلىكتەرىن سوڭعى كەزدەردە جويۋعا كىرىسكەن سياقتى. قازاقستان زاۋىتى، شىمكەنت مىس قورعاسىن كومبيناتى سياقتى ءوندىرىس ورىندارىنا بارىپ، سولاردىڭ تۇرمىسىنان جازا باستادى.
بەيىمبەتتىڭ ۇلكەن جازۋشى بولىپ ءوسۋى وكتيابر توڭكەرىسىنەن كەيىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان كەيىن.
بەيىمبەت — كازىرگى قازاقستاندا كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ ەڭ ىرىلەرىنىڭ ءبىرى.
بەيىمبەتتىڭ شىعارمالارى
«ساعىندىق»
بەيىمبەت «ساعىندىقتا» توڭكەرىس الدىنداعى مىڭداعان، ميلليونداعان قايعىلى، ايانىشتى كۇيدەگى قازاق جالشىلارىنىڭ تۇرمىسىن كورسەتەدى. ساعىندىق سياقتى كوپ مالايلاردىڭ توڭكەرىس ارقاسىندا قولى تەندىككە، باسى ەلدىككە جەتكەنىن، جەتىپ جاتقانىن پەرنەمەن سۋرەتتەپ بەردى.
بەيىمبەت توڭكەرىستەن بۇرىنعى نەشە ءجۇز مىڭداعان جالشىلاردىڭ كۇيىن، اۋىر قاناۋشىلىقتاعى قارا كۇندەرىن بىلاي سۋرەتتەيدى:
«...كۇن ۇزاققا بۇزاۋ باعىپ،
شارشاپ ەرنىم كەزەرىپ.
كەيدە اكەمە مۇڭدى شاعام،
دەيدى ماعان «توزەلىك».
قاشانعىعا توزبەك كەرەك،
ءبىر جىلدىق پا، ماڭگى مە؟
ماڭگى ءتوزىم قايدان كەلدى؟
مىنە وسىندا اڭگىمە...
...نەگە تۋدىم، نەگە ءوستىم،
قويشىلىق پا كۇتكەنىم.
قۋ تاعدىر-اۋ ريزا ەمەسپىن،
جازىعىم جوق تۇك مەنىڭ.»
ساعىندىققا وسىلاي سويلەتەدى.
قازاق جالشىلارى نەگە ومىرگە ريزا ەمەس؟ نەگە تۋعانىنا، دۇنيەگە كەلگەنىنە ناليدى؟ ۇيتكەنى ءومىر دەيتىن ءومىر جوق، ىلعي بايدىڭ قۇلاعىن كەسكەن مالايى، ساتسا مالى. سوندىقتان بۇل ومىرگە قاشانعى توزەمىز، بۇل ومىرگە نەگە كەلدىك دەيدى.
بەيىمبەت سوندىقتان وسىنداي ومىردەن قۇتىلىپ تەندىك العان، پيونەر بولعان ءبىر جالشى جاستى كورسەتەدى.
«...قۇلدىق ءومىر قالدى كەيىن،
مەن ءومىردىڭ ەركەسى...»
دەگەن ساعىندىق سياقتى جىگەرلەنگەن، تالاپتى جاستى كورسەتەدى. بىرەۋ ەمەس مىڭداعان، ميلليونداعان ەڭبەكشى جاستاردىڭ وسىنداي ەرىك العانىن كورسەتەدى.
«قاندى كەك»
بەيىمبەتتىڭ «قاندى كەگى» 16-جىلعى جىگىت الۋدىڭ قاندى وقيعاسىنىڭ ءبىر ەلەسى. «قاندى كەك» — قازاق اۋلىنداعى تاپ تارتىسىنىڭ تاريحي دوكۋمەنتتەرىنىڭ ءبىرى.
«قاندى كەكتەگى» سوعىسقا جىگىت بەرمەيمىز، جىگىت بەرۋگە قول قويىپ كەلگەن ىبىراش سياقتى قاشاننان حالىقتى قاناپ كەلە جاتقان قاندى اۋىز — جەبىر بولىستى قۇرتامىز دەپ كوپتى باستاعان جارىق پاس شال كىم؟
كوپ ىشىندە بولىستى ولتىرۋگە الدىمەن قول كوتەرىپ، بەلسەنىپ، ءتىسىن قايراپ وتىرعان قايراتتى قايراقباي كىم؟
— ەل، بۇزىلماڭدار، ونەرلى ورىسقا ەشنارسە ىستەي المايسىڭدار، قارسى كوتەرىلىس جاساماندار، شارۋانى كۇيزەلتەسىڭدەر، — دەپ اقىل ايتىپ، قايراقبايعا كەڭەس بەرىپ وتىرعان ءمۇعالىم كىم، قانداي تىلەكتەگى ادام؟
ساپارعا تۇسپەس سابىرشىل، قويان جۇرەك قورقاق، شارۋانىڭ شاشىلماۋىن كوزدەپ، ەكى جاققا دا اشىق قوسىلا الماي، تارتىنشاقتاي بەرەتىن بولكەباي كىم؟
ەلدى ايامايتىن، يمانى دا، جانى دا، ارى دا — مال، ىزدەگەنى مال، قانىشەر، راقىمسىز ىبىراش بولىس كىم؟
ىبىراش سىقىلدى بولىستار از با؟
پاتشاعا، الدىمەن بولىسقا كوتەرىلىس جاساعان ەلدىڭ تىلەگى نە؟
ەلدى باستاپ جۇرگەن جارىقباس، قايراقبايلار كىم؟ قاي تاپتىڭ وكىلدەرى؟
اڭگىمە مىنە وسى ساۋالدارعا قىسقا، اشىق جاۋاپ بەرەدى. بۇكىل وقيعانىڭ، بارلىق كۇرەستىڭ سىرىن اشادى.
«قاندى كەكتە» جازۋشىنىڭ كىمدەردى جاقتاپ، كىمدەرگە ءتىسىن قايراپ، كىمدەرگە جانى اشىپ، بۇيرەگى بۇرىلىپ وتىرعانىن انىق كورۋگە بولادى. وسىعان قاراپ قاي جازۋشىنىڭ بولسا دا تاپتىق سالت-ساناسىن وياتۋعا بولادى، قاي تاپتىڭ جازۋشىسى ەكەنىن بىلۋگە بولادى.
تاپقا بۇرىلمايتىن، ءوزى ءبىر تاپقا جاتپايتىن جازۋشى بولمايدى. بەيىمبەت «ساعىندىقتا» دا، «قاندى كەكتە» دە تاريحي وقيعانى بولسىن، ونان بەرگى كۇندەگى وقيعانى بولسىن ەڭبەكشى تاپتىڭ كوزىمەن قاراپ، باعالاپ جازىپ وتىر.
بەيىمبەتتىڭ جازعان اڭگىمەلەرىن وقىپ وتىرىپ، الگى ايتقان تاپ سىرىن ۇعۋ قيىن ەمەس. قاي جازۋشى بولسا دا شىن سىرىن قالامىنا سويلەمەي تۇرا المايدى.
«كەمپىردىڭ ەرتەگىسى»
بەيىمبەتتىڭ «كەمپىردىڭ ەرتەگىسى» «قاندى كەك» اڭگىمەسىنىڭ ولەڭدى ءتۇرى سياقتى. ەكەۋىندە دە باياندالاتىن 16-جىلعى جىگىت الۋ وقيعاسى. سونداعى كەدەي مەنەن بايلاردىڭ، بايلاردان بولعان زالىم بولىستاردىڭ ارالارىنداعى وقيعا.
بەيىمبەت بۇل ەكى شىعارماسىن دا ەسكە الۋ، ەرتەگى ەسەبىندە جازدى. ەرتەگىنى كەدەي جالشىلاردىڭ ءومىر، قالپىن سۋرەتتەپ، كوزگە ەلەستەتەر اڭگىمە ەتىپ بەردى. ون جاسار اسىلبەككە اكەسى 16-جىل وقيعاسى وتكەنىنە 10 جىل تولعان سوڭ ەرتەگى عىپ ايتىپ بەرەدى. سوندا وتكەن كۇندى:
«بيىلعى جىل ون جىل تولدى ءدال سوعان، بۇرىنعىنى ايتا وتەيىن مەن ساعان. قارا قۇندەر قار جاۋدىرعان ءوتتى عوي، توبا-توبا! سەنى الديلەپ جۇبانام!.. سورلى كەدەي بايعا ەڭبەگىن جەگىزىپ، كەدەي قۋدىق تويىنبايدى دەگىزىپ، ول راقاتتا، بار بەينەتىن ءبىز كورىپ، سورىلاتىن بايعا بولدىق ەمىزىك...» دەپ سۋرەتتەيدى. كەشە عانا قانداي كۇندەر وتكەنىن، كەدەيدىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن ەسكىنى جاقسى كورەتىن كەمپىردىڭ ءوزى ايتىپ بەرەدى.
جاڭا ءومىردىڭ جازىندا جاساعان جاستارعا، بوبەكتەرگە كەشەگى قارعىستى قارالى كۇندەردى ۇلگى ەتىپ سويلەپ بەرەدى.
«بولىس»
كەدەيلەردى بايلاردىڭ قۇلدانۋىنىڭ ءبىر تەتىگى —جەردە، ادامزاتتىڭ اناسىڭداي جەردىڭ باياعىداي بايلاردىڭ قولىندا بولۋىڭدا.
وكتيابر توڭكەرىسى بولىپ، ەڭبەكشى تاپقا ەرىك تاڭى اتتى. ءبىراق باياندى تەندىككە كەرەكتى جاعدايدىڭ ءبارى بىردەيىنەن تۇپ-تۇگەل جاسالا قويعان جوق. جاسالا قويىلۋعا دا مۇمكىن ەمەس قوي. جالپى ساياسي تەندىكتى قولىنا العان ەڭبەكشىلەر بايلاردىڭ قولىنداعى شارۋاشىلىق قۇرالىن بىرتە-بىرتە قولىنا كوشىرە بەردى. بەيىمبەتتىڭ مىنا «بولىس» اتتى شىعارماسى — كەدەيلەردىڭ وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ ارقاسىندا تاپقان ۇلى تابىسىنىڭ ءبىرى.
بايلىق بۇلاعى — جەر. جەر — ادامنىڭ اناسى. قاناۋشى بايلار تابىنىڭ كەدەيلەردى قاناۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى — بايلاردىڭ جەرگە يە بولۋشىلىعىنان بولاتىن. بايلار جەرگە قوجا بولىپ وتىرىپ، جەرگە مۇقتاج قارا شارۋا، كەدەي شارۋالاردى (كرەستيانداردى) جەردى پايدالانۋ ارقىلى قانايتىن. ال جەردى ەڭبەكشى تابى بايلاردان تارتىپ العاندا، جەر ارقىلى قاناۋشىلىق جۇرگىزەتىن بايلار ول كۇشتەن ايىرىلادى. ول كۇش ەڭبەكشى تاپتىڭ ءوز قولىنا كوشەدى.
بەيىمبەتتىڭ «بولىس» اتتى پوەماسى — وسى بايلار قولىنداعى جەرلەردىڭ بولىسكە ءتۇسىپ، كەدەيلەر قولىنا كوشكەندىگىنىڭ قۋانىشىندا تۋعان قۋانىشتى تاريحي پوەما.
بۇرىن سارىارقا قانداي ەدى؟
مەڭىرەۋلەنگەن سارىارقا،
مەيلىنشە ەزىلگەن.
ميلليوننىي جىلاۋىن،
كوردىڭ ءوزىڭ كوزىڭمەن.
سارىارقا اسقان بەل ەدى،
قايعىعا ءتوزدى، شىدادى.
سارىارقا ەمەس قالىڭ ەل،
قان جۇتتى، زارلاپ جىلادى.
سارىارقانىڭ دالاسى
ۇياسى بولدى قۇلاقتىڭ.
قالىڭ كەدەي تورىعىپ،
كورمەدى نەسىن مۇڭدىقتىڭ؟
سارىارقا ەلى — بايدىكى،
كەدەيلەر مالشى، جالشى ەدى،
بايدىڭ سوعىپ سويىلىن
كەدەيلەر يتارشى ەدى.
بۇگىنگى سارىارقا قانداي؟
— «اتى كەدەي بىرىگىپ،
ات سالاتىن كۇن تۋدى»
دەپ كەدەيلەر بىرلەسىپ، پارتيانىڭ باسشىلىعىمەن سارىارقاداعى كەمەلباي، كەبەندەردى جوق قىلدى، بايلاردىڭ قولىنداعى «اتا مۇراسى» — جەرىن ءبولىسىپ الدى. قۋانىشقا، شاتتىققا اندەتىپ ولەڭ-ايتتى. سارىارقاعا ءسان كىردى.
«...تۇرلەنەدى — سارى الىپ،
كۇلىمدەيدى كۇن كوزى.
قۋانىشتى قۇتتىقتاپ،
باس يگەندەي جەر ءجۇزى...»
دەپ بەيىمبەت كەدەيلەردىڭ جەر العانىنا ءوزىنىڭ قۋانعانىمەن بىرگە بۇكىل ءجۇزىن دە قۋانعان قىلادى. بەيىمبەت ءوزىنىڭ قاي تاپتىڭ جازۋشىسى ەكەنىن دە وسىنداي رەتتەردە تىم ايقىن كورسەتەدى.
مىنە ولەڭدە مۇنداي جىرلاۋدى — بەينەلەۋ دەيدى. ياعني ءبىر نارسەدە بولمايتىن كۇيدى ەكىنشى نارسەدە بولاتىن كۇيمەن كورسەتەتىن ءسوز ايتۋدى — بەينەلەۋ دەيدى. بەينەلەۋ ولەڭدى اسەرلى، كۇشتى شىعارۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
«سارى الا تون»
بەيىمبەتتىڭ «سارى الا تون» اتتى اڭگىمەسى كامپەسكە تاقىرىبىنا جازعان كەپ اڭگىمەسىنىڭ ءبىرى.
«سارى الا تون» اڭگىمەسىندە بەيىمبەت جازۋشى ەرتەدە قازاقتىڭ تۇتقىش سياقتى مىڭداعان جالشى مالايلارىنىڭ قانىن قاقتاپ سورعان سەيپەن سىقىلدى جەبىر بايدىڭ قالاي كامپەسكە بولعانىن، جالشى مالايلاردىڭ ونىڭ مالىن قالاي ءبولىپ العاندارىن اڭگىمە قىلادى.
نەشە تاسىر بويىنا قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ يىعىن جاۋىر قىلعان، جىلىنشىك مايىن شاققان، تۇتقىش سىقىلدى كەدەيلەردىڭ ءوزىن قۇل، شەشەسىن كۇڭ قىلعانىن، ەڭبەگىن بەرمەي جىلاتقانىن، اقىرىندا سول سىقىلدى زالىم، وبىر سەيپەننىڭ كامپەسكە بولىپ جەر اۋدارىلىپ، ۇلارداي شۋلاپ ۇلىعانىن، كەدەيلەردىڭ نەشە تاسىرلاعان ەڭبەگىنىڭ جەمىسىنەن ۇلەس الىپ، مەرەكەلەپ قۋانتقانىن، كەدەي جالشىلاردىڭ تاپتىق مەرەيىنىڭ وسكەنىن «سارى الا تون» اڭگىمەسىندە بەيىمبەت ادەمى كورسەتكەن.
سەيپەن بايدىڭ اكەسىنىڭ پاتشادان العان سارى الا تونىنان شوشىنىپ قورقاتىن، «كيەلى» دەپ سەسكەنەتىن، سەيپەن بايدىڭ ءۇيىنىڭ ءتورى بىلاي تۇرسىن، ايدالادا قالعان ەسكى جۇرتىنىڭ تورىنە شىعىپ كەتسە ارۋاعىنان كەشىرىم سۇراپ جالبارىناتىن جالشى ايەلدەردىڭ، تۇتقىش سياقتى مالايلاردىڭ باي كامپەسكەلەنگەندە توبەسى كوككە جەتتى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شىن كەدەي، جالشىنىڭ ۇكىمەتى ەكەنىنە يمانى كامىل بولدى. سوندىقتان كامپەسكە كوميسسياسى كەلگەندە بايدىڭ تىققان دۇنيە، مال-مۇلكىنىڭ ءبارىن ايتىپ بەردى.
كارى كەمپىرلەر — ەسكى ادامدار ەسكى «ارۋاقتى» سىيلاپ سەيپەنگە جانى اشىعانداي بولدى. اۋىر-اۋىر كۇرسىنىستى. بوزبالالار، كوپ مالايلار ارقا-جارقا بولىپ مەرەيلەنىپ قۋانىستى. بايدىڭ كوكتەگى جۇلدىزدان دامە قىلاتىن كورىكتى قىزى ءوزىنىڭ تابانىندا ەزىلگەن ەلەۋسىز تۇتقىشقا ءتيدى. تۇتقىشقا «تيەم» دەدى.
بەيىمبەت «سارى الا توندا» وسىلاردىڭ ءبارىن كوز الدىڭا كوشكەن كەرۋەندەي ەلەستەتەدى. كامپەسكەدەن مال الىپ قۋانعان كوپ تۇتقىشتارمەن بىرگە قۋاناسىڭ، كوپ تۇتقىشتاردىڭ تابان اقى، نانداي تەرىن جەگەن سەيپەننىڭ كامپەسكە بولىپ ايدالعانىنا ايىزىڭ قانىپ، مەرەيلەنىپ قۋاناسىڭ.
بەيىمبەت اكەسىنە حات جازىپ، كامپەسكە جايىن الدىن-الا ءتۇسىندىرىپ، ازىرلىك جاساتىپ جۇرگەن ەرمەك «كوممۋنيستىڭ» كىم ەكەنىن، كامپەسكەگە بەلسەنە قاتىناسىپ جۇرگەن ارىستان كوممۋنيستىڭ، قۋاندىق بەلسەندىنىڭ كىمدەر ەكەنىن، تىلەكتەستەرىنىڭ قانداي ەكەنىن «سارى الا توندا» بەس ساۋساعىنداي ەتىپ ۇعىندىرادى. اڭگىمەسىنىڭ كۇشىمەن وقۋشىنى وقيعاعا بەلسەندىرىپ قاتىناستىرىپ جىبەرەدى. كوركەم اڭگىمەنىڭ قاسيەتى دە، كۇشى دە وسىسىندا.
«كوللەكتيۆتىڭ جىرىن ايت!»
بەيىمبەت ءبىزدىڭ جۇرتشىلىعىمىزدىڭ تاريحي ءوسۋ جولىنداعى ءاربىر تاريحي باسقىش، بەلەندەرىنىڭ بارىنە دە وتكىر قالامىمەن ات سالىسپاي قويعان جوق.
