InfoHub Logo

جولداستار!

مەن 3-4 كۇننەن بەرى سويلەگەن كەيبىر جولداستاردىڭ كەيبىر سوزدەرى تۋرالى سويلەمەكپىن. 3-4 كۇننەن بەرى وسىندا ءھار ءتۇرلى ماسەلەلەردە ءار ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلدى. مەن سول ءتۇرلى ماسەلەلەردەگى ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ مەنىڭ ويىمشا دۇرىس-تەرىستىگى تۋرالى ايتاتىن بولعاندىقتان سوزدەرىم شاشىراڭقى بولادى. جانە ۋاقىت از بولعاندىقتان سوزدەرىم قىسقا-قىسقا بولادى، ونى كەشىرەرسىزدەر.

ءسوز سويلەگەن جولداستاردىڭ ءتۇرلى پىكىرلەرى تۋرالى سويلەۋدەن بۇرىن تەك ءبىر عانا ايتاتىن ءسوزىم — سويلەگەن جولداستاردىڭ جالپى تونى، جالپى ءسوز سويلەۋ ادەتى تۋرالى.

جولداستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى سويلەگەن ءسوزىن، ايتقان پىكىرىن تەك ءوز پىكىرى قىلا سويلەدى. مىنە بۇل ءوز پىكىرىنە ءوزى سىن كوزىمەن بايقاپ قاراعاندىقتىڭ بەلگىسى عوي دەيمىن. بۇل بۇرىنعىدان كورى ىلگەرى باسقاندىق بەلگىسى. مۇنداي ءوز ءبىلىمىن ءوزى ولشەپ سويلەۋشىلىك ءبىزدىڭ قازاقستاندا از كەزدەسەتىن ادەت ەدى. جولداستاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ وسىنداي ءوز بىلىمىنە ءوزى سىن كوزىمەن قاراي باستاپ، ءوز ءبىلىمىن ءوزى سالماقتاپ ولشەي سويلەۋى — بىزدە شىن ءبىلىمنىڭ نە ەكەنىن جۇرتتىڭ بىلە باستاعانىنىڭ بەلگىسى عوي دەيمىن. ءوز بىلىمىنە ءوزى سىن كوزىمەن قاراي سويلەۋشىلىكتى مەن، مىسالى ءسابيتتىڭ، راقىم ۋالياحمەت ۇلىنىڭ، ءماسالىم ۇلىنىڭ جانە ءبىراز جولداستاردىڭ سوزدەرىنەن كوردىم.

ال ەكىنشى ءبىر جولداستار باياعى وزدەرىنىڭ از شولاق بىلىمدەرىمەن ايتقان پىكىرلەرى قاتەسىز پىكىر سياقتى قىلا سويلەۋدەن ءالى دە ىلگەرى باسا الماعاندىقتارىن كورسەتەدى. مۇنداي جولداستاردىڭ جالپى سويلەگەن سوزدەرىنىڭ توندارىنا، ءۇن تۇرلەرىنە قاراساڭىز — وزدەرىنىڭ از ساياز، شولاق پىكىرلەرىن جۇرتقا زاڭ قىلا سويلەۋشىلىك بولىپ تۇرادى.

مۇنداي جولداستار وزدەرىنىڭ ساياز، شولاق پىكىرلەرىن ورتادوكسيا قىلا سويلەيدى. ارينە بۇل ءبىلىم، مادەنيەت مايدانىندا ىلگەرى باسقاندىق بەلگىسى ەمەس، مۇنداي ادەت ءالى دە ساياز جاتقان، ءالى دە شولاق جاتقان ناداندىقتىڭ بەلگىسى.

وسىنداي ءوز ءسوزىن زاڭ سياقتى قىلا سويلەۋ، ءوزىنىڭ از ءبىلىمىن ورتادوكسيا، قاتەسىز ءباتۋا قىلا سويلەۋ بىرنەشە جولداستاردىڭ ءۇن ەكپىندەرىنەن، توندارىنان كورىنەدى. بۇل مىنەز اسىرەسە باتالوۆ جولداستان كورىندى. ءالى دە ءبىزدىڭ جولداستار ءوز بىلىمدەرىنە وزدەرى سىن كوزىمەن قاراڭقىراۋى كەرەك قوي دەيمىن. ال ەندى كەي جولداستاردىڭ ءتۇرلى سوزدەرىنە كەلەيىك.

1. جانتىلەۋ ۇلىنىڭ ءسوزى تۋرالى

قازاق ءتىلىن مەنسىنبەۋشىلىك

ەڭ الدىمەن جانتىلەۋ ۇلىنىڭ ءبىر ءسوزى تۋرالى ايتايىق. بۇل كىسى: «قازاق ولەڭدەرى بولماعاندىقتان، قازاق بالالارى لاجسىز ورىس ولەڭدەرىن ۇيرەنىپ، ايتىپ جىرلايدى» دەدى. مەنىڭ بىلۋىمشە بۇل ءسوز قاتە ايتىلعان ءسوز. قازاق بالالارىنا ياعني جاس پيونەرلەرگە ارنالىپ جازىلعان ءبىزدىڭ جاقسى ولەڭدەرىمىز جوقتىڭ قاسى ەكەنى راس. ءبىراق، قازاق بالالارىنىڭ تەك ورىسشا ولەڭ ايتىپ، قازاقشا ولەڭدەردى بىلمەيتىن سەبەپتەرىنىڭ نەگىزى جولداس جانتىلەۋوۆ ايتقانداي ەمەس، ودان باسقا. ءبىرىنشى، قازاق بالالارى (اسىرەسە قالاداعى بالالار) كۇنبە-كۇن ورىس بالالارىمەن وينايدى.

سولارعا ارالاسىپ جۇرەدى. سوندىقتان ورىس بالالارىنىڭ ولەڭدەرىن ۇيرەنەدى. بۇل جامان ەمەس. بىزگە قازاق تىلىمەن بىرگە ورىس ءتىلى دە قاجەت. ورىس پرولەتارياتىنىڭ باسشىلىعىمەن وكتيابر توڭكەرىسىن جاساپ، مادەنيەتتىڭ ىلگەرى ساياساتىنا اياق باسىپ وتىرمىز. بۇل رەتتەگى قازاق بالالارىنىڭ ءوز تىلىمەن بىرگە ورىسشا ۇيرەنىپ، ورىسشا ولەڭ ايتۋلارىن مەن دۇرىس نارسە دەپ بىلەم.

ال قازاق بالالارىنىڭ قازاقشا ولەڭ ايتپاي تەك عانا ورىسشا ولەڭ ايتۋىنىڭ ەكىنشى سەبەبى بار. ول قازاق ءتىلىن مەنسىنبەۋشىلىك سەبەبىنەن تۋىپ وتىرعان نارسە. الدىمەن قازاق ءتىلىن مەنسىنبەيتىن پاتشا زامانىنىڭ ماسقارا تاربيەسىنەن ارشىلىپ كەتە الماي جۇرگەن قازاقتىڭ شالا وقىعان، ساياز ءبىلىمدى ينتەلليگەنسياسىماقتارى.