وكتيابردىڭ كورنەكتى ۇلى سەنبىسىنىڭ ءبىرى — پىشەندىك شابىندىقتى ءبولۋ بولدى. بەيىمبەت بۇعان «ءبولىس» اتتى پوەما بەردى. ونان 1928 جىلعى ءىرى بايلاردى كامپەسكەلەپ، جەر اۋدارىپ، مالدارىن كەدەيلەرگە ءبولىپ بەرگەندە، بەيىمبەت «سارى الا تون»، تاعى باسقا تولىپ جاتقان اڭگىمەلەر جازدى.
مۇنان كەيىن باي-قۇلاقتاردىڭ تاپتىعىن جويۋ جونىندە شابۋىل جاسالىپ، كولحوز ۇيىمداستىرىلدى، كەدەي، ورتاشالار ۇيىمداسىپ — كوللەكتيۆ نەگىزىندە جاڭا ومىرگە كوشتى. بەيىمبەت بۇعان «مايدان» اتتى اتاقتى پەسا، ءتۇرلى اڭگىمەلەر، «كوللەكتيۆتىڭ جىرىن ايت!» دەگەن سياقتى ادەمى ولەڭ-جىرلار بەردى.
بەيىمبەت «كوللەكتيۆتىڭ جىرىن ايتتا» جالشىلاردى پارتيانىڭ اسا كوڭىل ءبولىپ وتىرعان ۇرانىنىڭ ءبىرى — كوللەكتيۆكە ۇيىمداسۋعا شاقىرادى. كولحوز قۇرىپ، ۇيىمداسىپ، باي-قۇلاقتى تاپ رەتىندە قۇرتۋعا جۇمىلا كىرىسكەن ميلليونداعان ەڭبەكشىلەرمەن بىرگە قۋانىپ:
«...ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت،
كوللەكتيۆتىڭ جىرىن ايت!» —
دەپ جاڭا ءومىردىڭ - كوللەكتيۆتىڭ جىرىن جىرلادى.
سەيفۋللا ۇلى ساكەن
(1894 جىلى تۋعان)
ءومىرى مەن جازۋشىلىق قىزمەتى
ساكەن ورتا شارۋانىڭ بالاسى. 1894 جىلى جاڭاارقا اۋدانىندا تۋادى. جاسىراق كەزىندە ءۇي شارۋاسىنا قاراسىپ، وسە كەلە ءنىلدى زاۋىتىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ ۇيىندە ءجۇرىپ، ورىسشا وقىپ ساۋاتىن اشادى. العاش قالام ۇستاپ جازۋشىلىق ومىرگە قادام باسۋى دا وسى زاۋىتتا بولدى.
ساكەننىڭ العاشقى ادەبيەت مەكتەبى اۋىل اراسىنداعى كوركەم ءتىل، ان-كۇي ايتىلاتىن ورىندار بولادى. وسى ورتادا ورنەك ءتالىم الىپ تاربيەلەنەدى.
ساكەن ءوزىنىڭ قالاي وقىپ، قالاي قالامعا باۋلىنعاندىعى جونىندە بىلاي اڭگىمە ەتەدى: «ورىسشا ۋسپەنسكيي رۋدنيك زاۋىتىن جەرگىلىكتى قازاقتار «ءنىلدى زاۋىتى» دەيدى.
العاش ولەڭ جازۋدى مەن بالا كۇنىمدە سول ءنىلدى زاۋىتىندا باستادىم.
ءنىلدى زاۋىتى ءبىزدىڭ اۋىلدان 50 — 60 شاقىرىمداي جەردە. مەن، جاس بالا كۇنىمدە وت باسىندا وتىرعاندا اكەي «ورىسشا ۇيرەنىپ، حات ءبىلىپ، مال تابۋدى» ارمان قىلىپ سويلەپ ءجۇردى.
ءبىر كۇنى، قىستىڭ باس كەزىندە، كورشىلەس اۋىلدان ءبىزدىڭ اۋىلعا تولەپبەرگەن دەگەن ۇستانىڭ بالاسى اكىلدىك دەگەن جىگىت كەلدى. اكىلدىك جالشىلىقتا جۇرەتىن ەدى. اكىلدىكتىڭ مىنگەنى تۇيە. ءنىلدى زاۋىتىنا بارادى ەكەن.
اكەي ماعان: «اكىلدىكپەن بىرگە نىلدىگە بار. ورىسشا ءتىل ۇيرەن، ورىسشا وقۋ ۇيرەن!» دەدى.
مەن: «جارايدى» دەدىم.
اكىلدىكپەن سويلەسىپ، مەنى اكىلدىكتىڭ تۇيەسىنىڭ ارتىنا مىنگەستىرىپ جىبەردى. ارادا ءبىر قونىپ، ءنىلدى زاۋىتىنا كەلدىك. اكىلدىك لاۆرەنتيي دەگەن ورىستىكىمەن سويلەسىپ، مەنى سوندا ورنالاستىردى. لاۆرەنتييدىڭ كەمپىر قاتىنى بار، بالاسى جوق. اسىراپ العان ءبىر كىشكەنتاي ەركە قىزى بار.
ماعان ورىسشا جازۋدى، ءتىلدى سول لاۆرەنتييدىڭ كەمپىرى وقىتاتىن بولدى. مەنى سيىرىن كۇتۋگە، پەشكە جاعاتىن تاس كومىردى ۇيگە كىرگىزۋگە، سۋ قوتارىپ الۋعا، ونداي-مۇندايعا جۇمسايتىن بولدى. جاتاتىن ورنىمدى تۇڭعىشباي دەگەن پوشتا تاسيتىن ءبىر قازاقتىكى قىلدى.
ءبىر قىس سولاي ءجۇرىپ كەمپىردەن «وقىدىم». قىستىڭ اياعى كەزىندە جۇمىسشىلاردىڭ زاباستوۆكاسىن كوردىم.
ورىسشا جازۋ ساباعىن كەمپىردەن وقىسام دا مەنىڭ ەكىنشى ءتۇرلى وقۋىم ءنىلدى زاۋىتىنىڭ ماشينا جانىنداعى ۇستالار دۇكەنىندە بولدى. ماشينا جانىنداعى ۇستالار دۇكەنىنىڭ ءبىر قاتارلارىندا كورىك تارتاتىن ۇستالار دۇكەنى بار. ول دۇكەندەردە: ىبىراي، اسان، ۇسەن، ارىن دەگەن ءتورت قازاق ۇستاسى ۇزىندى كۇندىككە گۇرسىلدەتىپ، جارقىلداتىپ كورىك تارتادى.
سول ءتورت ۇستانىڭ تورتەۋىنىڭ دە قاسىندا ءبىر-بىر بالا كورىك باسادى، ءبىر-بىر بالا جىگىت بالعا باسادى.
ىبىراي ۇستا — اقىن، ولەڭشى، حات تا بىلەدى. ىبىرايدىڭ نۇرعالي دەگەن بالاسى بار. (ءقازىر نۇرعالي ءنىلدى زاۋىتىندا ماستەر). اۋەلى نۇرعاليمەن بىرگە ۇستالاردىڭ دۇكەنىنە كەلىپ جۇردىك. ىبىراي ۇستا قارا مۇرتتى اشاڭ قارا سۇر كىسى. گۋىلدەگەن كورىكتىڭ دەمىمەن ءورت بولىپ قايناعان تاسكومىر قورىعىندا جىر قىلىپ شوقپەن بىرگە شىجىعان كوك نايزا تەمىردى قۇرىش بالتامەن گۇرسىلدەتىپ سوعىپ ىبىراي ولەڭ ايتادى.
ولەڭدى كورىكتىڭ ولشەۋىمەن گۋىلدەگەن ۇنىنە، قۇرىش بالعانىڭ ولشەۋىمەن سوعىلعان گۇرسىلىنە، قۇرىش تەمىردىڭ شىڭىلداعان داۋسىنا قوسىلىپ، ۇستالاردىڭ دۇكەن كۇيىن جانداندىراتىن ەدى.
گۇرىلدەگەن كورىكتە دۇكەندە ۇستالاردىڭ سىپىلداعان كۇشتى، ءسىڭىرلى قولدارىنىڭ كوك تەمىردى جانىشتاپ يلەگەن ىستەرىنە كوز سۋارىلىپ، دۇكەننىڭ كۇيى، ىبىرايدىڭ ءانى قۇلاققا ءسىڭىپ ءجۇردى. ىبىراي ۇستانىڭ ءبىر ولەڭىندە:
«...سىرتىڭ سۇلۋ، مىلتىقتىڭ سىمىڭدايسىن..
ال قارا كوك قۇرىشتىڭ شىڭىندايسىڭ.
تۇسىنە الماس اڭقاۋ جان، ءسوزىڭ كەستە،
شاپقى سوققان كۇمىستىڭ جىمىندايسىڭ...
دەگەن سوزدەرى قۇلاققا سىڭگەن ەدى. جانە:
«...دۇنيە — ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان،
تىرشىلىك — قاشقان تۇلكى بۇلاڭداعان.
كەدەيلىك — ءزىل قارا تاس يىقتى باسقان
جىگىت پە ونى كوتەرىپ تۇرا الماعان..»
دەگەن ولەڭى مەنىڭ ميىما ورناعان ەدى...
بۇل ءتورت ۇستانىڭ تورتەۋى دە (ىبىراي، اسان، ۇسەن، ارىن) كىسىمەن ۇيىرسەك، اقجارقىن ادامدار ەدى. بارعاندا جارقىلداپ جاقسى كورىپ، باۋىرلارىنا تارتاتىن ەدى. ۇسەن مەن اسان بوزبالا ەدى. بۇلار ءقازىر دە ءنىلدى زاۋىتىندا ماستەر، ۇستا، تورتەۋىنىڭ دە ۇيلەرى دە، اۋىلدارى دا زاۋىتتىڭ باسىندا. مەن كەلەسى جىلى زاۋىتتىڭ شكولىنا كىردىم. لاۆرەنتييدىكىنەن شىعىپ، زىكىربەك دەگەن جۇمىسشىنىڭ ۇيىنە جاتاتىن بولدىم. زىكىربەك زاۋىت بايىنىڭ (اعىلشىننىڭ) ات قوراسىندا ىستەيتىن جۇمىسشى ەدى. (زىكىربەك تە ءقازىر سول زاۋىتتا.)
زىكىربەكتىكىندە ەكى قىس جاتىپ زاۋىت مەكتەبىندە ەكى قىس وقىدىم. سونىمەن ءنىلدى زاۋىتىندا ءۇش قىس وقىدىم. سول ءۇش قىستا، ءبىر ساباق — ورىسشا ءالىپ-بي كىتاپشاسىنان العان وقۋىم بولسا، ەكىنشى ساباق — ۇستالاردىڭ دۇكەن كۇيىنەن، الاسۇرىپ جۇلقىنعان ماشينا ارەكەتىنەن، ماشينا تۇرىنەن، جەر استىندا جۇمىس ىستەپ شىعاتىن شاحتى، كەن جۇمىسكەرلەرىنىڭ جاتاق، تۇرمىس كۇيىنەن، زاۋىت ۇستىندە تاس كومىر، كەك تاس — كەن ۇيگەن جۇمىسشىلاردىڭ تىرشىلىك كۇيلەرىنەن العان ساباق كوڭىلدە نىق ورناعان توقۋ بولدى...
بالا كۇننەن، ەس كىرگەننەن بەرى قاراي-اق سول ويىن ۇستىندە ايتىلاتىن ايتىس ولەڭدەر جانە الگى وت باسىنان الىنعان «ساباقتار» قۇلاققا سىڭگەن، كوڭىلگە توقىلعان اڭگىمە، ەرتەگى، ولەڭ سۋرەتتەرى مەنىڭ قيالىمدا تىزبەكتەلە بەرەتىن ەدى.
مىناداي ولەڭدەر ءالى ۇمىتىلعان جوق:
«...ۇشادى كوك الا ۇيرەك كولگە قارسى،
ۇياسى جانۋاردىڭ شولگە قارسى.
ىنتىق بوپ ساۋلەم ساعان قول سوزامىن،
ۇمتىلعان بالاپانداي جەلگە قارسى.
شىتىر-شىتىر توبىلعى سايعا بىتەر،
Kءوپ جىلقى كوك الالى بايعا بىتەر
سۇلۋلىق سەنەن ارتىق كىمگە بىتەر؟
جالعىز-اق اسپانداعى ايعا بىتەر!..»
مىنە وسى ءتارىزدى اۋىلدا ەستىگەن ولەڭدەر جاس بالا كۇنىمنەن ويىما تىزبەكتەلگەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءنىلدى زاۋىتىنا كەلىپ، ورىسشا جازۋ ۇيرەنىپ، زاۋىت جۇمىسشىلارىنىڭ تۇرمىس تۇرىنە، تۇرمىس كۇيىنە، ماشينا كۇيىنە، ماشينا تۇرىنە، ۇستالاردىڭ دۇكەن كۇيىنە كوز بەن قۇلاق سۋارىلىپ، ىبىراي ۇستادان ولەڭ ۇيرەندىم.
زاۋىت جاستارى اندا-ساندا ويىن جاسايدى. ويىندارىنا قىز-كەلىنشەكتەردى جينايدى. ارىن مەن ۇسەن ۇستا ەكەۋى ويىندارىنا مەنى دە الىپ بارادى. ولار ءان سالىسىپ، ويناپ جاتادى. ءبىز — بالالار ويىندارىن كورىپ، ولەڭدەرىن تىڭداپ قاراپ وتىرامىز.
ولەڭ جازباقشى، جازا المادى.
— «مەن جازام!» — دەدىم.
— «جازا الاسىڭ با؟ جازشى، جازا الساڭ! مىناسىن ايت، بىلاي دە، بىلاي دە!..» دەپ ماعان ءتىلماش جىگىتىڭ كەلەمەج بولاتىن جاقتارىن ايتتى.
ىشىندە مىناداي سوزدەر بولدى:
«...ماقتاناسىڭ قولىڭنىڭ ولاعىنا
امال بار ما اقىلدىڭ شولاعىنا
كۇيەلى قول ايىرباس بولماس مىرزا،
بايدىڭ قولىن جالاعان شولاعىنا..!»
مەنىڭ ەڭ العاش جازعان ولەڭىم وسى شىعار...»
ساكەن ءنىلدى زاۋىتىندا وقىپ، ساۋاتىن اشىپ العان سوڭ اقمولاداعى دالالىق پريحودسكيي شكولىندا وقىدى. ونان سوڭ ومبىداعى ۋچيتەلدىك سەميناريادا وقىپ 1916-جىلى ءبىتىرىپ شىعادى.
ساكەن ولەڭدى ومبىڭا وقىپ جۇرگەن كەزىندە كادىمگىدەي كوبىرەك جازادى. «وتكەن كۇندەر» اتتى ءبىرىنشى ولەڭ كىتابىن 1914-جىلى باستىرادى. ساكەننىڭ وسىدان بىلايعى ءومىرى اسىرەسە 1917-جىلدان باستاپ الەۋمەتتىك-توڭكەرىس جۇمىسىمەن بايلانىسىپ، كۇندىكتەسىپ وتىرادى.
1917-18 جىلدارعى ۇلى وكتيابر توڭكەرىسىندە ساكەن اقمولا وبلىسىندا سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋ جولىندا الدىڭعى قاتارداعى كۇرەسكەندەردىڭ ءبىرى بولدى. كولچاك زامانىندا ساكەندى تۇرمەگە قاماپ بىرەسە قول-اياعىن شىنجىرلاپ، بىرەسە دالادان دالاعا ايداپ اقىرىندا ومبى لاگەرىنەن قاشىپ قۇتىلدى. «قىزىل سۇڭقارلار» مەن «تار جول، تايعاق كەشۋدە» وسىنىڭ ءبىرسىپىراسى سۋرەتتەلگەن.
ساكەننىڭ شىعارمالارى
«باندىنى ىزدەگەن حاميت»
ساكەننىڭ «باندىنى ىزدەگەن حاميت» دەگەن اڭگىمەسى باندىلار ءجۇرىپ-تۇرعان زامانداعى ۇزاق اڭگىمەنىڭ ادەمى كوركەم ءۇزىندىسى.
ساكەن بۇل اڭگىمەسىندە توڭكەرىستى قورعاۋ ءۇشىن كۇرەسكەن توڭكەرىس جولىنداعى ەرلەردىڭ ەرلىگىن كورسەتۋمەن بىرگە جاڭا سوسيالدى قوعامدى قۇرۋشى جاس جەتكىنشەكتەردى مىقتى، باتىر، ىڭعايلى، قايراتتى بولىپ وسۋگە ىنتالاندىرىپ، جەتەكتەيدى.
ءاربىر ايتقان ءسوزى، ءاربىر بولەك كورسەتكەن سۋرەتى وقۋشىنىڭ جۇرەگىنەن وشپەستەي ورىن الۋى ءۇشىن، ءارى اسەرلى بولۋى ءۇشىن اڭگىمەسىن بەينەلەي، سۋرەتتەي، سالىستىرا سويلەيدى.
ونىڭ ۇستىنە ەرىكسىز حاميتتاي مىقتى، جاۋدان تايمايتىن قيىن-قىسپاق جەردە جاۋعا الدىرمايتىن جىگىت بولىپ كەلەدى.
كوركەم ادەبيەتتىڭ ءبىر قاسيەتى دە وسىندا.
ساكەننىڭ توڭكەرىس اقىن-جازۋشىسى ەكەنى اڭگىمەسىنەن اشىق كورىنىپ تۇرادى. جانتالاسىپ الىسىپ جاتقان باندى مەن ءحاميتتىڭ قايسىسىنىڭ تىلەگىن ساكەننىڭ تىلەپ وتىرعانى اپ-اشىق. ساكەن — ءحاميتتىڭ تىلەگىندەگى كىسى. ونىڭ ۇستىنە وقۋشى دا ءحاميتتىڭ تىلەگىن تىلەيدى.
اڭگىمەسى وقۋشىنىڭ بەتىن وسىلاي بۇرىپ، بيلەپ الىپ كەتەدى.
«توقۋ فابريگىندە»
«توقۋ» فابريگىندە» دەگەن جىر — ساكەننىڭ سوڭعى تابىسى، ولەڭ-جىرداعى ولجاسى، جاڭالىعى. قازاق ادەبيەتىنە جىردىڭ وسىنداي جاڭا كەستەسىن كىرگىزگەن بىزدە ازىرشە ساكەن عانا دەۋگە بولادى.
بۇل جىر سوسيالدىق ءفابريىستىڭ توقتاۋسىز زىرىلداپ اينالعان قوس دوڭگەلەگىنىنىڭ بيىنە اقىننىڭ شاتتانىپ، بالقۋىنان تۋعان جاڭا پرولەتاريات جىرى. كۇشتى، قارقىندى ءوندىرىس جىرى.
ءوزىنىڭ كۇشىنە، ىرعاعىنا سالىپ اندەتىپ وقىساڭ تىنباي اينالىپ كەزدەمە توقىپ شىعارىپ جاتقان فابريك كوز الدىڭا ەلەستەپ كەلەدى.
كۇشتى، قارقىندى ەڭبەك ءبيى كوڭىلدى كوتەرىپ، شالقىتادى.
مۇقان ۇلى ءسابيت
ءومىرى مەن جازۋشىلىق قىزمەتى
ءسابيت 1900 جىلى تۋعان، 1917 جىلى مۇعالىمدەردەن تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ حات تانىپ العان. 1918 جىلى وبلىستاعى مۇعالىمدەر قۋرسىندا وقىعان. 1919 جىلى ءمۇعالىم بولعان. 20-جىلدان 23-جىلعا دەيىن اۋىلدا الەۋمەتتىك قىزمەتتە بولعان. 23 — 25 جىلدارى ورىنبورداعى رابفاكتا وقىعان. ونان بەرى گازەتتە، باسپادا قىزمەتتە بولعان. كوبىنەسە جازۋشىلىقپەن شۇعىلدانعان.
ءسابيت — قازاقتىڭ كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ الدىڭعى ساپتاعىلارىنىڭ ءبىرى.
ءسابيت ءوزىنىڭ ءومىرىن قىسقاشا بىلاي بايان قىلادى.
«اكەم مۇقاننىڭ ۇدايىمەن 40 جىلدان ارتىق جالشىلىقتا جۇرگەنىن، شەشەمنىڭ ساۋىنشى بولعانىن، 7 جاسىمدا جەتىم قاپ، قاڭعىرىندى بولعانىمدى جازسام جازۋدى نەدەن باستاعانىما ورىن دا قالمايدى. بۇعان قىزىعاتىن ادامدارعا مەنىڭ جازىپ جۇرگەن «مەنىڭ مەكتەپتەرىم» دەگەن ومىردەن العان رومانىمدى ۇسىنام دا، كوركەم ادەبيەتكە نەدەن قىزىعىپ، قالاي باستاعانىم تۋرالى اتتامالى مالىمەت بەرەم.
جىلقىشى
I
دالا. جازىق، قىس، جىلقى.
باتۋعا اينالعان كۇننىڭ قان قىزىل ساۋلەسىنە بويانعان ءوربىسىن تەبىندەردىڭ اراسىمەن جىلانداي يرەندەپ ىققا تارتادى. تابيعاتتىڭ اينىمالى قۇبىلىسىمەن كۇرەسىپ ۇيرەنگەن بالۋان جىلقىلار ساقىلداعان سارى ايازعا شىمىركەنبەستەن قارسى تۇرىپ الىپ، جال-قۇيرىعىن جەلگە ىسقىرتىپ، كۇرتىكتى كۇرىس-كۇرىس ومىرادى، تۇمسىعىنا سۇڭگى تۇرعان قۇندىز ءجۇن جاباعىلار تەبىنەردىڭ اراسىنان قىلاڭ بەرەدى.
مەن وندامىن. جىلقىشى — ەكەۋمىز، بىرەۋى — كادىمگى «تۋلاعان تولقىنداعى» جازاتىن ءعابيتتىڭ اكەسى. ماحمۇتتىڭ باسىنا كوتەرگەن كىشكەنە شاڭىراقتى قارا قوستىڭ تۇندىگى بار. ىڭىردە وت لاۋلاپ جانادى. قالىڭ قارا باقىرعا اسىلعان ەت سۋىققا بۋى ءۇيىرىلىپ، بىرق-بىرق قاينايدى. ەت ءپىستى-اۋ دەگەندە ماقان كەلەدى.
— ەت بولدى ما، بالا! — دەيدى ماقان كيىمىن شەشىنە باستاپ.
— ءپىستى.
— ەندەشە باقىردى الا قوي، مەن وتقا كويلەگىمدى اينالدىرىپ الا قويايىن. — جاعاسىنان ءتۇرىپ الىپ، لاۋلاپ تۇرعان وتتىڭ ۇستىنە ۇستاي قويعاندا، كويلەكتىڭ ءىشى ۇرگەن قۋىقتاي دوڭگەلەنە قالادى. بيتتەر بىتىر-بىتىر ەتەدى. ماقان تىستەنە قويادى جاۋدى مۇقاتقان ادامشا، مەن ەتتى تۇسىرگەنشە ول — ەھ-ەھ-ەھ، جانىم-اي! — دەپ ارقاسىن وتقا قالاپ، ۋقالاپ-ۋقالاپ الادى دا، بوربايىن ەرسىلى-قارسىلى ەكى-ۇش تىرناپ، كيىمىن كيەدى.
ەتتى جەپ بوپ ول اتقا مىنەدى. قوستان ۇزاي بەرە «كورۇعلىعا» باسادى. قاعتان سۇيەك-ساياقتى قۇنىم قالعانداي ءمۇجىپ وتىرعان مەن، ولەڭدى تىڭدايمىن. «كورۇعلى» داستانىنداعى كورۇعلى سۇلتان اكەسىنىڭ كورىنەن شىعىپ، ارتىنان قايتا كەلسە، اۋزىندا ايداھار جاتىر. ەنەمىن دەگەندە جىبەرمەگەنىن، كورۇعلىنىڭ زارلاعانىن ەسىتكەندە مەنىڭ ەسىمە ءوز شەشەم تۇسەدى، كوڭىلىم بۇزىلىپ، كوزىمە ىركىلدەپ جاس كەلەدى. جەتىمدىگىمدى، شەشەمدى ساعىنعاندىعىمدى ايتىپ ولەڭ شىعارعىم كەلەدى، شىعارا المايمىن.
داۋىس ۇزايدى، اقىرىنداپ ۇزىلەدى، ايدالا، ەلدىڭ ەڭ جاقىنى 20 شاقىرىم، تەبىن الىستا. قوستىڭ جىرتىعىنان سوققان جەل قاسقىر كەلىپ يىسكەلەگەن، سارىعان، ۇلىعان سىقىلدانادى. ۇرەيىم ۇشىپ، جامان كۇپىگە باسىمدى وراي قويام، ۇيىقتاپ قالام.
ولەڭ شىعارسام دەگەن ويدىڭ العاش باسىما كىرۋى وسى بولۋعا ءتيىس.
...ومبىنىڭ ۋ-شۋى مول قالاسى ەدى،
سالقىنداۋ اپرەل، ماي اراسى ەدى» —
دەپ ايتقانداي، 18-جىلى ومبىدا الاشوردانىڭ داۋىرلەپ، كولچاكپەن اۋىز جالاسىپ تۇرعان كەزى، مەن مۇعالىمدىك قۋرسىندا وقيمىن، ءبىر جاعىنان جۇمىس قىپ تاماعىمدى اسىرايمىن، ستيپەنديا دا جوق.
— جىگىتتەر، سەندەر دايارلانا بەرىڭدەر، مەن دارەت الىپ كەلەيىن — دەدى كادىمگى بايشىل اقىن ماعجان جۇماباي ۇلى. ول قۋرستە ءدىن ساباعىن وقىتاتىن ەدى. ءدىننىڭ «قيسىنىن ءوتىپ، ەندى پراكتيكەسىن جاساپ، نامازعا جىعىلىپ» جۇرگەن كەزىمىز. ۇلكەن زالدا وقيمىز، يمام — ماعجان.
ماعجان شىعا مەن جينالىپ تۇرعان شاكىرتتەرگە ءوزىمنىڭ «جوقشىلىق» دەگەن ولەڭىمدى وقىدىم. ولەڭ — موينىم ىرعايداي، تۇندە جۇمىس قىپ، كۇندىز وقۋ وقۋىما، جۇدەۋىمە ارنالعان، اياعىندا:
بىرەۋ شات، بىرەۋ نەگە قايعى-زاردا،
نەگە بايلىق ءبىر ەمەس بارلىق جانعا.
وتكىزىپ باستان قايعى بارلىق جاننىڭ
ناشاردى جەتىلدىرەر كۇنى بار ما؟! —
دەلىنگەن.
ولەڭ وقىعاننان كەيىن وقۋشىلار ماعان 50 سومداي اقشا جيناپ بەردى. باسقارعان — دارمەن ءالى ۇلى دەيتىن جىگىت. اقشا مەنىڭ قالتاما تۇسكەندە ماعجان كەلدى. ناماز وقىدىق. بۇل مەنىڭ جۇرت الدىندا العاشقى وقىعان ولەڭىم.
II
— سەن وسى پارتيادان نە الاسىڭ، بۇدان شىعۋ كەرەك قوي، ەرتەڭ سوعىس بولىپ كەتسە قايتەسىڭ، — دەدى ماعجان 1921 جىلى، «بوستاندىق تۋى» گازەتىنە رەداكتور بولىپ وتىرىپ، مەن ءبىر كەڭسەسىنە كەلگەنىمدە.
— ارىز جازىپ بەرە عوي، — دەدىم قايتەر ەكەن دەپ. جازدى دا ماعان كوشىرىپ بەرىپ، وريگينالىن جىرتىپ تاستادى. وسىنىڭ ارتىنان مەن ورىنبورعا ەكىنشى پارتيا كونفەرەنسياسىنا كەلدىم دە، الاشوردالاردىڭ باعىتى نەگە بۇرىلعاندىعىن كورسەتكەن
«تۇسىمدە» دەگەن فەلەتون اڭگىمە جازدىم. ونىم 22-جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە باسىلدى. سول فەلەتون كۇنى بۇگىنگە دەيىن پروگرام بوپ كەلەدى.
العاشقى باسپاعا شىققان اڭگىمەم وسى.
* * *
ءسابيت — قازاق ەڭبەكشى وقۋشىلارىنا بەلگىلى، كوپ جازاتىن كۇشتى اقىنىمىزدىڭ ءبىرى. كەيىنگى كەزدە قارا سوزبەن دە كوپ جازىپ ءجۇر. ءسابيت ءوز ايتۋىنا قاراعاندا العاش سۋىرىپ سالمالاۋ اقىن بولعان.
ءسابيت ساياسي تۇرمىسقا كىرىپ، قالاممەن قايرات وتە باستاعاندا بايشىل الاشورداشىلدارعا قارسى كۇرەسكەن اقىنىمىزدىڭ ءبىرى. سوندىقتان ءسابيتتىڭ شىعارمالارىنىڭ ءبىر سالاسى بايشىلدىققا، الاشورداشىلىققا قارسى كۇرەستەن تۋعان شىعارمالار. سوندىقتان بۇل شىعارمالاردىڭ ساياسي كۇرەسىمىزبەنەن، الەۋمەت وسۋىمىزبەن بايلانىسى كۇشتى.
ءسابيت كەيىنگى كەزدە ءىرى نارسەلەر جازىپ ءجۇر. ءارى سىن ماسەلەسىنە قاتىناسىپ ءجۇر. ءسابيت — ادەبيەت اسكەرىنىڭ ۇلكەن ءبىر وكىلى. ءسابيت قازاق كەڭەسشى ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى.
ءسابيتتىڭ شىعارمالارى
«كەشەگى جالشى مەن بۇگىنگى جالشى»
قازاقتىڭ جالشىلارىنىڭ بۇگىنگى ءومىرى قانداي ەرىكتى، كورنەكتى بالداي ءتاتتى بولسا، كەشەگى ءومىرى سونداي قاراڭعى تۇندەي قايعىلى، مۇڭدى قۇلدىق ەدى، ۋداي اششى-زارلى ەدى. بۇگىنگى ەڭبەكشىنىڭ ۇلدارى ۇلى ءدۇبىرلى سوسيالدىق داۋىردە تۇرعانىنا شاتتانىپ، قۋاناتىن بولسا ول كۇندەگى جالشىلار نەگە تۋدىق، دۇنيەگە قۇلدىق ءۇشىن عانا نەگە كەلدىك دەپ زارلانۋشى ەدى. بۇل ەكى ءداۋىردىڭ اراسى اسپان مەن جەردەي عوي. كەشەگى ءداۋىر بايدىكى بولسا، بۇگىنگى ءداۋىر كەدەيدىكى عوي.
ءسابيتتىڭ «كەشەگى جالشى مەن بۇگىنگى جالشى» دەگەن پوەماسىندا قازاق جالشىلارىنىڭ كەشەگى ءومىرى مەن بۇگىنگى ءومىرى سالىستىرىلادى. ءسابيت پوەماسىندا كەشەگى جالشىنى كورسەتىپ سۇيىندىرەدى، كەشەگى جالشىنىڭ قايعىلى ايانىشتى كۇيىن كورسەتىپ قايعىعا، مۇڭعا باتىرسا، بۇگىنگى ەرىكتى، كەرەكتى جالشىنى كورسەتىپ شاتتاندىرادى، ماقتاندىرادى، قۋانتادى.
كەشە اۋىلدا ەكى تاپ بولدى، ونىڭ ءبىرى باي، ءبىرى كەدەي، ەڭبەكشى ەزىلگەندەر ەدى. ول زاماندا باي تابى ۇستەم بولدى، كەدەي ەڭبەكشىلەر قۇلدىقتا ۇستەم تاپتىڭ تەپكىسىندە بولدى. باي تابى ەڭبەكشىلەردى ەزگەن سايىن ەزۋگە، قاناعان سايىن قاناۋعا ارانداي ءتۇستى، قانالعان جالشى تىرشىلىك ءۇشىن، كۇن كورۋ ءۇشىن، ءتىلىم نان ءۇشىن ارپالىستى. ءسويتىپ كەشەگى اۋىلدا ۇكىمەت قولىندا، بايدىڭ قوجالىق قولىندا بي تابى ۇستەم بولدى، كۇشتى بولدى. نە ەتسە دە ەرىكتى بولدى.
كەدەي ەڭبەكشىلەر ءالسىز، قالسىز بولدى، يا بايلىققا، يا ۇكىمەتكە ورتاقتىعى ۇلگى بولمادى.
راقىمسىز زاماندا تالاۋعا ءتۇسىپ ەزىلدى. سار دالادا سارى ۋايىمعا ءبىتىپ، بىزگە دە كۇن تۋار ما ەكەن دەپ زارلانادى. مىنە ءسابيتتىڭ «كەشەگى جالشى مەن بۇگىنگى جالشى» وسى ءومىردىڭ ەڭ اۋىر كۇيىن دە، بۇگىنگى ەرىكتى، كورىكتى كۇيىندە سالىستىرا انىق كورسەتەدى. نەگە مۇنداي بولعاندىعىنىڭ سەبەبىندە اشىپ بەرەدى.
قاراشۇناقتىڭ ءومىرى، ونىڭ ءولىمى، قوزىباقتىڭ ءومىرى، قۇلجاننىڭ ءومىرى وسىلاردىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى سونىڭ بايانى پوەمانىڭ تاقىرىبى. پوەمانى وقىپ وتىرىپ وسىلاردىڭ كەشەگى ءومىرىن، كورگەن قورلىعىن كورگەندە ەرىكسىز كوزىڭە جاس كەلەدى، بۇگىنگى ءومىرىن كورىپ قۋاناسىڭ.
ءسابيت بۇل پوەماسىن ەرتەگى وقيعانى ەسىنە تۇسىرە وتىرىپ، كەشە 27-جىلى عانا جازدى. پوەما جازىپ وتىرعان ءسابيتتىڭ قاي بۇيرەگى بۇرىپ، قاي تاپتى قارعىس ايتىپ نالەتتەپ وتىرعانىن پوەماسىنىڭ ءوزى-اق ايتىپ بەرەدى.
«...باي بالاسى دا تانداپ
ءورىم تالداي بىلعاڭدار.
ەكى ەزۋى قۇلاقتا
ەرتەلى-كەش دالباندار.
باسقا ءىسى شامالى
جازباي كورىپ ولاردى
وكسىپ، جىلاپ الادى...
باي بالاسى اناۋ، كەدەي بالاسى مىناۋ.
باي بالاسى ويناپ ءجۇر، كەدەي بالاسى زارلانىپ مال باعىپ ءجۇر دەيدى ءسابيت. كىتابىنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن سوزىنەن، سۋرەتىنەن ءسابيتتىڭ قازاق بالاسىنداعى كەشەگى ەزىلگەن مىڭداعان، ميلليونداعان جالشىلاردىڭ ءبىرى قارا شۇناعى ونىڭ بالاسى بايدىڭ قوزىسىن باققان قوزىباققا، بايعا ەرىكسىز كۇڭدىككە ساتىلعان كۇلجانعا جانى اشىپ، بۇيرەگى بۇرىپ وتىرعانى اپ-اشىق كورىنىپ وتىرادى.
ءسابيت تە سول جالشىنىڭ ءبىرى بولىپ مۇڭداسا وتىرادى. قوزىباقتىڭ قولى تەندىككە جەتە باستادى؛ جالشىلاردى جيىپ جينالىس اشتى.
وندا جالشىلاردىڭ قامىن كوكسەپ ءسوز سويلەيدى. بۇعان ءسابيت تە قۋانىپ:
«قاباعىن ءتۇيىپ قوزىباق
جيىلعان جۇرتقا ءبىر قاراپ
دايارلاندى سويلەۋگە
بايانداما جاساماق.
بويىن قايرات الىپ تۇر،
ىشىندە جالىن جانىپ تۇر،
قۇبىلىپ تۇر كەسكىنى
جۇرت ونىڭ اۋزىن باعىپ تۇر.
قوزىباق وكتيابر توڭكەرىسى، ول توڭكەرىستىڭ جالشىلاردىڭ تاڭى ەكەنىن ايتادى.
— كەشەگى بايدىڭ كورسەتكەن قورلىقتارىنىڭ ءبارى ەسىنە ءتۇسىپ قايراتتانىپ ءىشى جانىپ تۇر دەيدى ءسابيت. ونىڭ (قوزىباقتىڭ، قوزىباقتاردىڭ) بۇگىن كىم ەكەنىن ايتا كەلىپ ءقازىر كىم؟
كوممۋنيستىڭ مۇشەسى ول، كوپتى كورگەن باسىندا تاجىريبە مول. ورىنداپ پارتيانىڭ ۇراندارىن اۋىلدى جاڭا ەتەتىن سول...» دەپ ءسابيت قوزىباق سىقىلدى جالشىلاردىڭ مىڭداپ پارتيانىڭ قاتارىنا كىرىپ، جاڭا تۇرمىس ورناتۋعا جان سالىپ كۇرەسىپ جاتقانىن كورسەتەدى.