مىنە بۇلاردىڭ بالالارى قازاقشا ولەڭ ايتۋ بىلاي تۇرسىن، قازاقشا ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەيدى. مەن مىسال كەلتىرەيىن. بىلتىر وسى تاۋ ەتەگىندەگى «كامەنسكيي پلاس» دەيتىن قۋرورتتا بولدىم. ون شاقتى قازاق وقىعانسىماقتارى بالا-شاعالارىمەن سول قۋرورتتا جاتادى ەكەن. مەنىڭ ءۇيىمنىڭ سىرتىندا سۇڭقىلداتىپ بىرنەشە بالالار ورىسشا ءان سالىپ، ورىسشا ولەڭ ايتىپ وتىردى. تىسقا شىعىپ قاراسام قاسابولات ۇلىنىڭ بالالارى مەن بىرنەشە قازاق ينتەللەنتسىماقتارىنىڭ بالالارى ەكەن. قاستارىنا بارىپ «بالالار، قازاقشا ولەڭ بىلەسىندەر مە؟» دەپ ەدىم، قازاقشا ءتىلدىڭ ءوزىن ءجوندى بىلمەيدى ەكەن.

سودان كەيىن قالادا ءبىر كۇنى ەسىك الدىندا تۇر ەدىم، ءۇيدىڭ بۇرىشىن اينالىپ 4 — 5 بالا-شاعا كەلدى. بىرەۋى بىزبەن كورشىلەس قازاقتىڭ 7-8 جاسار بۇيرەك بەت، شوت ماڭداي قارا قىزى، وزگەلەرى ورىس بالالارى ەكەن. ورىس بالالارى الگى قازاق قىزىنان ءبىر ءسوزدىڭ قازاقشاسىن سۇرادى. قازاق قىزى ورىسشالاپ «قويىڭدارشى، مەن قازاقشا بىلمەيمىن!» دەدى. ءسۇيتتى دە الگى قارا قىز «جاقسى ايتقام جوق پا؟» دەگەندەي ماقتانعان شىرايمەن ماعان قارادى...

بىردە كارل ماركس كوشەسىمەن تومەن ءجۇرىپ كەلە جاتىر ەدىم، تەاتردان تومەنگى بۇرىشتاعى اق ءۇيدىڭ قاقپا بوساعاسىنداعى ساكىدە 2 — 3 قازاق بالالارى وتىر ەكەن. بالالارىنىڭ ءبىر ەرەسەكتەۋى (بۇل دا 7-8 دەگى بالا) تۇرەگەپ، كازپي جاقتان كەلە جاتقان، پورتفەل ۇستاعان 2-3 قازاق جىگىتىنىڭ بىرەۋىنە ورىسشالاپ: «اكە، ەسىكتە قۇلىپ تۇر. اپام بازارعا كەتسە كەرەك!..» دەيدى... («پاپا، نا دۆەرياح زاموك ۆيسيت. ماما ناۆەرنوە نا بازار ۋشلا!) مەن بۇلارعا قاراپ، شىداي الماي قاتتى كۇلىپ تۇردىم.

مىنە قازاق بالالارىنىڭ قازاقشا سويلەمەيتىنى كوپ. بۇلاردىڭ اكەلەرى وقىعانسىماقتاۋ. قازاق ءتىلىن مەنسىنبەگەن بولادى!..

بالالارىنا قازاق ءتىلىن مەنسىنبەۋدى ۇيرەتەدى. سۇيتەدى دە كەرەكتى جەرىندە، وزدەرى ءبىر نانى كوبىرەك جەرگە قىزمەتكە كىرگىسى كەلىپ بارعاندا دەماگوگياعا باسادى: «قازاقتاندىرۋ كەرەك!.. جەرگىلىكتەندىرۋ كەرەك!.. ءبىز، قازاق، دەپ كەۋدەسىماعىن دەلديتەدى.

ءتىپتى نەكولايدىڭ ەسكى ساسىق تاربيەسىنەن قالعان ناشار قۇلىقتى ءبىلىمى ساياز وقىعانسىماقتاردى بىلاي قويعاندا، ءتىپتى وسى قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە وتىرعان ادامداردىڭ بالالارى تۇگەل قازاقشا بىلە مە ەكەن... مەن تۇگەل قازاقشا بىلەدى دەپ ايتا المايمىن... قانە، قايسىڭىز ايتاسىزدار، بالالارىمىز تولىق قازاقشا سويلەيدى دەپ؟ ال سىزدەر قازاقتىڭ ادەبيەت ءتىلىن جاسايمىز دەپ ايتاتىن ادامدارىمىزسىزدار عوي!..

مىنە جولداستار، جاي سولاي! قازاق بالالارى قازاقشا ءان مەن قازاق ولەڭدەرىن ايتپاۋلارى تەك قازاقشا جاقسى ولەڭ جوقتىقتان عانا ەمەس، وعان الگىدەي بىرنەشە سەبەپتەر بار. ول سەبەپتەردىڭ بىرەۋلەرى دۇرىستىقتان شىققان بولسا، ەكىنشى بىرەۋلەرى الگىدەي ەسكى پاتشالىقتىڭ شىرىك تاربيەسىنىڭ قالدىقتارىنىڭ جەتەكتەۋىمەن شىققان سەبەپتەر.

ورىس ءتىلى بىزگە كەرەك، قاجەت ءتىل. ورىس ءتىلى وكتيابر توڭكەرىسىندە باسشى بولعان ورىس پرولەتارياتىنىڭ ءتىلى. لەنين ءتىلى. ونى ۇيرەنۋ كەرەك. ال ونىمەن بىرگە ءازىر بۇل داۋىردە بىزگە، قازاقتارعا قازاق ءتىلى دە كەرەك. بالالارىمىز الدىمەن قازاق ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك! بالالارىنا اكە-شەشەلەرى الدىمەن قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋلەرى كەرەك. ال قازاق ءتىلىن مەنسىنبەيتىن وقىعانسىماقتاردىڭ ۇيىندە قازاق ءتىلىن مەنسىنبەي جۇرت الدىندا دەماگوگياعا باسىپ «قازاق ادەبيەتىن جاساۋ كەرەك» دەگەن سوزدەرى ەشكىمگە ءوتىمدى بولمايدى!..

2. ءىلياس جانسۇگىر ۇلىنىڭ سوزدەرى تۋرالى

ادەبيەت-مادەنيەتىمىزدىڭ ەسكى مۇرالارى تۋرالى، جانە ءتىل تۋرالى

ەندى جولداس ءىلياس جانسۇگىر ۇلىنىڭ بايانداماسى تۋرالى. مەن ءىلياستىڭ بايانداماسىنا تۇگەلىمەن قوسىلامىن. ادەبيەتىمىزدىڭ ساپاسى ناشار دەگەن ءسوز مەنىڭ دە ايتىپ جۇرگەن ءسوزىم. ءوزىمىز سياقتى اۆتونوميالى رەسپۋبليقالاردان مادەنيەت-ادەبيەت رەتىندە ءبىز كوپ كەيىن قالدىق دەپ مەن انەۋگى گازەتكە بەرگەن سوزىمدە ايتقام. كەيىن قالعاندا سان جاعىنان گورى ساپا جاعىنان كەيىن قالىپ وتىرمىز.