پاسەپكەن، وكىل، باتىراق وقىتۋشىسى، ۇيىستىرۋشىسى، ءمۇعالىم، گازەت ءتىلشىسى، اعارتۋ نۇسقاۋشى وقىتۋشىلار دايىندايتىن ينستيتۋتتا لەكتور، ديرەكتور، وقۋ ءبولىمىنىڭ باسقارۋشىسى، بولىستىق، گۋبەرنيالىق اتكومدەردىڭ مۇشەسى جانە سول سىقىلدى تالاي قىزمەتتىڭ ادامى بولىپ، توبەگە شىعىپ تۇستىك قوي. وسىدان 1925 جىلدىڭ كۇزىنە ماسكەۋگە وقۋعا كەتتىم دە، جۋرناليستەردىڭ ينستيتۋتىنا كىردىم. مۇنى 1928 جىلى جازدا ءبىتىرىپ گازەت جۇمىسىنا كىرىستىم. مىنە مەنىڭ ءبىلىم الۋ جونىندەگى ءومىرىمنىڭ رەسمي جاعىنان قاراعاندا قىزمەتىم وسىلاي بولدى.
كەڭەس ۇكىمەتى العاش ورناپ جاتقان كەزدەردە كومپارتيانىڭ نەگىزگى ماقساتىنان ءوزىمىزدىڭ تازا تاقىر ساۋاتسىز كەزىمىزدە سول كەزدەگى جاقسى-جامان قىلىقتار تۋرالى ءبىراز ەڭبەكتەرىم بار، «كۇندىك ءولىمى»، «شەشىلمەگەن جۇمباق»، «ساۋداگەرلەر تاماشاسى»، «مەرتەن بوكەن»، «تاشكەنتكە تارت»، ساعاناق»، «وقيمىن»، «جەتىسۋ سۋرەتتەرى» باسقالار سول 1920 جىل مەن 1926 جىلدىڭ ورتاسىنداعى ەڭبەكتەرىمنىڭ جۇرناعى.
بۇل ەڭبەكتەردىڭ ىشىندە سوعىس كوممۋنيزمى كەزى، ول داۋىردەگى قازاق ەلىنىڭ باسىنان كەشكەن جاعدايىنىڭ وزگەشەلىگى، جازۋشىنىڭ ءوزىنىڭ ومىرىنە، ەسۋىنە سايكەس نارسەلەر تابىلادى. بۇل داۋىردەگى جازۋىمدا ۇلتشىلدىق سارىنى جوق ەمەس. وعان سەبەپ سول كەزدەگى ادەبيەتتە، جالعىز ادەبيەتتە ەمەس، جۇرتشىلىقتاعى ۇستەم پىكىر، كۇشتى پىكىر سول ۇلتشىل سارىنداس پىكىرلەر بولعاندىقتان، بۇل كەزدەگى جازعاندارىمىزدىڭ ءبىرسىپىراسىن ءوزىم وزىمدىكى دەمەيمىن.
جانسۇگىر ۇلى ءىلياس
(1894 جىلى تۋعان)
ءومىرى مەن جازۋشىلىق قىزمەتى
جانسۇگىر ۇلى ءىلياس 1894-جىلى بۇيەن اقسۋ اۋدانىندا تۋعان. 1920-جىلعا دەيىن اۋىلدا ءوز شارۋاسىندا بولعان. اۋىلدا، اۋىل مەكتەبىندە قازاقشا ساۋاتىن اشىپ، حات تانىعان. ولەڭ جازۋعا ىنتاسىن اۋدارىپ، دەلەبەسىن قوزدىرعان ەسكى ەل اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى، اسىرەسە اتاقتى قازاق اقىنى ابايدىڭ ولەڭدەرى.
1920-جىلى اۋىلدان قالاعا كەلگەن، وقۋعا كىرگەن، ءارى الەۋمەتتىك قىزمەتكە ارالاسقان. 1921-جىلدىڭ قىسىنا قارسى تاشكەنتتەگى قازاق-قىرعىز ينستيتۋتىندا ءبىر جىل وقىپ، اۋىلعا ءمۇعالىم بولىپ كەتكەن؛ اۋىلدا الەۋمەت جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسقان. جازۋشىلىق قىزمەتىندە «ءتىلشى» گازەتىنە بەلسەندى ءتىلشى بولعان. جازۋشىلىققا قالامىنىڭ ۇشىن ۇشتاعان وسى «ءتىلشى» گازەتى بولعان.
1925-جىلى ماسكەۋدەگى جۋرناليستەر ينستيتۋتىنا بارىپ وقىپ، ءبىتىرىپ شىققان. 1928-جىلدان بەرى قاراي قازاقستانداعى گازەتتەردە باسپا ءسوز قىزمەتىندە بولعان.
قازاقستان پرولەتاريات جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ ۇيىمداسىپ، كۇش قوسىپ، بەلگىلى ءبىر كۇش بولىپ ادەبيەت وتريادى بولۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعان.
ءىلياس ءوزىنىڭ ءومىرى مەن جازۋشىلىق قىزمەتىن بىلاي اڭگىمە ەتەدى:
«مەن قالام جۇمىسىنا 20-جىلدان باستاپ ارالاسا باستادىم. ودان بۇرىن جازۋعا قىزىعۋ، ىنتالانۋ، كۇشتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ جازعاندارىنا ەلىكتەۋ، ولاردى جاتتاۋ، اۋىزشا ايتۋ، گازەت-جۋرنالداردى سوزگە بۇيىرعىسىز سياقتىلار بولسا دا باياڭدى، بايىپتى ەمەس، ونەر ەمەس ەدى. تەك ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جەلىك سياقتى بىردەمەلەر ەدى. سوندىقتان بۇل داۋىرىمنەن اۋىزعا الارلىق، ەڭبەككە جارارلىق جۇرناق قالعان ەمەس. نە قالعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. ءبىراق 16-جىلى جىگىتتەرگە جازىسقان حاتتاردا، قاراداي ايتقان ولەڭدەردە، 1917-جىلى جاپپاي ءدۇبىردىڭ ۇراندارىنان ۇشقىنداپ شىققان قاراڭعى سوقىرعا بىردەمەلەر بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى مەن ول كەزدە بىلىمگە باي، بىلىمگە ورتا ادام بولماق تۇگىل بىلىمنەن كادىمگى قارا قاسقا كەدەي كىسى ەدىم. قازاقشا حاتقا جۇيرىك، ولەڭ كىتاپ، قيسسالاردى كۇيلەپ وقي الاتىن، ورىسقا، قۇرساق پروپالدى دا بىلمەيتىن اۋىل ادامىنان ەمەس. ءبىلىم داۋلەتىنىڭ باس-اياعى وسى ەدى.
1916 — 1917 جىلدان ماعان جازۋعا ىنتا تۋدى. وعان سەبەپ سول كەزدە قازاق ادەبيەتىنىڭ اسەرى بولدى. اسەر اسىرەسە ابايدان جۇقتى. ابايعا ەلىكتەۋ پايدا بولادى. ابايشا بىردەمەلەر (بالدىرعان) جازۋعا تالپىنسام دا ىشتەڭە شىعارا المادىم توي دەيمىن.
مەن 1920-جىلى كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ اۋىلدان قالاعا تارتتىم. الماتى قالاسىنداعى ءۇش ايلىق مۇعالىمدەر دايىندايتىن قۋرسقا ىلىكتىم. وسى قۋرستا 15 (ون بەس) كۇن وقىعاننان كەيىن ەل ادەبيەتىن جياتىن ءبىر كوميسسياعا ىلىگىپ كەتتىم.
سول كوميسسيادا ءتورت ايداي جەتىسۋدان ەل ادەبيەتىن جيناۋدا ءجۇردىم. سول جىلدىڭ كۇزىنە كوميسسيامەن ىلىگىپ وقۋعا كەلدىم. ونداعى قازاق ينستيتۋتىنىڭ جانىنداعى وقىتۋشىلار دايىندايتىن قىسقا مەرزىمدى قۋرسقا ءىلىندىم. مۇندا ءبىر قىس قانا وقىپ، جۇرتشىلىق قىزمەتىنە شىعىپ كەتە باردىم.
توسەلمەگەن، تۇراقتالماعان كۇندەگى بىرەۋدىكى دەيمىن. ال ءبىرسىراعىسى انىق ءوزىم سۇيەتىن، ءقازىر ارداقتايتىن مازمۇندار. بۇل مازمۇن جاعى. ال جازعاندارىمنىڭ ادەبيەتىن ادەبيەتىنىڭ ونەرلىك كوركەمدىك جاعىنان باعاسى وزىنە تۇرىپتى عوي. مۇنىڭ ءبارىن تالداپ جيناۋ ورنى بۇل ەمەس. بۇل سىننىڭ سىباعاسى.
نەمەسە پرولەتاريات ادەبيەتىنىڭ بەت الۋ ادەبيەتىنە جاتاتىن جازۋلارىمنىڭ دەنى سول ءوزىم ماسكەۋگە وقۋعا بارعان كەزىمنەن باستالادى. مەنىڭ «وقيمىن» دەگەن ولەڭىم ىزدەنۋگە اۋىلدان قالاعا ماسەلەسىنە سوقسا اتتاپ «زاۋىتقا» دەگەن ولەڭىم قارا شارۋاسى توپاستىعى ءومىر تانۋداعى دالانىڭ سودەكەيلىگىنە انىق زاۋىتتى كورىپ كوللەكتيۆتەسكەن ەڭبەكشى جۇمىستى ورتاسىندا تۇرىپ جازعان ارعى-بەرگىنىڭ شەكاراسىنداگى ولەڭ بولىپ تابىلادى.
وسى كورگەن قازاقتىڭ
ويىنا ءار وي ورادى.
بارىندە جان-جاقتان
وسىنداي وتتار تولادى.
تەگىستىك دەگەن ۇلى ۇيگە
وسىلار شەگە سوعادى.
كۇڭدەردىڭ سونداي كۇنىندە
ءبىزدىڭ دە ەل سونداي بولادى.
مىنە وسىدان بىلاي مەندە بەلگىلى پىكىر، وزگە قاراس، تۇراقتى ماقسات بولدى-اۋ دەپ بىلەم، بۇل 1925-جىلدىڭ كۇزى ەدى. مەنىڭ ءومىرىمنىڭ رەسىمي جاعى دا وسىمەن بايلانىستى. كومپارتيانىڭ توبىنا مەن وسى جىلى كىرگەن ەدىم، سول جىلدان بەرى قاراي مۇمكىندىك بولعانشا قالامىمدى ەڭبەكشىلەردىڭ پايداسىنا جۇمساپ كەلەمىن دەپ ويلايمىن.
ءىلياستىڭ شىعارمالارى
«مايەك» ءىلياستىڭ كولحوز قۇرىلىسىنا ارناعان پوەماسى. ءىلياس 13 جىلدان سوڭ جاڭا اۋىلعا بارادى، اۋىلدى بۇرىنعى ەسكى ورنىنان ىزدەپ تابا الماي، جاڭا قونىس، پوسەلكە، قالا بولعان، جيىن بولعان جەرىنەن تابادى. قارقاراداي قاتارىن تۇزەپ قونعان اۋىلعا كەلەدى.
اۋىلدا قانداي وزگەرىس بولعان، قالاي بولعان؟ ول وزگەرىس كانداي وزگەرىس؟ كىمنىڭ پايداسى، كىمنىڭ زيانى بولدى. كىمدەر ايدالدى، كىمدەر كولحوز بولدى، كوممۋنا بولدى. قالاي ۇيىمداستى، قالاي جاڭا ومىرگە اياق باستى؟.. وسىنىڭ ءبارىن قالادان جاڭا بارعان وقۋشىعا جاڭا اۋىلدىڭ كوزى — قالاباي بايان قىلادى. كەشەگى بايعا تالانعان قالاباي وزدەرىنىڭ قالايشا ۇيىمداسىپ، بىرىككەن كۇش بولىپ، الەۋمەتشىل ادىلدىككە اياق باسا باستاعانىن 13 جىل ءجۇرىپ كەلگەن تۋماسىنا جىر قىلىپ ايتادى.
«دالاعا كەلىپ تۇركسىب،
اۋىلعا كەلىپ تۇيىستىك...» —
دەي كەلىپ قالاباي اۋىلدىڭ باسىنان وتكەن اۋىر كۇندەردى، كەشەگى اشتىق، اۋىر جىلداردى، ول كەزدەگى بايلاردىڭ جەكەلەي جەمتىك ەتىپ توناپ تالاعانىن، كۇن كورسەتپەگەنىن ايتادى. ونان سوڭ «سوۆەتپەن ەس جينادىق» دەپ سوۆەت كەلگەن سوڭ تەڭدىككە ىلىنگەندەرىن، كوممۋنيستەردىڭ ۇيىمداسقاندارىن، بايلاردى كامپەسكەلەپ، مالدارىن الىپ بەرگەنىن، ول مالدى بۇلار كوممۋنا بولىپ ورتاقتاسىپ ورتاعا سالعانىن ايتادى... كوللەكتيۆ بولىپ، كوممۋنا بولىپ بىرلەسكەنىن ايتادى. قالادان قۇرال-سايمان الىپ، تراكتور الىپ ۇيىمداسىپ، ەگىن ەككەنىن ايتادى. ءوستىپ قولدارىنان قالا سالىپ، تەڭدىككە، مادەنيەتكە دە جەتە باستاعانىن ايتادى... وسىنىڭ ءبارىنىڭ ۇشتاسۋىنا، تەز بولۋىنا تۇركسىبتىڭ توتەنشە بولعان سەبەبىن ايتادى...
مىنە قالاباي قالادان كەلگەن وقۋشىعا جاڭا اۋىلدىڭ جاي-كۇيىن وسىلاي ەتىپ باياندايدى.
قالاباي كەشەگى «مىناۋ مەنىكى»، «اناۋ سەنىكى» دەپ ۇيرەنگەن ەسكى اۋىلدىڭ كەدەي، بۇگىن قالاي كولحوزعا، كوممۋناعا ۇيىپ ۇيىمداسا قويادى؟ ەسكىدەن بويعا سىڭگەن ەسكىلىك ادەتتى قالاي تەز سىڭىرا قويدى؟ «مايەك» اتتى كوممۋنا قالاي قۇرىلدى؟ دەگەندى تاراتا ايتادى.
ءىلياس مۇنىڭ ءبارىن ءبىر-اق اۋىز سوزبەن بولدىرمايدى، ناعىز تۇرمىستىڭ تىلەگىمەن دالەلدەپ تۋعىزادى.
جالعىز اتپەن جالشۋعا بولمايدى، جەكە باسىڭا تراكتور الۋعا تاعى بولمايدى. جالشۋ ءۇشىن، قوڭدانۋ ءۇشىن تراكتور الۋ كەرەك، تراكتور الۋ ءۇشىن كوپ ەگىن سالۋ كەرەك. تراكتور ءۇشىن، كوپ ەگىن سالۋ ءۇشىن بىرلەسۋ كەرەك — كۇش قوسۋ كەرەك. قالاباي وسىنىڭ ءبارىن ءوز ومىرىنەن تۋدىرىپ دالەلدەيدى، كوممۋناعا قالاي كەلىپ جەتكەنىن باياندايدى. وسىلاي ەتىپ بىرلەسىپ ارتىعىن ساتىپ، ورتادان تۇقىم قورىن ساقتايتىن دەڭگەيگە جەتكەن «مايەكتى» جىرلاۋ ءىلياستىڭ پوەماسىنىڭ نەگىزگى جەلىسى.
«مايەكتىڭ» الەۋمەتتىك ماڭىزى
ءىلياستىڭ «مايەگىنىڭ» الەۋمەتتىك ءمان-ماڭىزى كۇشتى پوەما. كوللەكتيۆ — كولحوز، كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتىڭ ەڭبەكشى ەگىنشىلەردىڭ تۇرمىسىن وڭعارۋدا، جاڭا ومىرگە اياق باسىپ، بۇرىنعى جوقشىلىقتى، مۇقتاجدىقتى ماڭگىگە ەستەن شىعارۋعا «مايەك» جەتەكشى، ۇلگى، ورنەك بولارلىق پوەما.
«شوقپاردىڭ شوقتىعىندا»
قازاق ەڭبەكشىلەرى ءۇشىن تۇركسىب — قىمباتتى تاريحي ولجا، ۇلى وكتيابردىڭ ۇلى ولجاسىنىڭ ءبىرى.
وسىنداي قىمباتتى تۇركسىب تۋرالى ءىلياس بىرنەشە اڭگىمە، وچەركتەر جازدى. سونىڭ ءبىرى وسى «شوقپاردىڭ شوقتىعىندا» دەگەن وچەركى.
ءىلياستىڭ «شوقپاردىڭ شوقتىعىندا» دەگەن وچەركى 28-جىلى جازىلدى. 29-جىلدىڭ يۋل ايىندا جەر دۇنيەگە بەلگىلى تۇركىستان-سىبىر جولى ءبىتتى.
تۇركسىب جولىن ەرتە ءبىتىردى، تۇركسىبتى سالۋشىلار سوتكەسىنە 4 كم. جول توسەپ وتىردى. دۇنيە جۇزىندە ەڭ اتاقتى جول سالعان بايلار ەلى ءوزىنىڭ ەڭ ماقتاعان ايلارىندا سوتكەسىنە 2-2،5 كم. عانا جول توسەگەن ەدى.
ارينە بۇل ۇلى دابىرلى، ۇشقالى تابىس، ەركىن ەڭبەكشى كەڭەس پرولەتارياتىنىڭ عانا تابىسى.
ءىلياستىڭ وچەركىندە وسىلاردىڭ راستىعىن دالەلدەپ ايتادى. اسۋ بەرمەگەن شوقپاردىڭ ارشا توسىنەن مادەنيەت جولىنىڭ تارتىلعانىن ايتادى. اسقار تاۋلى مادەنيەتتىڭ جەڭگەنىن ايتادى.
ەن دالادا ورناي باستاعان جانا ءومىردى جاڭا ءوز قولدارىنان جاساعان جاڭا ادامداردى ايتادى. سولاردى ماقتايدى.
ءىلياستىڭ بۇل وچەركىنىڭ كوركەمدىك ءمانى دە كۇشتى: ءىلياستىڭ بۇل وچەركىنىڭ سوزگە ۇستالىعى، تىلگە بايلىعى، ءسوز ەكپىنىنىڭ قۋاتتىلىعى وسى اڭگىمەسىنەن دە اشىق كورىنەدى. «بۇيرەكتەي بىلدىر تاۋسىماق»، «باۋىرداي قارا ادىر تاۋدىڭ قۇرىش قۇزى، الماس مۇزى...» دەگەندەر سىقىلدى شەبەر، ءدال ايتىلعان سۋرەتتەر اڭگىمەنى وقىپ بولعان سوڭ دا ەسىڭنەن كەتپەيدى، جۇرەگىندە جاتتالىپ قالادى.
مۇنىڭ ۇستىنە ءىلياس شوقپاردىڭ شوقتىعىن، تاسىن ايتىپ وتىرىپ، سونداعى تابيعاتتىڭ سىمباتىن، سۇلۋلىعىن ايتىپ، سول جەردە قۇرىلعان جاڭا تۇرمىستى ايقىن كورسەتەدى.
«شوشقا»
ءىلياستىڭ «شوشقاسى» سوسيالدىق مال شارۋاسى جونىنەن جازىلعان، كوڭىلدى تارتارلىق ەرەكشە اڭگىمەنىڭ ءبىرى.
ءبىزدىڭ جاڭا اياقتانىپ كەلە جاتقان جاس ادەبيەتتەرىمىزدە سوسيالدىق مال شارۋاسىنىڭ، مالدى ءوسىرۋدىڭ ءمان-ماڭىزى، ءادىسى جونىنەن جازىلعان ادەبيەتتەر جوقتىڭ قاسىندا. «شوشقا» بۇل رەتتە كەرەكتى ولەڭ.
شوشقا قىسقاشا عانا جازىلعان شىعارما بولسا دا ماعىنا جاعى وتە سالماقتى.
1) مال شارۋاسىنداعى شوشقانىڭ ورنى.
2) مال سانىنىڭ شارىقتاۋىنا شوشقانىڭ ارنالۋى (ءدىن، ۇلت ماسەلەسى).
«شوشقا» ءوسىمتال، ەتتى، مايلى مال. وسى شوشقانى ارامتاماق مولدالار (مۇسىلمان ءدىنى) قايتادان ارامعا شىعاردى. ورىس جەگەن نارسەنى جەمەۋ — ۇلت ارازدىعىن تۋدىرۋدىڭ ءبىر ءادىسى ەمەس پە؟ ۇلت پرولەتارياتىنىڭ كۇشىن قوسپاۋدىڭ شاراسى ەمەس پە؟.. سونىڭ جونىندە ءدىننىڭ سىرىن، ءدىن يەسى مولدالاردىڭ — ارامتاماق جاتىپ ىشەرلەردىڭ سىرىن اشۋ شىعارمانىڭ نەگىزگى كوزدەگەن ماقساتى سياقتى.
«شوشقا» اڭگىمەسىندە ءىلياس وسى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن تۇيىندەستىرىپ، بايلانىستىرا بىلگەن. ءىلياس شوشقانى قازاق كولحوزشىلارىنىڭ قادىرلى مالىنىڭ قاتارىنا قوسىپ، ءبىر دۇرىس مىندەتتى ورىنداپ وتىر.
ءىلياس — جۋرناليستيكا، سىپايى سىقاق تۋعىزۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ول ءوزى: «ادەبيەتتىڭ كۇلكى-سىقاق ءتۇرى — بىزدە كوپ وسپەگەن-ونبەگەن ءتۇرى. بۇل جونىندە، ءبىراز ەڭبەك ىستەپ كەلەم. وسى ءتۇردى تۋعىزۋ ءۇشىن، ادەبيەت تۇرىنەن «سىقاق» اتتى كىتاپ جيىپ شىعاردىم. وسىعان ىڭعايىم بار. كەزىندە ۇساق-تۇيەك جازىپ وتىرام. مەنىڭ فەلەتوندارىم، سىقاق-ولەڭدەرىم بىزدەگى جوق ادەبيەتتىڭ سىقاقتى ءتۇرىن تۋعىزۋعا ىستەپ جۇرگەن قىزمەتتەرىم. ەلدەگى بالالار ءسوزىن باسپا بەتىنە شىعاردىم («بالالارعا تارتۋ»). وسى بالالاردان باسقىشتاپ، ەل ادەبيەتىن سالا-سالاسىمەن جيىپ وتىرماق ەدىم، تەك ءازىر «وتىرىكشىنى» شىعارۋعا عانا مۇمكىندىك بولدى. ەل ادەبيەتىن جيۋعا، تىڭداۋعا، زەرتتەۋگە، تەكسەرۋگە قاتتى قۇمارمىن. ەل ادەبيەتى تۋرالى، بىزدە عىلىمي قورىتىندىلار جوق بولۋ كەرەك» دەپ جازعان.
ءىلياس ءبىرازدان بەرى كەڭەس جازۋشىلارى ۇيىمىنىڭ باسشىسى بولىپ قىزمەت اتقارىپ كەلەدى.
ءىلياستىڭ قازاق ادەبيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ەلەۋلى دەرلىك. وسى كۇنگى قازاق كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ تۇلەگى، شەبەر ولەڭگە ۇستاسىنىڭ دا الدىڭعى ساپتاعىسىنىڭ كورنەكتىسىنىڭ ءبىرى — ءىلياس.
مۇسىرەپ ۇلى عابيت
ءومىرى مەن جازۋشىلىق قىزمەتى
عابيت مۇسىرەپ ۇلى 1900 جىلى قىزىلجار اۋدانىندا تۋعان. كەدەي بالاسى، جاس كەزىندە كەدەيلىكپەن كىسى ەسىگىندە جۇرگەن. العاشىندا اۋىل مولداسىنان وقىعان. 17-19 جىلداردا ورىس ستانيساسىنداعى جوعارعى باستاۋىش مەكتەپتە وقىعان، ونان بۇرىن اۋىل مەكتەبىندە وقىعان. 21-23 جىلعا شەيىن اۋىلدا الەۋمەت قىزمەتىندە بولعان. 27-جىلى ومبىداعى اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا وقىعان.
بۇرىن گازەتتەرگە جازىپ، سودان 27-جىلدارى شىنداپ شىعا باستايدى. اۋەلى قابىرعا گازەتىنە جازعان اڭگىمەسى 28-جىلى «تۋلاعان تولقىندا» اتتى كىتاپ بولىپ شىقتى.
عابيت — قازاق كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ ىشىندەگى كورنەكتىسىنىڭ ءبىرى. ىلعي قارا سوزبەنەن جازادى. قازاقستاننىڭ كەڭەس جازۋشىلارى ۇيىمىنىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى. كەيىنگى كەزدە «ەكى ادىم العا، ءبىر ادىم كەيىن» دەگەن اڭگىمە («شابۋىل» بەيىمبەت ەكەۋى قوسىلىپ جازعان) جازىپ ءبىتىردى. كولحوز قۇرىلىسى جونىنەن ۇلكەن رومان جازىپ ءجۇر. عابيت ءوزىنىڭ جازۋشىلىق قىزمەتى جونىندە بىزگە مىنانى ايتادى:
«...18 جانە 20-21 جىلدارى مەن وسى كۇنگى 7 جىلدىق مەكتەپپەن پروگرامداس جوعارعى باستاۋىش مەكتەپتە وقىدىم. از-مازداپ كرىلوۆ، پۋشكين، لەرمونتوۆتاردىڭ ولەڭدەرىن وقىپ كوردىم. ءبىراق ول كەزدە ورىس ءتىلىن ءتىپتى بىلمەيتىن ەدىم. سوندىقتان بۇلار ماعان اسەر ەتكەن جوق، (تەرەڭدەپ وقىعان دا جوقپىن). ءتىل بىلمەگەنسىن ساباق تا اۋىر بولادى. ءتاجعالي، ماقمەت، مۇسەن جولداستار بولماعاندا، ءوزىم جانتالاسپاعاندا مەن ومىردە 1-كلاستان اسا المايتىن ەدىم.
24-جىلى ءسابيت مەنى ورىنبورعا اكەلدى. 18-جىلدان بىلاي قاراي ءسابيت قالادا، مەن اۋىلدا بولدىم. سوندىقتان ول مەنەن «وزىپ» كەتتى. بۇرىن مەن «كەپ وزىق» ەدىم. رابفاكقا كەلدىم. ساكەننىڭ كوردەي قاراڭعى بولمەسىندە سابيتپەن بىرگە تۇردىم. ءبىر كىسىلىك توسەكتە ءسابيت ەكەۋمىز جاتامىز. توسەككە سالعانىمىز شاي جاشىكتىڭ جۇقا تاقتايى ەكەۋمىزدى كوتەرە المايدى، جەر جارىلعانداي بىتىرلاپ سىنادى: گۇرس ەتىپ ەدەنگە تۇسەمىز. ءسابيتتىڭ جاتىسى جامان ءارى اۋىر. كوبىنە تاقتايدىڭ شىداماۋىنا سول سەبەپ...
قاراڭعى بولمە تازالىقتى باقىلاماۋعا قولايلى-اق: ماحوركانى تارتامىز دا قالتانىڭ كەز-كەلگەن جەرگە تاستاي بەرەمىز. تەمەكى تاۋسىلعاندا قايتا جيناپ الىپ تارتامىز.
ءسابيتتىڭ كۇنبە-كۇن جازعاندارىنىڭ ءبارىن وقىپ وتىردىم، ونىڭ كۇنبە-كۇن جازعان ولەڭدەرى گازەت-جۋرنالداردا باسىلىپ ەكەۋمىزگە كولدەنەڭ ازىق بولىپ تۇردى. باسپاعا اپارۋدان بۇرىن ەكەۋلەپ «سىناپ» جۇردىك. بەيىمبەت، ساكەن ولەڭدەرىن گازەت-جۋرنالداردان وقي باستادىم. ءبىراق ءسابيت سەكىلدى اقىن اتىن الىپ قويعان ادامنىڭ قاسىندا مەن ولەڭ شىعارىپ شاتاسۋىم ادام ايتقىسىز ماسقارا كورىندى. ونىڭ ۇستىنە ءسابيت ولەڭ جازعاندا ىركىلمەي جازادى، نە تۋرالى جازۋدى تەز تابا قويادى دا بىردەمە-بىردەمە دەپ ولەڭ قىلىپ شىعارادى. مەن شامالاسام، جان ادام جوق جەرلەردە كۇنىنە بىر-ەكى ولەڭ عانا جازاتىنمىن، ماسقارا ەمەس پە؟ تۇگەل بەزدىم بالەدەن.
ءبىراق سول 24-جىلدان باستاپ گوگولدىڭ، پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، دوستويەۆسكييدىڭ قارا سوزبەن جازعان پوۆەست، روماندارىن وقي باستادىم. شەت پۇشپاقتاپ تولستوي، گوركيي، شەكسپير، چەحوۆتاردى وقىدىم. بۇلار وتە ۇنادى. بەيىمبەتتىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» ءبىر ءتۇرلى ادەمى جازىلعانىن كوردىم. ايتكەنمەن وقۋ اۋىر، ءبىر جاعىنان «كومەشى قاسىندا وتىرعاندا قايىقشى دىبىسىن شىعارا المايدى» ەكەن. ىشىمنەن جازۋعا قۇمارتسام دا قالام ۇستاۋعا باتا المادىم. مەنىڭ قۇمارلىعىمدى ءسابيت سەزدى بىلەم «سەن جازۋعا كىرىس» دەپ مازالاپ ءجۇردى. گازەت باسقارماسىنان قاۋلىلار اكەلىپ اۋدارتىپ ءجۇردى (سول كەزدەگى ىلعي قاتە اۋدارىلعان سوۆناركوم، كازسيك قاۋلىلارىندا مەنىڭ دە ەڭبەگىم بار)...
ونىڭ ۇستىنە «الاشوردالارعا» قارسى ساكەندى جاقتايتىن ءبىر ماقالا جازعىزدى. اياعىنا مەن قول قويسام دا جەلىسىن تارتىپ جازدىرعان، ارتىنان تۇگەلىمەن قايتا جازىپ شىققان ءسابيت ەدى، «بالتاباي» دەگەن بىرەۋگە قارسى جازىلدى ما؟ ءسابيتتىڭ سونشا تۇزەتكەنى ماعان جامان باتتى، جازا المايدى ەكەم دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم دە، جازۋدان تاعى بەزىنە ءتۇستىم. ءبىراق سابيتكە سەزدىرمەدىم. 25- جىلى سابيتتەن ايىرىلدىم.
رابفاكتا قابىرعا گازەتىن شىعارىپ جۇردىك. قازاقشا قالامشىلار جوقتىڭ قاسى. «وزىمنەن» ارتىق ەشكىم بولماعاسىن تاعى جازۋعا كىرىستىم... «تەڭىز تەپكىسىندە» دەگەن اڭگىمە جازدىم، وقۋشىلارعا، اسىرەسە بالقاشۇلىنا ۇنادى. سول اڭگىمە 27-جىلى «تۋلاعان تولقىندا» دەگەن ۇزاق اڭگىمە بولىپ، 28-جىلى باسىلىپ شىقتى. 28-جىلدان باستاپ جۋرنالعا تورت-بەس قىسقا اڭگىمە جازدىم دا، «كوك ۇيدەگى كورشىلەر»، «ايەل تەندىگى» شىقپاي قالعاندىقتان تۇگەل باسىلمادى، ءبىرى ءالى بىتكەن جوق. «كوك ۇيدەگى كورشىلەردى» 3- 4 نومىردە باستىرعان كەزدە «بۇل اڭگىمە ءالى ەرتە» دەيتىن ەدى. ءقازىر ول الدەنەشە قىردىڭ استىنا ءتۇسىپ ارتتا قالدى. ودان كەيىن «ءومىر ەرتەگىسى» دەگەن رومان باستاپ ەم، و دا بىتكەن جوق. بۇلاردان باسقا دا ءىرى ۇزاق باستالعان نارسەلەرىم بار، ءبىراق اياقتاۋعا قول تيمەيدى. كۇنبە-كۇنگى كەڭسە جۇمىسى، ءماجىلىس، ناۋقان، تابان توزدىرعان جۇگىرىستەر بارلىق ۋاقىتتىڭ ەرىكسىز يەسى بولىپ جۇرگەن جاي بار.
ۇعىنا الدىق پا، تۇسىندىك پە، ول ءوز الدىنا ماسەلە، ماعان اسەر بەرگەندەر نەگىزىندە جوعارعى ايتىلعان ورىس جازۋشىلار مەن ىبرايىم ۇلى عالىمجان شىعار دەپ ويلايمىن. جازۋ، توسەلۋ، جازۋشى بولىپ شىعۋ، مىندەتىندى اتقارا الۋ جالعىز ءوز قارا باسىڭا عانا بايلانىستى ەمەس كورىنەدى.
ءعابيتتىڭ شىعارمالارى
«ءومىر ەرتەگىسى»
ءعابيتتىڭ «ءومىر ەرتەگىسى» رومانىنىڭ ءبىر شۋماعى — كەشەگى ەسكى اۋىلدىڭ قالپى مەن سالتى. كەدەي مەن بايى، جالشىسىنىڭ جايى تۋرالى.
«ءومىر ەرتەگىسى» — ەرتەدەگى قازاقتىڭ كوپ جالشىلارىنىڭ ءبىرى — جانىسبەاۆدىڭ باسىنان كەشكەن ءومىرىنىڭ ەرتەگىسى. جالپاق تابان جانىسباي — ەرتەدەگى «قارىنباي» سياقتى قازاقتىڭ قايىرىمسىز بايىنىڭ تىرناعىندا ەزىلگەن، جالشى مالشىسى.
ەرتەدەگى ەسكى اۋىلدىڭ ۇستەم تابىنىڭ ەڭبەك جەۋى — شىعارمانىڭ نەگىزگى سيپاتى. جانىسباي سول ەسكى اۋىلدىڭ ۇستەم تابى ەڭبەگىن جەگەن ەڭبەكشى مالايى.
بايلار تابى بيلەگەن ەسكى اۋىل ەڭبەكشىگە وگەي AHA ەدى
بايلار جايلاعان اۋىلدىڭ ازابى مەن توزاعىنا كۇيىپ، كۇن كورە الماعان كەيبىر جالشىلار قالاعا قاراي تارتاتىن، قالا جاعالايتىن، ءوندىرىس كاسىبى بار جەر بولسا، سوعان كەتەتىن.
ەسكى اۋىلدىڭ تۇرمىس زاڭى قاناۋ، تالاۋعا نەگىزدەلگەندىكتەن ىلعي كەدەيلەنە بەرۋ دە سودان تۋاتىن جايت. كەدەيلەنگەن، كۇن كورە الماعان جالشىلار كۇن ءۇشىن الاسۇرىپ، ارپالىسىپ، تەسىك تاماققا جەم ىزدەيدى. باي جالماعان اۋىلدا كۇنەلتە المايدى. جانىسباي جەگىدەي جەپ، جان-جاعىن جايپاپ بارا جاتقان ىبىراي بايدىڭ جالماۋىنا شىداماي، بيەسىن ءمىنىپ ەلىنە تارتادى. ول زاماندا بايدىڭ الا ءجىبىن اتتاۋ قايدا، اكەسى قورقىپ «بايدىڭ مالىن اپارىپ بەرىپ اياعىنا جىعىل، تاعى ءبىر جىل ءجۇر، كەشەر» دەيدى.
اكەسىنىڭ ۇيىندە تۇرعىزباسىن كورگەن سوڭ جانىسباي ىلگەرىدەن وزىنە تانىس جەزقازعان، قارساقپايعا كەتەدى.
مىنە، ءسويتىپ، اۋىلداعى جالشىلاردى ول زامانداعى تۇرمىستىڭ قالپى-سالتى، قارا زاڭى قالاعا قۋادى. بايلار جايلاعان اۋىل ەڭبەكشىلەرگە وگەي انا سەكىلدى بولادى.
زاۋىتتا
جانىسباي اۋىل بايىنان قاشىپ كەلىپ، قالا بايىنىڭ قاندى تىرناعىنا تۇسەدى. تاعى قانالادى.
جاندى اۋىرتپاي، تەسپەي سورۋدى وسىدان كورەدى.
جانىسباي ەندى جۇمىسشى. جانىسبايدى اۋەلى قارساقپايدىڭ «ونەرلى»، تىرناقتى بايى اعىلشىن جەيدى. ونان قالعانىن قۇرمەتتى ءتىلماش الەكساندر جەيدى، ونان قالعانىن قازاق پودرەتشىك قۋلارى جاقىپبەكتەر جەيدى... مىنە وسى قوجالاردىڭ ءبارى جانىسباي سىقىلدى جۇمىسشىلاردىڭ تەرىن تەسپەي جەيتىن قۇزعىندار ەكەنى كورىنەدى.
جانىسباي قالاعا كەلىپ، وندىرىسكە ورنىعىپ، وسىنداي كىر، لاس، ساسىق ۇيدە جاتىپ قاندالا، بۇرگە، بيتتەردىڭ تالاۋىنا ءتۇستى. شىن قاندالا ءبىر تالاسا، ادام قاندالالارى ەكى تالايدى.
سونىمەن «قايدا بارسا بىتپىلدىق» بولادى.