ءىلياستىڭ بايانداماسىنىڭ مەن تەك بىر-ەكى جەرىن اشىڭقىراپ كەتكىم كەلەدى. ول مىنالار: ءىلياس ايتادى: «بىزدە توڭكەرىستەن بۇرىن ءمىرجاقىپتىڭ «باقىتسىز جامالىنان» باسقا قارا سوزبەن جازىلعان شىعارمالار جوق ەدى» دەيدى. مەنىڭ ايتاتىنىم: بىزدە توڭكەرىستەن بۇرىن ءمىرجاقىپتىڭ «باقىتسىز جامال» اتتى رومانىنان باسقا دا قارا سوزبەن جازىلعان روماندار، اڭگىمەلەر بار ەدى. مىسالى اسپانديار كوپەي ۇلىنىڭ جازعان «قالىڭ مال» دەگەن رومانى بار ەدى. مۇقامەتسالىم كاشىموۆ جازعان «مۇڭلى ماريا» دەگەن رومانى بار ەدى. جانە باسقالار دا بار ەدى. ءبىز ەسكى مۇراعا شىن كوزبەن قاراپ، تۇگەل ءبىلىپ، بۇگىنگى سوسيالدى قۇرىلىس سۋرەتىن سالۋمەن، تولىق تۇلعاسىن كورسەتۋمەن سوسيالدىق رەاليزمدى قولدانامىز. سوندىقتان ەسكى ادەبيەتىمىزدى تۇگەل ءبىلۋىمىز كەرەك دەيمىن.

ونان سوڭ ءىلياس جولداس ءتىل كەمىستىگىن ايتتى. كەيبىرەۋلەردىڭ جاڭا ءسوز كىرگىزەمىن دەپ ءتىلدى بۇلدىرەتىنىن ايتتى. ارينە بۇل دۇرىس پىكىر. ءبىراق، قازاق ءتىلى ءالى كەدەيلەۋ ءتىل. كەيدە قيالداعى، ويىڭداعى ءسوزىڭدى تولىق ايتا المايسىڭ، ءتىل جەتپەيدى. ءسوز جەتپەيدى. مەن بىلتىر بىردە باۋدا تۇرىپ، باۋداعى نەشە ءتۇرلى گۇلدەردىڭ ادەمى سۇلۋ تۇرلەرىن، ولاردىڭ نەشە ءتۇرلى ادەمى جۇپار يىستەرىن ايتايىن دەپ تولىق ايتا المادىم. كوڭىلىمدە سايراپ تۇر، ءبىراق ءتىل جەتپەيدى... وتىرىك پە وسى؟.. قايسىڭنىڭ تىلدەرىڭ جەتەدى، ايتىڭدارشى!.. مىنە سوندىقتان كەيبىر جاڭا سوزدەردى كورىنىسىمەن ماڭدايعا ۇرماۋ كەرەك... كەيبىر جاڭا سوزدەر، جاڭا ءسوز قۇرىلىستارى ورىندى ايتىلسا جۇرتقا ءسىڭىپ تە كەتۋى مۇمكىن. قاجەت بولعان جاڭا ءسوزدى حالىق سوزىنەن تاۋىپ الۋ كەرەك. ارينە جاڭا ءسوز كىرگىزگەندە، جاڭا سويلەم كىرگىزگەندە وتە قاتتى بايقاپ، ماڭىزداپ، سالماقتاپ الۋ كەرەك.

توڭكەرىستىڭ باس كەزىندە الاشوردادان شىققان جازۋشىلار سەنترالنىي دەگەن ءسوزدى كىندىك دەپ قازاقشىلاپ جازىپ ءجۇردى. «پرەدسەداتەل» دەگەن ءسوزدى «باسشى»، «باسى» دەپ جازىپ ءجۇردى. مەن وسىنداي سوزدەر تۋرالى ماقالا جازىپ، «سەنترالنىي» دەگەن ءسوزدى كىندىك دەۋدى لايىق كورمەي «ورتالىق» دەپ الايىق دەدىم. «باسشى»، «باسى» دەگەن ءسوزدى — «ءتوراعا» دەپ الايىق دەدىم. ءبىرازدان سوڭ وسى سوزدەر جۇرتقا ءسىڭىپ كەتتى. مىنە سوندىقتان كەيبىر كەرەكتى جاڭا ءسوزدى، جاڭا سويلەمدەردى شىعىسىمەن ماندايعا ۇرماۋ كەرەك. مىسالى، ءىلياس دۇرىس ەمەس دەپ ايتقان «تۇششى شىراي» دەگەن سياقتى ءسوز بايلامدارى جۇرتقا ءسىڭىپ تە كەتۋى مۇمكىن.

جانە ءىلياس كەيبىر اقىنداردا كوپ كەز كەلەتىن، ءبىر قاتار سوزدەردىڭ باسقى دىبىستارىن ىلعي ءبىر دىبىسپەن باستاستىرىپ ايتۋدىڭ دۇرىس، دۇرىس ەمەسىن ايتتى. شىنىندا ونداي ءادىس قازاقتىڭ ەسكى اۋىز ادەبيەتىندە كوپ كەز كەلەتىن ءجايت. مىسالى «جاتقانعا جان جۋىمايدى، جۇرگەنگە جورگەم ىلىگەدى» دەگەن ماقالداعى سوزدەردىڭ باسقى دىبىستارى ىلعي «ج»-مەن قازاق ادەبيەتىندە كەگى كەزدەسەدى، ءبىراق، وندا بۇل ءتاسىل مولشەرىمەن ىستەلگەن بولادى. ال قازىرگى اقىنداردىڭ ولەڭ جازۋشى، ماقالا جازۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى مۇنىڭ مولشەرىن بىلمەي، ءدامىن كەتىرىپ ءجۇر. سورپاعا تۇزدى مولشەرىن ءبىلىپ سالسا تۇز سورپانىڭ ءدامىن كەلتىرەدى، ارتىق سالساڭ سورپانى ىشە المايسىڭ. شايعا سالعان شەكەر دە سونداي...

سونان سوڭ جولداس ءىلياس، «بىزدە اۋىز ادەبيەتتەن باسقا كوركەم ونەر مۇراسى (مىسالى، سۋرەت، كەستە، ورنەك، ويۋ سياقتى ونەرلەر) جوقتىڭ قاسىندا، اۋىز ادەبيەتىمىز باي» دەدى. ءبىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىمىز بايلاۋ ەكەنى راس. سونان سوڭ كەستە، ورنەك، ويۋ سياقتى كوركەم ونەر مۇرالارى دا بىزدە از ەمەس. ءبىراق، ولاردى جوندەپ جيناعان ورىن جوق. مىسالى، كىلەم تۇرلەرى، شىم-شي تۇرلەرى، نەشە ءتۇرلى قوشقار ءمۇيىز كەستەلەر، كۇمىس ورنەكتەر، سۇيەك اعاش، شۇعا ويۋشىلار سياقتى ونەرلەر بىزدە از ەمەس، ءبىزدىڭ مۋزەيلەر، ءتۇرلى ينستيتۋتتار ولاردى ءبىلىپ، جيناي العان جوق. اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ ءوزىن دە جوندەپ جيناپ العانىمىز جوق.

3. قابىل ۇلى جولداستىڭ سوزدەرى تۋرالى

ەندى قابىل ۇلى جولداستىڭ سوزدەرىنىڭ بىر-ەكى جەرلەرى تۋرالى بىر-ەكى ءسوز ايتايىن.

سۇلتانماحمۇت تورايعىردىڭ اقىن ەكەندىگى تۋرالى

قابىل ۇلى جولداس سۇلتانماحمۇت تورايعىر ۇلى دەموكراتياشىل جازۋشى ەدى دەيدى. مەنىڭ قاراۋىمشا بۇل باعا دۇرىس ەمەس. سۇلتانماحمۇت نەگىزىندە الاشورداشىل جازۋشى. ونىڭ ەڭ كۇشتى جازىلعان «الاش تۋى استىندا كۇن سونگەنشە سونبەيمىز» دەگەن ولەڭى «الاشوردانىڭ» ۇران ولەڭى بولعان. دەموكرات دەگەندەر كوبىنەسە ونىڭ «كەدەي» دەگەن ولەڭىن الا جۇگىرەدى. ءبىراق ول ولەڭدى قانشا الا جۇگىرگەنمەن ول ولەڭ توڭكەرىسشىل ولەڭ ەمەس. كەدەي دەگەن ءسوزى «الاشوردانىڭ» كوسەم جازۋشىسى ءمىرجاقىپ تا ايتقان. ال بارىنەن دە ارتىق قىلىپ، كەدەي دەگەن ولەڭدى شورتانباي دا ايتقان. ءتىپتى كەدەي، پاقىر، مۇسكىن دەگەن ولەڭدەر XI عاسىردا بولعان بەلگىلى اۋليە اقىن احمەت ياسساۋيدە دە ايتىلعان، — ونىمەن ولاردى توڭكەرىسكە بەيىم دەموكرات اقىندار دەۋگە بولماس.

ساكەننىڭ ادەبيەت ايتىستارىنا بۇرىن كوپ قات ىسىڭقىراماعانى نەسى؟

ونان سوڭ قابىل ۇلى جولداس مەن تۋرالى ايتتى. «ساكەن ادەبيەت تۋرالى ايتىستارعا قاتىسپاي ءجۇردى... مۇنىسى قازاقستانداعى بولشيەۆيك باسشىلىعىنا قارسىلىق» دەدى. سولاي دەدى دە قابىل ۇلى جولداس الگى قازاقستانداعى بولعان بولشيەۆيك باسشىلىعىن مىناداي دەپ سيپاتتادى: «بۇرىنعى گولوششەكين باستاعان باسشىلىق ءوزارا سىندى تۇنشىقتىردى. پىكىر ايتۋشىلىققا جول بەرمەدى، ءىس باسىنا ءوز ادامدارىن قويۋمەن بولدى» دەدى. قابىل ۇلى جولداستىڭ وسى ەكى ءسوزى بىر-بىرىمەن قايشىلاۋ دەيمىن! شىن بولشيەۆيكتىك باسشىلىق سول قابىل ۇلى ايتقانداي بولسا، تەك جۇرگەن كىسى قانشا ايىپتى بولا قالادى ەكەن؟.. مىنە وسى ارالارىنا مەن تۇسىنە المادىم.

قابىل ۇلى جولداستا قانشا فيلوسوف بولعانمەن ويلانباي ايتا سالاتىن، ويلانباي جازا سالاتىن ادەت كەيدە كورىنىپ قالادى. قابىل ۇلى جولداس ەندى ايتىپ وتىر: «ساكەن ءقازىر جاڭا باسشىلىقتىڭ زامانىندا دا بۇرىنعىداي ادەبيەت ايتىستارىنا قاتىسپاسا جاڭا باسشىلىققا نارازى بولعاندىعى بولار ەدى» دەپ وتىر: ال ولاي بولسا كەشەگى سوزىڭىزگە مەن تۇسىنە الماعان ەكەم. ءبىراق جولداس قابىل ۇلى، ءبىزدىڭ قازاقستانداعى جاڭا جولباسشىلىق پەن ەسكى جولباسشىلىقتىڭ ايىرماسى بۇكىل قازاقستانعا اشكەرەلەپ، وزگە قازاقتاردان گورى بۇرىنىراق، قاتتىراق ايتقان سياقتى ەدىم...

4. جولداس ورىنبەك بەك ۇلىنىڭ سوزدەرى تۋرالى

ەندى ورىنبەك بەك ۇلىنىڭ سوزدەرىنە كەلەيىك.

«ايمان-شولپان» مەن «تالتاڭباي ءتارتىبى» تۋرالى

ورىنبەك ايتتى: «ايمان-شولپان» ەسكىلىكتى ءبىزدىڭ كوزقاراسپەن سۋرەتتەيدى» دەدى. ورىنبەكتىڭ مۇنىسى تىم ءۇستىرت ايتىلعان ءسوز عوي دەيمىن. مۇنداعى بارلىق «ءبىزدىڭ كوزقاراس» دەلىنەتىن نارسە كوتىباردى كۇلكى قىلىپ سۋرەتتەۋ. مەنىڭ ويىمشا جالعىز ونىمەن «ايمان-شولپان» «ءبىزدىڭ كوزقاراسپەن» جازىلعان پەسا بولا المايدى. كوتىباردى كۇلكى قىپ سۋرەتتەۋدىڭ ءوزى دە جۇرتتى ناندىرارلىقتاي قىلىپ سۋرەتتەلىنبەگەن. بۇل تۋرالى باتتالوۆ جولداستىڭ سوزىنە كەلگەندە مەن تولىعىراق ايتارمىن...