ۇزاق بەينەتتى باسىنان كەشىرگەن جانىسباي اقىرىندا:
«ۋ... ەڭبەك دەگەن ەكى ۇشتى بولادى، ءبىر ۇشى ەڭبەك يەسىن ەزىپ، سورىپ جاتسا، ەندى ءبىر ۇشى ەڭبەكتى ساتىپ العانداردىڭ باۋ-باقشادا، سارايى، كۇمبەزدى ءۇيى، ادەمى ءومىرى، تورقالى تۇرمىسى بولادى» دەيدى.
جۇمىسشىلدىق پەن جەكە مەنشىكتىك
تاپشىل قوعامنىڭ تاربيەسىنىڭ ارقاسىندا انا سۇتىمەن بىرگە سۇيەككە سىڭگەن مەنشىكتىلىك «ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ»، «ەرمەك» تىرشىلىك قىلۋ جانىسبايدىڭ ەسىنەن شىقپايدى. مۇنىڭ (جانىسبايدىڭ) بيەسى، جۇمىسشىنىڭ ۇشپىرى جوعالعاندىعى ەكەۋىنىڭ تالاسى، مال قىمبات پا، قۇرال قىمبات پا دەپ تالاسىپ، اكەسى، ءبىر اعاسى، ءوزى ۇشەۋى بىردەي جۇمىس ىستەپ، بىردى-ەكىلى قارانىڭ باسى قۇرالعاندا اۋىلدى ويلاي قويۋى، جۇمىسشى بولىپ جۇرسە دە ەسكى قاناۋشىلىق تۇرمىس تاربيەسىنىڭ سالدارىنان، باي جۇمىسىن قىلماي، ءوز شارۋاسىن ءوزى باسقارىپ، جەكە «ءوز ەركىمەن» تىرشىلىك قىلۋعا ارمان قىلاتىن سانانى كورسەتەدى.
«ءومىر ەرتەگىسىنىڭ» ماڭىزى
«ءومىر ەرتەگىسى» — الەۋمەتتىك ءمانى كۇشتى اڭگىمە.
جاڭا تۇرمىس ورناتۋ ءۇشىن وتكەندى ءبىلۋ قاجەت. وكتيابر توڭكەرىسىنەن كەيىن تۋعان جاستارعا وتكەندەگى وقيعالاردىڭ كوبى ەرتەگى سياقتى بولادى. ويتكەنى ولار وتكەن كۇندەردىڭ قاراڭعى قيىنشىلىعىن، ازابىن، ەڭبەكشىلەردىڭ قانىن سورىپ، ەڭبەگىن جەگەن بايلاردىڭ قىلىقتارىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەن جوق. ولار كىتاپ وقىپ، وسىنداي اڭگىمەلەردى وقىپ قانا بىلەدى، ءبىلىپ قانا قويماي، كەشەگى ءومىردىڭ قانداي بولعانىن بۇگىنگى سوسيالدىق قۇرىلىس زامانىنداعى جاڭا تۇرمىسپەن سالىستىرىپ، باقىتتى ءومىر جاساۋعا بەلسەنەدى. بۇل رەتتە «ءومىر ەرتەگىسى» اڭگىمەسىنىڭ ماڭىزى زور-اق. جالشىلارىنىڭ باسىنان وتكەن مەكتەبى سەكىلدى جانە مۇنداي اڭگىمە، بۇرىنعى زامانداعى فەودال تابى بيلەگەن زامانداعى، فەودال بايلاردىڭ قاناۋ ءتۇرىن كورسەتەدى.
ونسوڭ كاسىپ كاپيتالىنىڭ، قازاق دالاسىنا تۇمسىعىن تىققان زامانداعى كاپيتالدىڭ قاناۋىن كورسەتەدى. مىسالى، الگى زاۋىتتار كاسىپ كاپيتالىنىڭ قازاق دالاسىن شەڭگەلىنە الا باستاۋىنىڭ ارقاسىندا، كەشەگى بيلەر (فەودالدار) تابى بيلەگەن اۋىلدىڭ جالشىلارىنىڭ، ەڭبەكشىلەرىنىڭ سانا-سەزىمدەرىنە دە وزگەرىس كىرە باستاعانىن كورسەتەدى. كاسىپ كاپيتالىنىڭ زاۋىتتارى فەودالشىلىق اۋىل تۇرمىسىنا وزگەرىس كىرگىزىپ، فەودالداردان شارۋاشىلىق اكىمشىلىگىن قالاي الاتىندىعىن كورسەتەدى.
سىدىق ۇلى جاقان
ءومىربايانى
(ءوز سوزدەرى)
1901 جىلى 10 مايدا تۋدىم. تۋعان جەرىم كوكشەتاۋ اۋدانى 3- اۋىل «قارااعاش» دەگەن جەر (بۇرىنعى پەتروپاۆل وكرۋگى). قارا شارۋا مومىن كەدەيدىڭ بالاسىمىن.
مەنىڭ جازۋعا كىرىسە باستاۋىم 1924 جىلدان باستالادى. وسى جىلدار قىزىلجار قالاسىندا شىعاتىن «بوستاندىق تۋى» اتتى گازەتتە از-ماز ولەڭدەر جازا باستادىم.
1927 جىلدان باستاپ گازەت قىزمەتتەرىندە بولدىم. 1929 جىلدان باستاپ قازاقستان باسپاسىندا، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە قىزمەت اتقاردىم.
1929 جىلى «ەڭبەك جەمىستەرى» دەگەن، 1931 جىلى «تابىس» اتتى كىتاپتارىم شىقتى. ونان كەيىن «قىزعالداق»، «نايزاعاي» اتتى ولەڭ كىتاپتارىم شىقتى.
كۇندەلىك جۇمىس، پارتيا، ۇكىمەت شارالارى تۋرالى گازەت-جۋرنالداردا ات سالىسىپ شامادان كەلگەنشە قىزمەت ىستەدىم.
ورىس ەلىنىڭ ادەبيەتىمەن، ورىس جازۋشىلارىمەن تانىسىپ، پرولەتاريات ادەبيەتىنىڭ باعىتىن ۇيرەنۋ ۇستىندەمىن.
تۇركىستان قالاسىندا شىعاتىن «قىزىل تۇركىستان» گازەتىندە شىعارۋشى (رەداكتور) بولىپ ىستەدىم. وسى كۇنى «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ (وبلىستىق) رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەيمىن.
جاقاننىڭ پوەماسى
«ءالى قارتتىڭ اڭگىمەسى»
جاقاننىڭ «ءالى قارتتىڭ اڭگىمەسى» اتتى پوەماسى بارلىق جازعان شىعارماسىنىن ىشىندەگى كوركەمدىك رەتىندە تاڭداماسى دەۋگە بولادى. «ءالى قارتىڭ اڭگىمەسى» مەشىن جىلىنداعى اشارشىلىق جونىندەگى ءبىر ادەبي ءىز دەۋگە بولادى. پوەمانىڭ كەيىپكەرى اشارشىلىققا ۇشىراپ قاڭعىعان ساعىمباي، ساعىمبايدىڭ ايەلى — جاڭىل، ەكى جاسار بالاسى — ءادىل. «الامىن» دەپ اش ارىستانداي اۋزىن اشقان اشتىق، ايدالا، سارناعان جەل، سارىلعان ساعىم — ەلسىز-كۇنسىز دالادا تەسىك تاماققا تالعاۋ ىزدەگەن ساعىمباي مەن جاڭىل قولىندا جاس بالا.
اڭگىمەنى ءالى قارت ايتادى. سول دالاداعى تاماق ىزدەپ ءوز بالاسىنىڭ باۋىر ەتىن جەۋگە اۋىز سالعان ساعىمبايدىڭ سيقىن، جاس بالاسىن جەۋگە بەرگەن جاڭىلدىڭ جايىن، سول دالادان بۇركىت العان كيىكتى سۇلاتىپ الىپ، وزدەرىن دە، بالاسىن دا امان-ساۋ الىپ قاپ، ەل قاتارىنا قوسىلعانىن، ۇكىمەتتەن جاردەم العانىن — وسىنىڭ ءبارىن ءالى قارت اڭگىمە ەتەدى. كەيىنگى جاستارعا «سونداي-سونداي كۇندەر بولعان» دەپ اڭگىمەلەيدى.
اڭگىمەنىڭ قىسقاشا مازمۇنى وسى.
اشتىقتاعى نادان ادام. اڭ مەن ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اندا بالا ءۇشىن ءوز جانىن قياتىندارى كوپ بولادى.
بالاعا الدىمەن انا جاقىن. انادان سوڭعى بالانىڭ جاقىنى — اكەسى؛ ساعىمباي سول بالانىڭ اكەسى. اش... ءوز بالاسىن جەۋگە اۋىز سالىپ وتىر. انا اراعا ءتۇسىپ شىرىلدايدى، لاج جوق، تاس جۇرەكتى حايۋان ءناپسىلى اكە بالاسىن جەمەك بولادى. كوزىنىڭ اعى مەنەن قاراسىنداي كورگەن بالاسىن سورلى انا اشتىق اپاتىنا ۇشىراعان نادان اكەسىنىڭ حايۋان قۇلقىنىنا بەرۋگە ىقتيار بولادى. ءبىراق شىداي المايدى. كۇڭىرەنەدى. زارلايدى. ەكى كوزىنە عانا ءالى كەلەدى. وسى ادام شوشىرلىق قارا تۇندەي حالدىڭ ءبارى پوەمادا تولىق سۋرەتتەلەدى. ءولىم قۇشاعىنداعى، اش اكەسىنىڭ الدىنداعى ءادىلدىڭ تىلەگىن تىلەيسىڭ، ولمەسە يگى ەدى، جەمەسە يگى ەدى دەيسىڭ ىشىڭنەن.
بۇل اقىن اڭگىمەسىنىڭ اسەرلىگىن، كۇشتىلىگىن كورسەتەدى.
ءتىلى مەن كوركەمدىگى
جاقان كەيىنگى جاستاردان جەتىلگەن كورنەكتى اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى. جاقاننىڭ اقىندىق كۇشىن كورسەتكەن شىعارماسىنىن ءبىرى — وسى «ءالى قارتتىڭ اڭگىمەسى».
جاقاننىڭ ءتىلىنىڭ شەبەر، ءسوزىنىڭ كوركەم كەستەلىلىگىن مىنا ءبىر شۋماق ولەڭنەن بايقاۋعا بولادى:
«تار قۇرساعىم كەڭىتكەن،
تاس ەمشەگىم جىبىتكەن،
ءادىلتاي — بولات قۇلىنىم.
باقايشاعىم مايىسقان،
ومىرتقا بەلىم قايىسقان،
وكپە-باۋىرىم قۇلىنىم.
اسپانداعى جۇلدىزىم،
ماڭدايداعى قۇندىزىم،
باسقا بىتكەن تۇلىمىم.
«ءالى قارتتىڭ اڭگىمەسىنىڭ» مىناداي كوركەم، مۇنان دا كۇشتى جەرلەرى كوپ-اق.
«ءالى قارتتىڭ اڭگىمەسى» وقىعاندا ءوزىڭدى ەرىكسىز بيلەپ اكەتەدى. وقىپ شىققاننان سوڭ اڭگىمەنىڭ سۋرەتتەرى كوز الدىندا تۇرعانداي بولادى. سانا-سەزىمدەرىڭ قوزعالىپ، جانىڭ شىعارداي بولادى.
بالانىڭ ولمەي، جەم بولماي ەل قاتارىنا قوسىلعان قۋانىشتى ءومىرىن تىلەيسىڭ. ناداندىق شەڭبەرىندەگى اكەنىڭ قۋ قۇلقىنىنا لاعىنەت ايتاسىڭ. اشتىق ماسقاراسىنا لاعىنەت ايتاسىڭ.
مىنە، بۇل اڭگىمەنىڭ كۇشى، كوركەمدىك باعاسى.
توقماعامبەت ۇلى اسقار
ءومىربايانى
اسقار 1905 جىلى بۇرىنعى سىرداريا وبلىسى، وسى كۇنگى تەرەڭوزەك اۋدانىندا تۋعان.
اسقار كەلتە توندى كەدەي بالاسى. كەدەيلىكتەن قولى قىسقا بولىپ، جاس كەزىندە ۇزاق وقي الماعان. كۇن كورۋ ءۇشىن كىسى ەسىگىندە كوپ جۇرگەن.
1924 جىلعا دەيىن اۋىلدا اۋىل تىرشىلىگىندە بولعان. حاتتى اۋىل مولداسىنان تانىعان. حات تانىپ، ساۋاتىن اشىپ بوزبالا بولعان كەزىندە كوپ الدىندا جىرشىلارشا سۋىرىپ سالىپ ولەڭ ايتا سالاتىن دا ادەتى بولعان. اناۋ-مىناۋعا ارناپ شۇقىلاۋ ولەڭ دە جازاتىن بولعان. اۋىل اراسىندا اقىن اسقار اتىنا دا يە بولعان.
1924 جىلى تاشكەندەگى پوليتەحنيكۋمنىڭ دايارلاۋ قۋرسىنا تۇسكەن. وسى وقۋدا ءجۇرىپ اۋەلى قابىرعا گازەتىنە، ونان سوڭ باسپا گازەتكە ولەڭ جازا باستاعان.
1925 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» (وسى كۇنگى «سوسيالدى قازاقستان») گازەتىنە لەنيننىڭ سۋرەتىنە ارنالعان ءبىرىنشى ولەڭى باسىلىپ شىققان. كەيىنىرەك اسقار «ەڭبەكشى قازاق»، «لەنينشىل جاس» گازەتتەرىنە ۇزبەي جازىپ تۇراتىن بولعان. اسقاردىڭ ولەڭى گازەتتىڭ سانى سايىن شىعىپ تۇراتىن بولعان. اسىرەسە اسقاردىڭ اقىندىق ونەرىنىڭ وسۋىنە بەيىمبەت كوپ سەبەپشى بولعان، اسقاردى باۋلىعان.
اسقار كەيىنگى كەزدە باسپا ءسوز اينالاسىندا ىستەپ كەلەدى. ماسكەۋدەگى ادەبيەت ينستيتۋتىندا ازداپ وقىپ الدى. كەيىن قازاقستان باسپاسىندا ءبىراز ىستەپ، ناق وسى كۇندە «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە قىزمەت ەتەدى.
اسقار كورنەكتى اقىنىمىزدىڭ ءبىرى. قارا سوزدەن گورى ولەڭدى كوبىرەك جازادى. كەيىنگى كەزدە وقشاۋ، فەلەتوندى قارا سوزبەن جازۋعا دا شۇعىلدانىپ ءجۇر.
اسقاردىڭ ولەڭدەرى
«كولحوزشىعا حات»
«كولحوزشىعا حات» — اسقاردىڭ ءىرى ەڭبەگىنىڭ ءبىرى. سوسيالدى قازاقستاننىڭ باسىنان وتكەن ۇلى تاريحى — وسى پوەمانىڭ مازمۇندى جەلىسى.
پوەمانىڭ مازمۇنى اكە مەنەن بالانىڭ ورتاسىنداعى حاتى رەتىندە جازىلعان. اۋىلداعى كوپ جاساعان نادان قاراڭعى اكەگە وقىعان پيونەر بالاسى اقىل ايتادى. حات-حابار ارقىلى اكەسىن تۋرا جولعا باستايدى.
بالانىڭ (ەركىننىڭ) حاتى اكەسىنە لاتىنشا، جاڭا الىپپەن جازىلىپ، اۋىلداعى قوجا-مولدا شىعارا الماي، ءبىر ءمۇعالىم وقىپ، ارەڭ شىعارىپ تۇسىندىرەدى. وسىدان تۋدىرىپ ەركىن اكەسىنە جاڭا ءالىپتىڭ ماڭىزىن، توڭكەرىسشىلدىك ءمانىن تۇسىندىرەدى، (قوجا-مولدالاردىڭ ساۋاتسىز بولىپ دالادا قالعانىنىڭ شەت جاعاسىن ايتىپ وتەدى). ەركىن ءبىر حاتىندا اكەسىنەن اۋىلدا كومسومول ۇيىمى بار ما، قاسقىرباي قايتىپ ءجۇر، كەدەيلەرگە بۇرىنعىداي قورلىق-زومبىلىعىن ىستەمەي مە؟ اۋلىناي باي قۇيرىعى، جەمپاز ەمەس پە؟ دەپ سۇرايدى. ءوزىڭ كووپەراتيۆكە مۇشە بولماساڭ مۇشە بول دەپ اقىل ايتادى. اكەسىنىڭ وسى بالاسىنىڭ سەبەبىمەن سانداۋى اشىلىپ، جاڭالىق كىرە باستايدى، اقتى-قارانى اجىراتا باستايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە «ءبولىس» بولادى، باياعى باي قاسقىربايدىڭ شابىندىعى ەركىننىڭ اكەسى نۇرماعامبەتكە تيەدى. مۇنان سوڭ تاپتىق سەزىمى كوتەرىلىپ، سانداۋى اشىلادى. كەدەيگە جەر، شابىندىق نەگە كەرەك دەگەن بايدىڭ قۇيىرشىعى قۇدايقۇلعا قارسى شىعادى.
اۋىل سوۆەتتەن قۋلار قۋىلىپ، تازا اق جۇرەك ادامدار وتىرا باستايدى، باي بالالارى جايلاعان كومسومول دا كوزگە تۇسە باستايدى. سونان كامپەسكە، كامپەسكەدەن سوڭ كولحوز بولادى... كەدەي، باي اشىقتان-اشىق قان مايدانعا ءتۇسىپ، تاپ تىلەگى ءۇشىن جۇلقىسادى. اۋىلدان ساۋات اشۋ مەكتەبى اشىلادى. ەركىن لاگەردە ءجۇرىپ اۋىلداعى كولحوزشىلارعا جاردەم ەتكەندەرىن، لاگەردە قانداي تاربيەنىڭ بارلىعىن ايتىپ اكەسىنە حات سالادى. قىسقاسى، كەڭەستىڭ جاس پيونەر — جاڭا ادامى اۋىلداعى ەسكى ادامدى جاڭا ومىرگە، جارىققا باستايدى. اكەسىنە سىرتتان وقىتاتىن مەكتەپ ەسەبى بولادى. جاس پيونەر جەكەشىل ەسكى اكەسىن بىرلىككە — كوللەكتيۆتىك ومىرگە تارتىپ ۇيرەتەدى.
اسقاردىڭ «كولحوزشىعا حات» دەگەن پوەماسى وسىنداي جاڭا ءومىردىڭ ۇلگىلى ۇلىنىڭ جاڭالىق ءۇشىن قالاي كۇرەسكەندىگىن كورسەتكەن پوەما.
پوەمانىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزى
پوەمانىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزى زور. ءبىزدىڭ جاڭا ءومىردىڭ ۇلى جاس پيونەردىڭ حاتى — اۋماعى كەڭ، ماڭىزى زور، ءماندى حات. ەل ەڭبەكشىلەرىن جونگە باستايتىن حات.