ونان سوڭ ورىنبەك تە، مۇحتار دا جانە ءبىرسىپىرالار دا بەيىمبەتتىڭ «تالتاڭبايىن» «توڭكەرىس» دراماسىنىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ءبىرى» دەدى. مەنىڭ قاراۋىمشا «تالتاڭباي» بەلدى دراما ەمەس، الگى ايتقانداي، جۇرتتى ناندىرا المايتىن، ۇشقارى، ساياز جازىلعان دراما. بەيىمبەتتىڭ، «مايدانىن» بەلدى دراما دەۋگە بولادى. «تالتاڭباي» ناشارلاۋ، ۇيرەنشىكتەۋ، وڭايلاۋ، ارزانداۋ نارسە. ويلاپ قاراڭىز. كولحوز باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ تۇيىردەي اقىلى جوق كەلىنشەگى جۇرتتىڭ ءبارىن بيلەپ اكەتەدى. كولحوز باستىعى — بايى دا ودان اسا المايدى. اۋداننان كەلگەن ۋاكىل دە سول كەلىنشەكپەن بولادى. ەگەر جۇرگىزۋشى دە، بۇرىنعى اۋاتكوم باستىقتارى دا ءبارى دە سول اقىماق كەلىنشەككە كەلىپ جىعىلىپ جۇرگەن بولادى... باسقا سۋرەتتەرى دە وسى سياقتى ارزان عانا جاسالعان سۋرەتتەر.

تەاترعا كەلۋشىلەر تۋرالى...

نادان قۋىرشاق، ماقاۋ جاستار تۋرالى

ونان سوڭ ورىنبەكتىڭ «تەاترعا كەلگەن جۇرت وينالعان نارسەگە تۇسىنبەيدى» دەگەنى ايتارلىق ءسوز. تەاتردىڭ الدىڭعى قاتارىندا فيلوسوفتار وتىرسا، ارتقى قاتارىندا اۋىلدان كەلگەندەر، وقۋشىلار وتىرسا، ال ەكىنشى-بەسىنشى قاتارلارىندا الگى اۋىلدان كەلىپ، كەشەگى ۇرپەك، سەلدىر قاسىن بۇگىن جىلميتىڭقىراپ، قارالا بەت-اۋزىن جامان قۋىرشاققا بوياعان، اۋاتكومدەردى باعىندىرىپ جۇرگەن اقىلى شىبىشتىڭ اقىلىنداي كەلىنشەكتەر دە وتىرادى. مىنە وينالىپ جاتقان پەسا بۇل حالىقتىڭ ءھار قايسىسىنا ءار ءتۇرلى كورىنۋگە ءتيىس. ناۋرىزباي كەمپىردىڭ شاشىن كەسىپ تەپكىلەپ جاتسا الگى اقىلى شىبىشتىڭ اقىلىنداي ماقاۋلاردىڭ ايەل-ەركەكتەرى قول شاپالاقتايدى. جانە بۇلار كۇلمەيتىن جەردە ساقىلداپ كۇلەدى. وتقا جىعىلىپ كۇيىپ جاتقان جاندى كورىپ ەكى سانىن شالاقتاپ، قۋانىپ سەكىرگەن ساسىق «جىندىعا» قول شاپالاقتايدى. تەاترعا كەلگەن جۇرتتىڭ وسىندايلارى دا بولاتىنى راس. ال ءبىراق تەاتر مۇنى ەسكە الۋ كەرەك. وسىلاردى تەزىنەن تاربيەلەۋگە شۇعىلدانۋ كەرەك. تەاتر باسشىلارى كونفەرەنسيالار شاقىرىپ، الگىدەي ماقاۋلىقتى جويۋ رەتىندە باياندامالار جاساۋ كەرەك. تەاتردى تەك «ويىن ءۇي» دەپ ۇعىناتىن قازاقتىڭ توپاس ماقاۋ ايەل-ەركەكتەرىنە تەاتردىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك. تەاترعا كەلىپ وتىرىپ-قايتۋ تارتىپتەرىن ۇيرەتۋ كەرەك. تەاتر قىز ويناق ءۇيى ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك. تەاتر ۇلگى الاتىن، ءبىلىم الاتىن، تاربيە الاتىن سانا-سەزىم مەكتەبى ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك.

وڭداي بولۋ ءۇشىن الدىمەن تەاتردىڭ ءوزى جانە ارتيستەر تولىپ جاتقان وعاش كەمشىلىكتەرىن جويۋلارى كەرەك. ول كەمشىلىكتەردى جويۋ ءۇشىن، ونداي جۇرتقا تاربيە بەرەتىن سانا-سەزىمنىڭ زور مەكتەبى بولۋ ءۇشىن الدىمەن تەاتردىڭ ءوزى، ءوزىنىڭ نە ەكەنىن ايقىنداپ، تانىتۋى كەرەك. تەاتردىڭ ءوزى شىن تاربيە ورنى ەكەنىن مىقتاپ كورسەتۋى كەرەك. ارتيستەردىڭ وزدەرى كوركەم ەنەردىڭ نە ەكەنىن ايقىنداپ بىلۋلەرى كەرەك. ارتيستىك قىزمەتتىڭ نە ەكەنىن انىقتاپ بىلۋلەرى كەرەك. ارتيستەر تاربيەنىڭ سۇلۋلىعىنىڭ كورنەكى ۇلگىسى ەكەنىن كورسەتۋلەرى كەرەك.

«حان كەنە» تۋرالى

ونان سوڭ ورىنبەك «ساكەننىڭ «حان كەنە» تۋرالى ايتقان سوزىندەگى كەمپىر تۋرالى، كۇي تۋرالى ايتقانىنا قوسىلمايمىز» دەيدى. ارينە قوسىلاتىن بولسا تەاتر ولاي ىستەمەس ەدى. مەنىڭ «حان كەنە» تۋرالى جازعان ماقالامداعى پىكىرلەرىمنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن ەشكىم دالەلدەي العان جوق سياقتى ءالى. ونداعى سوزدەرىمدى بۇل ارادا مەن قايتالاي ايتىپ جاتۋعا ۋاقىت جوق.

5. جودداس مۇحتار اۋەز ۇلىنىڭ سوزدەرى تۋرالى

ەندى مۇحتاردىڭ كەيبىر سوزدەرىنە كەلەيىك.

دراماتۋرگيا رەتىندە وزگە ۇلتتاردان ءبىز كەيىن جاتقان جوقپىز با، مۋزىكا رەتىندە دە كەيىن ەمەسپىز بە؟

مۇحتار «وزگە بۇراتانا ۇلتتاردان ءبىزدىڭ دراماتۋرگيامىز كەيىن قالعان جوق» دەيدى. بۇل ولشەۋسىز ايتىلعان ءسوز. ءبىز وزگە ۇلتتاردىڭ كوبىنەن مادەنيەت رەتىندە ارتتا قالعاندى دراماتۋرگيا رەتىنەن دە كورىپ جاتىرمىز. مەن ءازىربايجان، ارمەنيا، گرۋزيا، ۋكراينالاردى ءتىپتى بىلاي قويا تۇرايىن، مىسال ءۇشىن، تاتار مەن وزبەك ەلدەرىن الايىن.

تاتار دراماتۋرگياسى مۋزىكالى ان-كۇيلى تەاتر جاسادى. بىرنەشە مۋزىكاشىلارىن شىعارىپ وتىر. سايداشيەۆ دەگەن مۋزىكاشى تاتار رەسپۋبليكاسىنىڭ جۇمساۋىمەن ءقازىر يتاليا ەلىندە قازىرگى دۇنيە جۇزىندەگى مۋزىكانىڭ ەڭ جوعارعى ساتىلارىنىڭ تەحنيكاسىن ۇيرەنىپ جاتىر. جانە ەستەرىڭىزدە بولسىن، بۇل قازىرگى الماتىداعى تولىپ جاتقان «كومۆۋز تەاترداي» ەمەس. بۇلار شىن مۋزىكاشىلار. الماتىدا «كومپوزيتور» دەگەن ارزان اتاق كوبەيىپ بارادى... كومپوزيتور دەپ ءبىز بەتحوۆەندى، شوپەندى، گلينكانى، چايكوۆسكييدى جانە سولارداي جان سەزىم، قيال، سانالارىن، مۋزىكا كۇي مۇحيتتارىن قوزعاعان، مۋزىكانىڭ بيىك تۇرلەرىنە شىققان ادامداردى ايتۋشى ەدىك. تىم بولماسا ىقىلاس سياقتى، اقان سياقتى، ىبىراي سياقتى، دايىرباي سياقتى سانا-سەزىمدەرىن، جان قيالدارىن وزدەرىنشە كۇي تەڭىزىندە شومىلتىپ، ان-كۇي شىعارعان ادامداردى ايتار ەدىك. ال الماتى ءقازىر كومپوزيتور دەگەن اتتىڭ ءمانىسىن ارزانداتىپ وتىر...

ال، تاتار دراماتۋرگياسىندا جۇزدەگەن پەسا كىتاپتار بار. جۇزدەگەن ءىرى ارتيستەرى بار. تەك تەاتر كىتاپتارىن جازاتىن ونداعان ءىرى جازۋشىلارى بار... مىنە بىزدە وسىنداي ما؟.. بىزدە سىپايىلاپ ايتقاندا بۇدان گورى تومەندەۋ-اۋ دەيمىن.

تەاتر كىتاپتارىن جازاتىن ىسىلعان جازۋشىلارىمىز مۇحتار مەن بەيىمبەت. ءارتيسپىن دەپ جۇرگەندەردىڭ كوبى ارتيستىكتىڭ نە ەكەنىن انىقتاپ بىلمەيدى. بىلەتىندىگىن كورسەتە المايدى. ىسىلعان ارتيستەرىمىز ەلۋباي، سەركە، قاپان، قاليبەك، قانابەك، قۇرمانبەك، ماليكە، كۇلاش (سەگىز-اق) جانە بۇلاردىڭ وزىندە دە تولىپ جاتقان وعاش كەمىستىكتەرى بار.

جاڭادا اشىلعان مۋزىكالى تەاترداعى ارتيستەردىڭ داۋىستارى ءوزىمىزدىڭ ەسكى اعاش دومبىرادان اسا المايدى. بىلايىنشا ايتقاڭدا، داۋىستارى كومەيلەرىنەن شىعادى. شىن، ناعىز كەڭ داۋىستى ارتيست بولارلىق ادامدار ءالى دە تەاترعا شىقپاي جاتىر. «پالەن كومپوزيتور»، «تۇلەن كومپوزيتور» دەگەن جالعان اتاق بار. ءبىراق شىن مۋزىكاشىمىز ءالى دە جوق. مىنە ءوستىپ وتىرىپ ماقتانۋعا بولا ما؟.. بولمايدى-اۋ دەيمىن.

ءبىز كەيىپكەرلەردى تولىق سۋرەتتەي الامىز با؟

مۇحتار ايتادى: «بىزدە جامان ادامداردى تولىق سۋرەتتەيدى، جاقسى كەيىپكەرلەردى تولىق سۋرەتتەي المايدى» دەيدى. مەنىڭ قاراۋىمشا، بىزدە جامان كەيىپكەرلەردى دە تولىق سۋرەتتەي المايدى. مىسالى: وبلوموۆ، حلياستاكوۆ، گرۋدنيسكيي، چەحوۆتىن «7ء-شى يۆانى» سياقتى كەيىپكەرلەر بىزدە بار ما؟ ...جوق پا! ال وسىنداي جامان ادامدار قازاقتا جوق پا! قازاقتا بار، ءبىراق بۇلاردىڭ تولىق كەيىپ سۋرەتتەرى ادەبيەتىمىزدە، تەاتر كىتاپتارىمىزدا ءالى دە جوق...

بىزدە شىنىندا ءسوز از، ءىس كوپ پە؟

ونان سوڭ مۇحتار «بۋرجۋازياشىل پەسالاردا ءسوز كوپ بولادى. بىزدە ءقازىر ءسوز از بولۋى كەرەك» دەيدى. بۇل دۇرىس-اق، ءبىراق، ءىس جۇزىندە بىزدە ءسوز كوپ قوي دەيمىن. بىزدە كەيدە وسى قايدا بارساڭ دا اعىپ تۇرعان ءسوز بولماي ما؟.. راسىندا ءسوزدى ازايتىپ، ءىستى كوبەيتۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلۋىمىز كەرەك.

6. جۇبانوۆ جولداستىڭ ءسوزى

بىزدە شىن جازۋشىلىقتىڭ، شىن اقىندىقتىڭ شىن ماعىناسىن بىلەتىندەر كوپ پە؟ كەيبىرەۋلەر ايتەۋىر كۇيسەپ جازا بەرمەي مە؟

جۇبانوۆ جولداس سويلەگەن سوزىندە رومان روللاننىڭ «ءبىر نارسەنى جازۋعا شابىتىڭ كەلگەندە عانا جازۋ كەرەك» دەگەن ءسوزىن كەلتىردى. بۇل ءسوزدى جاقىندا كلەرين جولداس تا ايتقان. «جازعىڭ كەلمەگەندە جازباعانىڭ ارتىق» دەگەن ول. وسى ءسوزدى ەستەن شىعارماۋ اركىمگە دە زيان بولماس ەدى. ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز ايتەۋىر جازۋ كەرەك دەپ، نەمەسە مەن دە جازايىن دەپ ەشبىر تولعاۋسىز جازا بەرگەندىكتەن ادەبيەتىمىزدىڭ ساپاسى تومەندەپ كەتىپ وتىر. ەندى بۇدان بىلاي مۇندايلارعا جول بەرمەۋ كەرەك. اسىرەسە ءبۇيتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ رەداكتورلارىمىز شىن زور ءبىلىمدى، شىن مادەنيەتتى جانە ادەبيەت شارتتارىن، ادەبيەت زاڭدارىن تولىق بىلەتىن ادامداردان بولۋ كەرەك. ايتپەسە تەز ارادا تۇزەلمەيدى...