اكەسىن كووپەراتيۆكە كىرۋگە ۇندەۋ، قاسقىربايعا قارسى شىعىپ، اقىسىن الۋعا ۇندەۋ، ارتەلگە كىر، كوممۋنيست بول دەۋ — الەۋمەتتىك ءمانىنىڭ زورلىعى. پوەمانى ءماندى-ماڭىزدى دەۋىمىزدىڭ دالەلى دە وسى بولادى.
قاسقىربايدى كامپەسكەلەپ، جەر اۋدارىپ، ءوزى بەلسەنىپ كولحوزعا مۇشە بولعان، ۇكىمەتكە «قىزىل جۇك» تاپسىرعان، قازاقستاننىڭ ون جىلدىق تويىندا گازەتتى ءوزىم وقيتىن بولام... دەپ قۇلشىنىپ وتىرعان نۇرماعامبەت كىم؟ ونى وسىنداي جاڭا ءومىردىڭ بەلسەندى قۇرىلىسشىسى ەتىپ شىعارىپ وتىرعان كىم؟ ارينە، ەركىن پيونەر. اڭگىمەنىڭ الەۋمەتتىك، تاپتىق قىمباتتىلىعى دا وسىندا.
تۇرمانجان ۇلى وتەباي
ءومىرى مەن جازۋشىلىق قىزمەتى
(ءوز بايانى، ءوز سوزدەرى)
مەن 1904 جىلى وسى كۇنگى تۇركىستان اۋدانىندا تۋىپ، بوگەن وزەنىنىڭ جاعاسىندا ءوسىپپىن.
اكەم جۇپىنى كەدەي شارۋا بولعان، شاعىن شارۋاسى تىرشىلىگىنە كەيدە جەتىپ، كەيدە جەتپەي، قىسقا قول، تار تۇساۋ بولىپ، جوقشىلىق كورىپ، ەڭسەسى ەكى ەلى كوتەرىلمەگەن كىسى. ءوز شارۋاسىمەن كۇن كورە الماي، وزگە دe قىزمەت ەتەتىن بولعان. ءوز بەتىمەن ەتىك تىگىپ، ەتىكشى بولعان. اركىمگە ەتىك تىگىپ كۇن كورەتىن بولعان. ءۇي ءىشىن وسى ونەرىمەن اسىراعان. مەن 13 — 14 جاسىما دەيىن اكەمنىڭ قولىندا ءوستىم، قىزمەتىنە، ءۇي شارۋاسىنا قولعابىس تيگىزدىم، جاردەم ەتتىم.
16-جىلدىڭ اياعى 17-جىلدىڭ باس كەزىندە «جىلان» بولدى، ەل اشارشىلىققا ۇشىرادى. جوق-جۇپىنى شارۋا، قوڭسىز-كەمتار شارۋالار اشارشىلىق اپاتىنا الدىمەن ۇشىرادى. قولداعى باردان ايىرىلىپ، قۇر الاقان قالدى. سول كوپ كەدەيدىڭ ءبىرى ءبىز دە اشارشىلىققا ۇشىرادىق، اتا بالاسىنا قارامايتىن زامان بولدى. بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن بولدى. اشىققاندار قالاعا قاراي اعىلدى، جۇرت قالا ساعالادى. ءبىز دە تاماققا تالعاجاۋ ىزدەپ، شۇبىرىپ تاشكەن قالاسىنا كەلدىك. بۇل 17-جىلدىڭ باس كەزى ەدى.
اكەم، انام تاشكەننىڭ قىستاقتارىنداعى ءتوراجى دەيتىن وزبەكتىڭ زور پومەششيگىنە كۇنى ءۇشىن مالايلىققا ءتۇستى. مەن ەكى جىل كىسى ەسىگىندە جالشى بولدىم. ونان سوڭ ءوز بەتىممەن كۇن كورۋ جولىنا شىقتىم. 18-19-20 جىلعا دەيىن تاشكەندەگى اش-جالاڭاش، قامقورسىز بالالار قاتارىندا بولدىم. ولمەۋ ءۇشىن، ءومىر ءۇشىن قىلماعان كاسىپ قىلمادى. ءبارىن دە ىستەدىم... ءومىر مەكتەبىن ءوتتىم. جوقشىلىق، تارشىلىقتىڭ ءبارىن باسىمنان كەشىردىم. 20-جىلدىڭ اياق كەزىندە تاشكەندەگى 14-نومەرلى جەتىم بالالار مەكتەبىنە كىردىم. كوشەدەن جيناپ العان جەتىم بالالاردىڭ ءبىرى بولدىم.
ءبىرىنشى رەت كەڭەس مەكتەبىنەن جارىق كوردىم. قۋانىش، شاتتىق ومىرگە ەندىم. حات تانىپ، ساۋات اشىپ، گازەت-جۋرنال وقيتىن بولدىم. ناق وسى كەزدەن باستاپ كوركەم اڭگىمە، ولەڭدەردى قۇمارلانا، قىزىعا وقيتىن بولدىم. مەكتەپتە شىعاتىن «جاس جۇرەك» اتتى قابىرعا گازەتىنە قارا دومبايعا سالىپ ولەڭ دە جازاتىن بولدىم. ءبىراق بۇل بالالىق شاقتاعى — بالالىق مىنەزدى ولەڭدەر ەدى. ءمانسىز-دامسىز ولەڭدەر ەدى.
22-جىلى ءبىرىنشى باسقىش مەكتەپتى ءبىتىرىپ، سول جىلى جاز ايىڭدا تاشكەندە اشىلعان كۇنشىعىس ەڭبەكشىلەرىنىڭ كوممۋنيست ۋنيۆەرسيتەتىنە دايىندايتىن ەكى ايلىق كۋرسىن ءبىتىرىپ، ماسكەۋدەگى نەگىزگى بولىمىنە ءتۇستىم. 1925 جىلى نەگىزگى ءبولىمىن ءبىتىرىپ شىقتىم. ولەڭ جازا باستاعانىمنىڭ ەكىنشى باسقىشى وسى مەكتەپ ساحناسىندا باستالادى. بۇل كەزدەگى جازعان ولەڭدەرىم قاي جاعىنان بولسا دا ءبىراز تاۋىرلەنە باستادى، بىرىنەن ءبىرى ءتاۋىر شىعا بەردى.
انىق جازا باستاۋىم 23-24 جىلدىڭ ورتا كەزدەرىنەن باستالادى. 25-جىلدىڭ باس كەزىندە ءوز ولەڭدەرىمنەن، وزگە توڭكەرىسشىل اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنەن قۇرالعان، لەنينگە ارنالعان «تاڭ ولكەلەرى» اتتى ءبىرىنشى كىتاپشام ماسكەۋدە باسىلىپ شىقتى. سونان بەرى قاراي، وسى كۇنگە دەيىن 10 شاقتى كىتاپشالارىم باسىلىپ تارالدى.
العاشقى كەزدە جازعان ولەڭدەرىمنىڭ تاقىرىپتارى: توڭكەرىس، بوستاندىق، تەڭدىك، كەڭەس، جۇمىسشى، كەدەي، مالشى، جالپى العاندا وتكەن قۇلدىق، تەڭسىزدىك ومىرمەن توڭكەرىستە العان تەندىك، بوستاندىق تۇرمىستى سالىستىرا جىرلاۋ بولدى. ولەڭدەرىم قۇرعاق ۇگىتتەۋ بولىپ وتىردى. وقۋ بىتىرگەن سوڭ ورتا ازيالىق كوممۋنيستەر ۋنيۆەرسيتەتىندە 25-30 جىلعا دەيىن مۇعالىمدىك قىزمەتتە بولدىم.
1927 جىلدان جازۋشىلار ۇيىمىنا مۇشە بولىپ كىرىپ، جازۋ ىسىنە مىندەتتى قىزمەتشە قاراي باستادىم. ءبىراق ءىس اراسىندا، نەگىزگى قىزمەتتىڭ قوساعىندا جازۋشىلىق ءىسىن ۇدەتۋگە بولمادى. ءبىر نارسەنىڭ باسىن باستاسام اياعى بىتپەي جۇرە بەرەتىن بولدىم. كۇردەلى ەش نارسە جازا المادىم.
وسى كۇندە ءىرى نارسەلەر جازۋعا كىرىسىپ، ءوندىرىستى جاعالاپ ءجۇرمىن، ءوندىرىس، جاڭا قۇرىلىستى شىنداپ تانۋعا كىرىستىم.
ءابدىقادىر ۇلى قالماقان
ءومىرى مەن جازۋشىلىق قىزمەتى
ءومىرى
ءابدىقادىر ۇلى قالقامان 1903 جىلى شيەلىدە تۋعان. كەدەي ارباكەشتىڭ بالاسى. قارشاداي كەزىنەن بايلاردىڭ، ساۋداگەرلەردىڭ قولىندا مالايلىقتا، جالشىلىقتا بولعان. تىرناقتايىنان جالشىلىقتا — «جالاڭ اياق جار كەشكەن، قىزىل اياق قار كەشكەن، سارى ۋايىم سارعايتىپ، كوكەيىن قايعى قۇرتى تەسكەن» مىڭداعان، ميلليونداعان قازاق جالشىلارىنىڭ ءبىرى وسى جازۋشى قالماقان.
1925 جىلى وسى كۇنگى «سوسيالدى قازاقستان»، بۇرىنعى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە ات باقتاشىسى بولىپ قىزمەت ەتكەن. ونان سوڭ گازەت تاراتۋ بولىمىنە ۇيرەنشىك بولىپ كىرگەن. گازەت بۇكتەۋشى بولعان.
قالماقان ءوزىنىڭ زەردەلىلىگىنىڭ، پىسىق ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا تەز كوتەرىلگەن، شالا ساۋاتىمەن-اق قالام ۇستاپ، حالىققا تانىلا باستاعان. بولىمدىلىعى ءبىلىنىپ كوزگە تۇسە باستاعان.
وسى كەزدەگى ءتۇڭعىش ەڭبەكتەرىنەن قۇرالىپ 27-جىلى «جالشى» اتتى كىتابى جارىققا شىققان.
قالقامان سونان بەرى قاراي گازەت، جۋرنالعا ۇزبەي جازىپ كەلەدى.
قالماقاننىڭ جازۋىندا كەشەگى قۇلدىقتى كورگەن قازاق جالشىسى مەن بۇگىنگى ەرىك العان شارۋاسى، بۇگىنگى وزعان ونەرلى جۇمىسشىسى سالىستىرىلا جىرلانادى.
قالماقان كەيىنگى كەزدە كولحوزدى، ءوندىرىستى جىرلاۋعا بەت بۇرىپ ءجۇر. 1926 جىلدان قازاق كەڭەس جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ مۇشەسى، بەلسەندى ءبىر قىزمەتشىسى.
جازۋعا اۋەستەنۋى مەن جازۋشىلىعى
قالماقان ءوزىنىڭ ادەبيەتكە قالاي اۋەستەنىپ، قالاي جازا باستاعاندىعى جونىندە بىلاي اڭگىمەلەيدى:
«13 جاسىما دەيىن ومىرىمدە ايتا قالارلىقتاي ەشنارسە بولا قويعان جوق. اكەم قارت، ونىڭ ۇستىنە دۇنيە كەمتار بولعاندىقتان 13-تەن بىلاي قاراي جۇمىسقا ۇلكەن كىسىدەي قاتىناستىم. جاز ەگىن، قىس 3-4 ايلاپ كىسىگە جالدانىپ كاسىپ ىستەدىم.
كوبىنەسە ساۋداگەرلەردىڭ اقمەشىت (قىزىلوردا)، شيەلى قالالارىنان العان مالىن فەرعانا قالالارىنا، انديجان، نامانعان قالالارىنا ايداپ الىپ بارۋعا جالدانىپ ءجۇردىم. مەنى قاسىنا ەرتىپ، مالدى كوپ ايداتىپ ءجۇسىپ دەگەن ءبىر قارت كىسى 20-30 كۇندەپ جۇرگەن ۇزاق ساپارعا اۋزى تىنىش تاپپاي كولىك ۇستىندە ولەڭ ايتادى. ول ولەڭى:
اۋىلىن سەنىڭ بەلدە ەدى ەكى-اي دالا،
كوڭىل اۋعان سەندە ەدى بويداي تالا.
سەن الماساڭ قوينىنا جان قالقاتاي
جاڭا بىرەۋ كەل دەدى بويداي تالا... ay داي...
دەگىزدى.
كۇنى بويى قاسىندا ىزىنداپ وتىرعان سوڭ، سونىڭ اسەرى تيمەي قويمايدى ەكەن. مەن دە ىڭىلداپ وتىراتىن بولدىم. بۇل ولەڭگە ەڭ العاش كوڭىل بولگەن جەرىم. سول جولى جازدا، 16-جىلى ەگىن ەتىپ، مويىن سەرىك بولعان ادامنىڭ ءبارى جالقاۋ بولدى دا، الا جازداي شىعىردا ءجۇردىم، وگىز باقتىم، ەگىن سۋاردىم، كۇزدە تارى الا الماي قالىپ، جالعىز قاپ تارىنى قىرمان باسىندا قارىزعا الدىم. سوندا نۇرجان دەگەن سوپى كىسى مەن مەنىڭ اكەم ھي-ھي -الدا- الدا دەي بەردى. اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتقاندا مىنانداي ءبىر اۋىز ولەڭ ايتتىم:
«بەس كىسى بەرەكەسىز بولدىق ورتاق.
ەكى جەردەن شىعىر دەپ قۇردىق شارباق،.
جالعىز دورباڭ شىقتى قارىز الىپ،
ھي-ھي الدا دەدىك تە كەتتىك تارقاپ».
سونان بىلاي قاراي مەنىڭ اتىمدى اقىن قويدى. اۋىزەكى ولەڭ شىعاراتىن بولدىم. سول كەزدەردە سوقىرشا حات تانيتىن بولدىم. ىڭىلداپ، «مۇڭلىق-زارلىق»، «شاكىر-شاكىرات» قيسسالارىن قوينىما تىعىپ ءجۇرىپ وقىدىم. ول مەنىڭ ولەڭ ايتۋ تالابىما قوسىمشا بولدى. 17-جىلعى سىردا بولعان اشارشىلىق بۇل تالاپتى تۇبىمەن قۇرتتى.
بوسىپ اقتوبە باردىق، ونان قوستانايدا تۋىس بار دەپ اكەم سوندا سۇيرەدى. قوستانايعا بارعان كۇنى قانارباي دەگەنگە سوقاعا جالداندىم. ونان شىعىپ دۇيسەكە دەگەنگە تۇردىم، اكەم، شەشەم ءولدى. جاس ءبىر ءىنىم، ءبىر قارىنداسىم قالدى. سولاردى اسىراۋعا اينالىپ دۇيسەكەدە كۇندىك ىستەدىم. «اق جول» گازەتىنە بولشيەۆيكتى، لەنيندى ماقتاپ بىرەۋگە جازدىرىپ ولەڭ اپارىپ بەردىم. ءبىراق ول باسىلمايدى دەپ ارتىنان جاۋاپ بەردى.
1923 جىلى كەنجەبەك دەگەنگە جالدانىپ، التى ايلىق جالاقىما ءبىر تايلاق الدىم. كۇزدى كۇنى شىعار دەيىم، اۋسىل-سارىپ دەگەن اۋرۋ بولىپ تايلاعىم جاتىپ قالدى. ونىڭ الدىندا ءبىر كىسىدەگى ەكى تايىنشام قاراسان بولىپ ولگەن. ءشادىبايدان ءىنىم جالدانىپ العان ەكى ەشكىسى الا وكپە بولىپ ءولدى، ونىڭ ءبارىن ويلانىپ كەلىپ مىناداي ولەڭ شىعاردىم:
جول بولسىن اۋسىل مەنەن سارىپ ساعان؟
كىم بەردى تايلاعىمدى تانىپ ساعان.
ءتيىپتى بىرىنە اۋىز، بىرىنە اياق،
سوقىردىڭ كوزگە تامان بارىن قالعان.
قول سالدىڭ جىلعىزدان دا ءۇمىت قىلىپ
ءبىر قۇداي يت ەكەنسىڭ جارىتپاعان.
وتكەن جىل كەبەنەگىڭ ەشكىمدى الدى،
ەشكىلى بايدى كورمەي شالىستاعان.
قاراسان سىرپان بارىپ تايىنشا الدى،
دەگەندەي جاراماس دەپ الىپ قالعان.
التى اي ءجۇرىپ العانىم جالعىز تايلاق
تۇرعىزعانداي اعاشتان قالىقتاعان.
وعان كەلىپ توبىڭمەن قونجيىپسىڭ،
تومارشاداي بالتامەن سالىپ قالعان.
اكەم، بابام ريزا بوپ ءبارى سوعان
شىراق الىپ ءتۇستىڭ-اۋ انىق ماعان.
بۇل ولەڭنىڭ اياعى كوپكە سوزىلدى. ءبىر جوقشىلىقتىڭ وتكەن كۇندەرىن تۇگەل ايتتىم. كەدەيلىك نەدەن بولعان سەبەپتەرىن اۋسىل-سارىپقا ايتقىزدىم. ءبارى دە اۋىزبەن ايتىلىپ، جازۋدا قالمادى. ءبۇل مەنىڭ ولەڭگە مىقتاپ كوڭىل بولۋىمە سەبەپ بولدى.
1924 جىلى دومالاق توعايدا ۆاگون تيەۋشى بولىپ جۇرگەندە (ول كەزدە پروفسويۋز جوق) تۇركىستان ءوندىرىسىن تەكسەرە كەلگەن ءابۋ بالماعامبەتۇلىنا بارلىق جۇمىسكەردىڭ جايىن ولەڭمەن ارىز قىلىپ بەردىم، سونىڭ ىشىندە:
شوشقا جەگەن اق بيداي،
بىزگە ءسىرا تيمەدى.
الدىنا بارىپ جىلاسا،
ناچالنيكتەر ىلمەيدى.
قامداعىنىڭ سۋى جوق،
مۇنداعىنىڭ ءۇيى جوق،
جوق دەپ ونى بىلمەيدى، —
دەگەن سوزدەر بولدى. وسى ولەڭدى جۇمىسكەرلەر ماقتادى. ءبىراق ارىزدان ەشنارسە شىقپادى.
1925 جىلى قىزىلورداعا بارىپ ترانسپورتتا جۇك ءتۇسىرىپ ءجۇرىپ، كەشكە قونىپ وتىرعان جەردە ولەڭ ايتتىم. سول جەردە ەسباتىر ۇلى كەزدەسىپ، «سەنى باسقارماعا اپارۋ كەرەك ەكەن» دەدى. ءبىراق ونداعى ويىم وقۋ ەدى. قۇلماعامبەت دەگەن ءمۇعالىم وقۋعا كىرگىزەم دەپ ءبىراز سۇيەسە دە ورىن تابا المادى. ەسباتىر ۇلى ەرتەڭىنە اپارىپ «ەڭبەكشى قازاق» باسقارماسىنا ارىز بەرگىزدى. رەداكتور ورىنباسارى مايلى ۇلى ەكەن. ول قاشقىنباي ۇلى دەگەن كونتور باستىعىنا جىبەردى. ول قولىمدى تانىماي، اۋىزەكى سۇراپ، ورىن جوق دەدى.