7. تاريحي پەسالار «ايمان-شولپان» مەن «حان كەنە» تۋرالى

باتالوۆ جولداس ايتتى: «ەرتەدە بولعان ءىرى ادامداردى سىقاق قىلىپ كورسەتۋگە بولمايدى — دەيدى بىرەۋلەر. ولاي دەۋ جات پىكىر بولادى»... دەدى. باتالوۆ جولداس پەن ءسابيت جولداس ەكەۋى كوپ سويلەۋدى ءتاۋىر كورەدى. ءبىراق ءسابيت كوپ سويلەگەندە بايانداماسىنىڭ قۇشاعىنا كوپ نارسەلەردى الۋعا تىرىسادى. ال باتالوۆ جولداس، الگى ايتقانىنداي، داۋسىز سوزدەردى قايتا-قايتا ايتۋمەن سوزدەرىن كوبەيتىپ اۋرە بولادى. باتالوۆ جولداس ەكى كۇن سويلەگەندە الگى ءسوزدى قايتا-قايتا ايتتى. بىلمەيمىن، «سىقاق جازباۋ كەرەك» دەگەن ءسوزدى بۇل سەزدە، نەمەسە بۇدان بۇرىنعى ايتىستاردا مەن ەستىگەن جوقپىن دەدى. باتالوۆتىڭ نە تۋرالى ايتىپ وتىرعانىنا مەن تۇسىنبەدىم. ءبىراق، باتالوۆ جولداس الگى سوزدەردى «حان كەنە» مەن «ايمان-شولپان» پەسالارىمەن بايلانىستىرىپ ايتا بەردى. «حان كەنەنىڭ» ءبىز كورگەن قالپىندا وينالۋىنا تيۋ سالىنعانىنا نارازى سياقتى سويلەدى. «ايمان-شولپاندى» بىرەۋلەردەن قورعاعان سياقتى سويلەدى.

ال اڭگىمە «حان كەنە» مەن «ايمان-شولپاندا» بولسا بۇل تۋرالى ءبىز ەندەشە بۇل ارادا تاعى دا بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتايىق.

«حان كەنەنىڭ» ءبىز كورگەن قالپىندا وينالۋىنا تيۋ سالىنعانى دۇرىس بولدى عوي دەيمىن. مەن «حان كەنەنىڭ» ول تۇرىندە تەاتردا وينالۋىنىڭ قاتە ەكەنىن ونىڭ ەڭ العاش كورسەتىلگەن كۇندەرىندە-اق اشىق ايتقامىن. مەن ول تۋرالى جازعان ماقالامدا ايتقام. «حان كەنەنىڭ» ەڭ العاش كورسەتىلگەنىندە باتالوۆ جولداس تا بولعان. ءبىراق ول «حان كەنە» تەرىس پەسا بولىپ شىقتى دەگەن پىكىردى ول كۇندە ايتىپ شىعا قويعانىن مەن ەستي العام جوق ەدىم. »

ال «ايمان-شولپانعا» كەلسەك، بۇل پەسادا سىقاق بولىپ سۋرەتتەلگەن ادام جالعىز عانا كوتىبار باتىر. الگى باتالوۆ جولداستىڭ ماناعى «ەرتەدە بولعان ءىرى ادامداردى سىقاق قىلىپ سۋرەتتەۋ جارامايدى دەيدى كەيبىرەۋلەر» دەگەنى وسى كوتىبار باتىر تۋرالى بولسا، مەنىڭ بۇل ارادا ايتاتىن ءبىر ءسوزىم بار. ءىس تەك سوعان عانا قالسا، باتىرلاردى سىقاق قىلىپ سۋرەتتەۋگە، ارينە، ەشكىمدە قارسى ەمەس.

ءبىراق «حان كەنەمەن» ءبىر قارساڭدا شىققان «ايمان-شولپانداعى» سىقاق بولىپ سۋرەتتەلگەن كوتىبار تۋرالى مەنىڭ ايتاتىن ءبىر عانا ءسوزىم مىناۋ: كەنەسارى-ناۋرىزباي حاندىق قۇردىق دەپ ورتا ءجۇز قازاقتارىنا ءوتىپ، كىشى ءجۇز قازاقتارىنا ءسوز سالعاندا كوتىبار باتىردىڭ رۋىنا دا بارعان. كوتىبار باتىردىڭ رۋى كەنەسارى-ناۋرىزبايعا قوسىلماعان سوڭ ناۋرىزباي كوتىباردىڭ اۋىلدارىن شابۋعا اتتانىپ بارعاندا، كوتىبار باتىردىڭ اۋىلى، رۋى ناۋرىزبايمەن سوعىسىپ، ناۋرىزبايدى نايزالاپ جەڭىپ قاشىرعان. بۇل كەنەسارى قولىنا، ناۋرىزبايعا ۇلكەن ءمىن، ۇلكەن كەمشىلىك نامىس بولعان. مىنە، وسى وقيعا ءۇشىن حان كەنە، ناۋرىزبايلاردى ارمان قىلاتىن قازاق ۇلتشىلدارى كوتىبار رۋىنىڭ موينىنا، كوتىبار باتىر اۋىلىنا كوشپەس كۇنا جۇكتەيتىن. بۇل ءبىر، ەكىنشى كوتىباردىڭ بالاسى ەسەت جانە ءبىر بالاسى بەكەت ەكەۋى ءوز رۋىنان مىڭ جارىم جىگىت ەرتىپ، شابۋىل جاساپ، سول زامانداعى كىشكەنە حان بولىپ وتىرعان ارىستان تورەنى شاۋىپ ولتىرگەن. بۇل ەكى. جانە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جىبەرگەن وتريادىمەن سوعىسىپ، ول وتريادتى دا قۋالاعان.

سوندىقتان «حان كەنە» مەن «ايمان-شولپان» ءبىر قاراساندا جازىلىپ تەاترعا قويىلعاندا كوتىبار باتىر سىقاق بولىپ سۋرەتتەلىپ، حاننىڭ تۇقىمدارى كەنەسارى-ناۋرىزباي ەر، باتىر بولىپ سۋرەتتەلگەنى الگى كەنە حان-ناۋرىزبايلاردى ارمان قىلاتىن ۇلتشىلداردىڭ جانىنا جاعاتىن نارسە بولىپ تا شىعۋى مۇمكىن عوي دەيمىن. مىنە، بۇل جايتتى، ارينە، باتالوۆ جولداس سياقتى قازاق تاريحىن بىلمەيتىن، قازاق ادەبيەتىمەن جەتە تانىس ەمەس جولداستار بىلمەيدى دە تەك جالپى جۇرتقا بەلگىلى سارىنعا جابادى.

ءبىراق ءبىر جامان جەرى كەيبىرەۋلەر بىلمەگەنىن بىلمەيمىن دەمەيدى... باتالوۆ جولداس ول جايدى بىلمەيدى دە، «ەرتەدە بولعان ءىرى ادامداردى سىقاق قىلماۋ كەرەك دەپ ايتادى بىرەۋلەر» دەيدى. جالپى ۇيدەپ ەشكىم ايتپايتىن بولار، جولداس، ءبىراق تەك كوتىبار مەن حان كەنە-ناۋرىزبايدى قاتار كورسەتكەندە الگىدەي جاقتارىن دا ەسكە الۋ كەرەك بولادى. سىقاق قىلعاندا مەنىڭ ويىمشا كوتىبار مەن حان كەنە-ناۋرىزبايلاردى قاتار كورسەتكەندەي، كوتىباردان بۇرىنىراق حان كەنە مەن ناۋرىزبايدى سىقاق قىلىپ سۋرەتتەۋ دۇرىسىراق بولار ەدى...