سونان بىلاي قاراي كۇندە سوعان بارا بەردىم. ءبىر كۇنى كەشىر بولا قوي دەدى، قۋانىپ قابىل ەتتىم. كوشىر بولعاننان باستاپ «جاس قايرات» گازەتىندە ىستەيتىن كومسومولدار ءبىر مەزگىل جازۋ ەرەجەلەرىن ۇيرەتتى، جازا باستادىم.
25-جىلى سەنتيابر ىشىندە «سىرداريا» ولەڭىم «ەڭبەكشى قازاقتا» باسىلدى. باسپاداعى العاشقى ءسوزىم سول بولدى. مەنىڭ ىشىمنەن ءتاۋىر كورەتىن كىسىم بەيىمبەت ەدى، ونىمەن سويلەسىپ، اقىل سۇراپ جازۋعا مەنىڭ كوشىرلىك جۇمىسىم رەتىن كەلتىرمەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە 26-جىلى قىزىلورداعا ءسابيت كەلىپ، كەلگەن كۇننەن باستاپ باۋىرىنا تارتىپ الىپ اقىل ايتتى.
اقىلدى ساياسي باعىتتان باستادى. الاشوردانىڭ تاريحىن سويلەدى. سول كەزگە شەيىن «الاشتىڭ اق تۋى» دەگەن ءسوزدى اسا جەك كورمەيتىن ەدىم. سودان بىلاي قاراي پرولەتارياتتىق باعىتىم جوندەلە باستادى. 2ب-جىلدىڭ اياعىندا ءبىر ايلىق پروفسويۋز قۋرسىندە وقىدىم. سونان شىعىپ پارتياعا كىردىم. 27-جىلى قازاقستاندىق مەملەكەت باسپاسىنا ءسابيت رەداكتور بولىپ تۇرعاندا «جالشى» اتتى جيناعىم باسىلدى. 27-جىلدان كازاپپ-قا مۇشەمىن. قىسقاشا ايتقاندا جازۋشىلىق تاريحىم وسى.
قالماقاننىڭ ولەڭدەرى
قالماقان «قارا بورباي» ەگىنشىلەر ىشىنەن قالام ۇستاپ قايناپ شىققان جالشى جازۋشى. ەگىنشىلىكتىڭ دە، جالشىلىقتىڭ دا ءتاسىلىن تاجىريبەدەن كورىپ، كوڭىلىنە توقىعان ەڭبەكتىڭ قالام ۇستاعان ۇلى، ەڭبەك جىرشىسى.
قالماقاننىڭ تىرناق الدى ەڭبەكتەرى «جالشى» اتتى كىتاپشا بولىپ شىقتى. ونان سوڭ «ەكپىندى» دەيتىن تاعى ءبىر ولەڭدەر جيناعى باسىلىپ شىقتى.
قالماقان كەيىنگى كەزدە اڭگىمە جازۋمەن دە اينالىسىپ ءجۇر. اڭگىمەلەرى دە ادەمى شىعىپ ءجۇر. مىسالى: «ءتاتتى قاۋىن»، «ەڭبەككە قارعىس كار ەتپەيدى»، تاعى باسقا اڭگىمەلەرى. وسى كۇنى اڭگىمەمەن ۇزاق، كۇردەلى نارسە جازۋعا تالاپتانىپ ءجۇر.
«ۇلگى»
قالماقاننىڭ اقىندىعىن تانىتقان العاشقى تۇڭعىش ەڭبەگىنىڭ ءبىرى (العاش «جىل قۇسى» جۋرنالىندا باسىلعان) «ۇلگى» اتتى پوەماسى.
«ۇلگى» - قارا بورباي كەدەيلەردىڭ ۇكىمەت جاردەمى ارقاسىندا ونەگە ەسەبىندە العاش ارتەلگە ۇيىمداسىپ، كۇش قوسىپ، سۋسىز جەرىنە سۋ ماشينەسىمەنەن سۋ شىعارىپ، بىر-بىرىنە جاناسىپ، جوعىنا بارى قاراسىپ، جاڭا ۇلگىلى تۇرمىسقا اياق باسقانىن كورسەتەدى.
سىرداريا جيەگىندەگى جاتاق ەگىنشى كەدەيلەردىڭ ءومىرى تۇرمىستىڭ تارلىعىمەن بىرىگىپ كۇرەسۋدى قاشاننان-اق مەڭزەيتىن. بىرىگىپ ارىق، توعان بايلاپ، سۋ شىعارۋ، ەگىندى سۋارۋ بۇلاردىڭ قاشانعى كاسىبى بولاتىن. ءبىراق ەرتەدە كەدەيگە كىم جاردەم قولىن سوزعان. ءولىپ-وشىپ ىستەگەندەرى بىردە اجەتكە شىعىپ، بىردە شىقپاي، ەڭبەكتەرى ەش بولاتىن.
وسى جالاڭ اياق جار كەشكەن، قىزىل اياق قار كەشكەن قارا سيراق كەدەيلەر ۇكىمەتتەن جاردەم الا باستادى. ۇكىمەت ولاردى سۇيەي باستادى.
ءومىرى بۇرىننان ۇيىمداسۋدى تىلەيتىن سىرداريا كەدەي ەگىنشىلەرى 40 ءۇي بولىپ بىرىگىپ، ارتەل اشىپ، ۇكىمەتتەن جاردەم سۇرايدى، وزدەرى دە قاراپ وتىرماي، دامىلسىز تىربانىپ ەڭبەك ىستەيدى، ۇكىمەت سۇراعانىن بەرەدى. ماشينا سايمان الادى، ەگىن سالادى. ەگىنى بىتىك بولادى. قورلانادى. اقىرىندا بىرىگىپ قالا پوسەلكە سالىپ الادى. مادەنيەتتى جاڭا ومىرگە اياق باسادى.
قالماقاننىڭ «ۇلگىسى» وسىنداي ۇلگىلى بولعان 40 ءۇي كەدەيلەردىڭ جۇمىسىن، تۇرمىسىن، ول تۇرمىستىڭ وزگەرىسىن كورسەتەدى. كەدەيلەردىڭ اراسىندا ارتەل بولۋ تىلەگىنىڭ قالاي تۋىپ، قالاي ءوسىپ، قالاي جۇمىس قىلىپ، كەڭ جولعا شىققانىن كورسەتەدى.
قالماقان 40 ءۇي كەدەيلەردىڭ ۇيىمدى ەڭبەگىن بارلىق كەدەيلەرگە ورنەك، ەنەگە ۇلگى رەتىندە جىر قىلادى.
«سىرداريا»
سۋدى، جەردى انالاپ، ارداقتاپ، ماقتاۋ بۇرىننان كەلە جاتقان تۇسىنىكتى ءسوز. جەر مەن سۋ انا سياقتى ەكەنى راس...
«اناسى ءولدى دەگەنشە — اعار بۇلاعى سۋالدى دەسەيشى» دەگەن ءسوز، سوندىقتان شىققان ءسوز...
ءبىزدىڭ قالماقان اقىنىمىز دا، سان ەلگە اناسىنداي بولىپ وتىرعان سىردارياعا ارناپ «سىرداريا» اتتى ولەڭ جازدى. سىرداريا اناسىن ماقتاپ، ماداقتادى.
قالماقاننىڭ «سىرداريا» اتتى ولەڭى تابيعاتتى، ادامعا، اسىرەسە ەڭبەكشى تاپقا پايداسى كوپ سۋدى ماداقتايدى.
«باسىم بۇلاق،
تاۋدان شىعاد،
اتىم داريا — مەن اناڭ،
سۋىم — ءسۇتىڭ،
جەرىم — قۇتىڭ،
ەڭبەكشىلەرىم — كەل بالام!..
دەيدى داريا!.. اقىن ءتىلسىز تابيتاتقا ءتىل بەرىپ سويلەتەدى. ءوزىنىڭ قوعامعا، ەڭبەكشى تاپقا قانداي پايداسىنىڭ بارلىعىن سۋ ءوزى ايتىپ جىرلايدى. مىنە ءتىلسىز تابيعاتتى ءتىرى ادامداي سويلەتۋ، وعان ادامنىڭ قاسيەتىن بەرۋ — ءار ەلدىڭ ادەبيەتىندە بۇرىننان كەز كەلەتىن ادەت. مۇنى كوركەم ادەبيەت تىلىندە بەينەلەۋ دەيدى.
قالماقان اقىن سىرداريانى ەڭبەكشىلەردىڭ تىلەگىمەن تۇيىندەستىرىپ سۋرەتتەيدى. قازاقستان سىقىلدى ەگىندى قولدان سۋارىپ الاتىن جەردە سۋ ماسەلەسى ۇلكەن ماسەلە. قالماقان سىردايانى جىر قىلۋمەن ەڭبەكشىلەردىڭ نازارىن وسى ۇلكەن ماسەلەگە اۋدارادى. «ەڭبەك ەتە بىلسەڭ، پايدالانا بىلسەڭ، سىرداريا اناڭ»، — دەيدى.
«سىرداريا» ءارى قىسقا، ءارى ءدامدى جازىلعان ولەڭ.
جاروك ۇلى تايىر
جازۋشىلىق ءومىرى مەن قىزمەتى
تايىر قايناعان لەنينشىل كومسومولداردىڭ قاتارىنان شىققان جاس قالام اسكەرى. تايىردىڭ كومسومولدىق قىزۋلىعى، وتتىلىعى ولەڭىنەن دە كورىنىپ تۇرادى. كومسومول بولۋ، كوممۋنيست پارتياسىنا قولعانات بولۋ قانداي باعالى بولسا، كومسومول اقىنى بولۋ دا سونداي باعالى. تايىر سول لەنينشىل كومسومولدان شىققان ارداقتى جاس اقىنىمىزدىڭ ماڭداي الدىنىڭ ءبىرى. تايىردىڭ قانداي ولەڭىن الساڭ دا كومسومول تاقىرىبىمەن تۇيىندەسىپ بايلانىسقان بولادى.
جازۋشىلىعى جونىندە تايىر بىلاي دەيدى:
23-جىل ورىنبورداعى قازاق ينستيتۋتىنا وقۋعا كەپ كىردىم. بۇل مەنىڭ بىلىمگە تۇڭعىش اتتانعان قارىشىم ەدى. وسى كەزدەن باستاپ كوركەم شىعارماعا شۇعىلداندىم. ينستيتۋت جانىنداعى شىعاتىن «تالپىنمەن» بىرگە تالپىندىم. ءسويتىپ مەنىڭ تومەنگى ساتىداعى باسپاسوزگە ولەڭ جازعانىم 23-24 جىلدار.
قازاقستان ورتالىعى كوشۋمەن بىرگە، ينستيتۋت قىزىلورداعا كەلدى. گازەت-جۋرنال بەتىندەگى اقىنداردىڭ ولەڭ شىعارمالارىمەن تانىسا باستادىم. اسىرەسە بەيىمبەت، ساكەن، ءسابيت، شولپان اقىنداردىڭ شىعارمالارىن قۇمارتىپ وقي باستادىم.
باسپا ءسوز جازعاندى سىنايدى ەكەن، قاراپ قاتەسىن كوزگە شۇقىپ كورسەتەدى ەكەن، قاتتى كورىنەدى دەگەندى ەستىپ، باسپا ءسوز باسىنداعىلارعا بارۋعا قورقىپ ءجۇردىم. سىرىن بىلمەگەنگە مە، اۋەلى بەيىمبەت، ءىلياستان ءتىپتى قورقىپ، ءارى ۇيالىپ ءجۇردىم.
اقىنداردىڭ ىشىندە ماعان وتە ىستىق، وتە جىلى شىرايمەن قاراعانى مۇقانوۆ ءسابيت بولدى. ءبىر كۇنى مەنى كوشەدەن ۇستاپ الىپ، ءسابيت: «ءاي، بالا، سەن ولەڭ جازاتىن كورىنەسىڭ، ولەڭ جاز، ءبىز باسالىق» — دەپ كوپ اقىل ۇيرەتىپ، ءۇيىر قىلىپ الدى. سونان بىلاي قاراي حالىمشە ولەڭ جازىپ، باسپا ءسوز بەتىنە بەرە باستادىم. مەنىڭ ولەڭىم باسپا ءسوز بەتىنە 27-28 جىلدان باستاپ شىعا باستادى.
ولەڭ تۋرالى
ءعابيتتىڭ، تاعى باسقا جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارى قارا سوزبەن جازىلعان بولسا، تايىردىڭ شىعارمالارىنىڭ ءبارى ولەڭمەن جازىلعان. مىنە وسى ولەڭ مەن قارا ءسوزدىڭ اراسىنداعى ايىرمانى ءبىلۋ ءۇشىن تايىردىڭ «بەس جىلدىقتىڭ بالعاسى» دەگەن ولەڭىن الىپ قارايىق.
بۇل ولەڭىن، جاڭا قانداي ولەڭىن بولسا دا سىرت جاعىنان قاراعاندا، بەلگىلى ءبىر جەكە-جەكە سالا-سالاعا ءبولىنىپ تۇرعانىن كورەسىز. مىسالى وسىلاردىڭ ءار جىگى بەلگىلى ىرعاقپەن بىرىمەن-بىرى بايلانىسىپ، تۇيىندەسىپ قوسپاقتالعان سالالارى ءتورت قاتاردان بىر-بىرىمەن ۇيقاسىپ جۇپتالۋىن كورەسىز. ءبىز مۇنى ءبىر اۋىز ولەڭ دەپ ايتامىز.
ولەڭنىڭ ءاربىر ايشىعىن، شۋماعىن ءبىر قاناتىنداي، ءاربىر سالاسى، جولى كورەگەننىڭ ءاربىر ساناتىنداي دەسەك، وسى قانات كەرەگەدەن ءۇي قۇرىلعانداي، جەكە-جەكە ايشىقتان، جۇمباقتان تۇتاس ءبىر ماقساتتى، پىكىرلى ولەڭ قۇرالادى. ولەڭنىڭ ءاربىر شۋماعى جەكە-جەكە سالاسىمەن تۇتاس.
جۇيە تۇلعاسىنىڭ اراسىندا وسىنداي بايلانىس بار. بۇل ولەڭنىڭ ءبىر شۋماعىندا ءوندىرىستىڭ ارقىراعان اساۋداي قارقىنى جازىلسا، ەكىنشى ءبىر شۋماعىندا ەكپىندىلىك جونىنەن سويلەيدى. قالا زاۋىت، فابريك جونىنەن، جايىلىپ كەلە جاتقان كولحوز، eگic جونىنەن سويلەپ تە كەتەدى، ءبىراق پىكىردىڭ ءتۇپ توركىنى ءبىر بوپ كەلە بەرەدى.
بۇل ماعىنا رەتىندە بايلانىستىڭ ۇستىنە ولەڭنىڭ ءاربىر جولى بىر-بىرىنە ۇيقاس، ۇيقاسۋ رەتىندە بايلانىسىپ تا وتىرادى. مىسالى: ءار جولدىڭ، اياعىندا «بالتاسى»، «ورداسى»، «وعىنان»، «توتىنان» بىر-بىرىمەن ۇيقاسىپ وتىرادى. وسى كەشەن ءبىرىنشى قاتار مەن ءۇشىنشى قاتار، ەكىنشى قاتار مەن ءتورتىنشى قاتار ۇيقاسىپ وتىرادى.
مۇنى ولەڭ ۇيقاستارى دەيدى. ءسويتىپ تايىردىڭ بۇل ولەڭى باسىنان اياعىنا دەيىن، بىردە: ءبىرىنشى جول، ءۇشىنشى جول، ەكىنشى جول ءتورتىنشى جولمەن جۇبايلاسىپ بىردە 2 جول، 4 جولمەن عانا ۇيقاسىپ وتىرادى. ءبىرىنشى جول مەن ءۇشىنشى جول بوس وتىرادى. مىنا سىزىق ۇلگىسىمەن بىلاي كورسەتۋگە بولادى.
1.
2.
3.
4.
1.
2.
3.
4.
مۇنان سوڭعى، ولەڭدە تاعى ءبىر بايقالاتىن ءتۇرى — ولەڭ بۋناعى. ولەڭنىڭ ءسوز، دىبىسى رەتىندە بولىنەتىن ىرعاقپەن ءار سول ولەڭ بەلگىلى ءبىر جىك-جىككە ءبولىنىپ وتىرادى. مىسالى:
قاراعاندى: دونباستار:
تىرەك ەمەي: نەمەنە؟
ءوندىرىستىڭ: بۇرقانعان
جۇرەگى ەمەي: نەمەنە؟
ەكىنشى سوزبەن ايتقانىمىزدا ولەڭ بۋناعى دەگەنىمىز ولەڭنىڭ قۇي-ىرعاعى، ىرعاق سوعۋىندا جۇرەكتىڭ دۇرسىلىندە ادامنىڭ تاماعىنىڭ سوعۋىنداي ءبىر قالىپتى ەسەپپەن شىققان قويمال دىبىستىڭ ىرعاعى. ساعاتتىڭ «شىق-شىق»، جۇرەكتىڭ «ءدۇرس-دۇرس» ەتۋى ىرعاقپەن كەلىپ وتىرادى. جانە تايىردىڭ وسى ولەڭىن قازاق جەتى بۋىندى جەلدىرتپە جىر دەپ اتايدى. وسىنىڭ سىزىپ كورسەتكەندەگى ۇلگىسى مىناۋ:
4 3
حححح XXX
حححح XXX
حححح XXX
حححح XXX
ولەڭنىڭ، جىردىڭ ىرعاق، جۇيە، بۋىن، ۇيقاس شۋماعى نەشە ءتۇرلى بولادى. مىنە مۇنداي جۇيە قارا سوزدەردە ۇشىراسپايدى. مۇنان شىعاتىن قورىتىندى مىناۋ: قارا ءسوز بەن ولەڭنىڭ ايىرماسى — ولەڭدە بەلگىلى ىرعاق، شۋماق ۇيقاسىم بولادى. قارا سوزدە ول بولمايدى، بولۋى شارت ەمەس.
You Might Also Like
-
ەسكى جازۋشىلاردى تەكسەرىپ، ولاردىڭ جازعاندارىمەن تانىسىپ بىلۋگە كىرىسكەندە ەكى ماسەلەنى الدىمەن اشىق ايتۋىمىز كەرەك.