ولاي بولسا حان كەنە مەن ناۋرىزبايدى باتىر، ەر قىلىپ سۋرەتتەپ، ناۋرىزبايدى نايزالاپ قۋعان، ارىستان حاندى اق الماسپەن شاۋىپ ولتىرگەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتريادىن قۋالاعان كوتىبار باتىردى، ونىڭ بالالارى ەسەت، بەكەتتەردى سىقاق قىلىپ كورسەتكەنگە الدىمەن كىم ىرزا بولىپ قول شاپالاقتايتىنىن قازاق تەاترى مەن قازاق ناركومپروسى ويلاۋ كەرەك ەدى... ال بىلمەي، بىلەم دەگەن ادامدارعا مۇنى ويلا، ويلاما دەپ ايتۋعا دا بولمايدى.

«كوكسەرەك» تۋرالى

ونان سوڭ ءوزىنىڭ سوزىندە باتالوۆ جولداس مۇحتاردىڭ «كوكسەرەك» دەگەن اڭگىمەسىندەگى ايتىلعان قاسقىر — كوكسەرەك ادامعا مىسال قىلىنىپ جازىلعان نارسە ەمەس، ول ناعىز قاسقىر» دەدى. باتالوۆ جولداس ورىنسىز جەردە مۇحتاردى قورعايمىن دەپ مۇحتارعا تاستاي زيان قىلىپ سويلەگەن سياقتى بولدى. قازاق ادەبيەتىن جازىلۋىنشا وقي بىلمەگەن جولداستار قانشا دەگەنمەن سول قازاق ادەبيەتىن جازۋىنشا وقي بىلگەن ادەبيەتشىلەردەن ارتىق بىلە المايدى. مۇنى سول قازاق ادەبيەتىن وقي بىلمەگەن باتالوۆ سياقتى جولداستار تىم بولماسا اندا-ساندا ەستەرىنە الىپ قويۋلارى كەرەك ەدى.

ءبىز مۇحتاردىڭ، ماعجاننىڭ، ءمىرجاقىپتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ، جۇسىپبەكتىڭ، سۇلتانماحمۇتتىڭ قاي ۋاقىتتا قالاي جازعانىن بىلەمىز. بۇلاردىڭ جازىپ، باسپا جۇزىنە شىعارعان سوزدەرىن ءبىزدىڭ وقىماعانىمىز جوق شىعار. سوندىقتان ءمىرجاقىپتىڭ «ارىستان مەن سۇرعىلت اندارى»، بايتۇرسىنوۆتىڭ «الا قويلارى»، ابايدىڭ «بۇركىت پەن قارعاسى»، ماعجاننىڭ «مىسىق پەن تىشقان ەرتەگىسى» نە ەكەنىن بىلەمىز. سولارمەن بىرگە مۇحتاردىڭ «كوكسەرەگى» قاي ۋاقىتتا جازىلعانىن جانە نە ەكەنىن ءبىز بىلەمىز. ماعجان سوۆەت زامانىندا جۇمباققا كىرىپ، ءوزىنىڭ جازعان «قانىشبايىندا» قانىشبايدى قارا قۇرت شاعىپ ولتىرگەنىن «شىن ەرتەگىسىندە» مىسىق پەن تىشقاندارى، يران ەرتەگىسىندە «جۇلدىز حابارىن» جازعان كەزىندە مۇحتاردىڭ «كوكسەرەگى» شىققان. الگى جۇمباقتى اڭگىمەلەرىندە ماعجان وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا قارسى مىسالدار كەلتىرىپ جازسا، مۇحتار «كوكسەرەگىندە» ينتەرناسيونالدىق پىكىرگە قارسى مىسال جازادى.

ارينە، ادەبيەتتەگى سۋرەتتەلگەن اڭگىمەگە كىرگەن حايۋاننىڭ ءبارى بىردەي نە ءبىر ادامعا، نە ءبىر پىكىرگە مىسال بولىپ سۋرەتتەلگەن بولمايدى. ءبىراق مىسال بولىپ سۋرەتتەلەتىندەرى دە بولادى. مىسال، تۋرگەنوۆتىڭ «شورتوۆقانوۆىنداعى» كوك اتتى مەن ءبىر نارسەگە مىسال دەپ ايتا المايمىن. ونى ناعىز ات دەپ بىلەمىن. ال ول ناعىز اتتىڭ ءوزى ەكەن دەپ جانە مەنىڭ «قىزىل اتىم» ناعىز اتتىڭ ءوزى ەكەن دەپ كەيبىر جازۋشىلاردىڭ سۋرەتتەگەن كەيبىر حايۋاندارىنىڭ بارىندە ناعىز سول حايۋانداردىڭ وزدەرى عانا بولا بەرە مە ەكەن؟.. ءبارىن ءبىرىڭعاي قاراۋىمىزدى ەشكىم دە دۇرىس دەپ ايتا المايتىن شىعار.

مۇحتاردىڭ «كوكسەرەگىنىڭ» قىسقاشا مازمۇنى مىناداي. ءبىر قازاق بالاسى ءبىر قاسقىردىڭ بولتىرىگىن اسىرايدى. اسىراپ يت قىلماق بولادى. اتىن «كوكسەرەك» قويادى. قاسقىر كۇشىگى ءوسىپ ەر جەتكەن سوڭ اسىراعان قازاعىنا ءۇيىر بولىپ ۇيرەنبەيدى، قايتا جاۋ بولىپ قاشىپ، قاسقىرلارعا قوسىلىپ، قاسقىر بولىپ كەتەدى. قاسقىرلارعا قوسىلىپ العان سوڭ «كوكسەرەك» اۋىلعا شاپقاندا وزگە قاسقىرلاردان كورى قاتتىراق، باسىمىراق شابادى. كوكسەرەك وزگە قاسقىرلاردان گورى ەلدى قاتتى بورىكتىرەدى. سونان سوڭ قازاقتار قۋالاپ ءجۇرىپ كوكسەرەكتى ءولتىرىپ تىنىشتانادى... مىنە، انگىمەنىڭ مازمۇنى وسى.

باتالوۆ جولداس ايتادى: «مۇحتار اسىراعان قاسقىر تۇرمىسىن، اسىراندى قاسقىردىڭ قۇلقىن كورىپ بىلگەندىكتەن عانا جازىپ وتىر» دەيدى. باتالوۆتىڭ مۇنىسى تەك كۇلەرلىك ءسوز. بۇل قازاق تۇرمىسىنىڭ ءيىسىن دە بىلمەگەندىكتىڭ كۇلكى كەلتىرەرلىك دالەلى. قازاق تۇرمىسىن بىلمەي «بىلگەن» باتالوۆ سياقتى جولداستاردىڭ ەسىندە بولسىن. قورا كۇزەتەتىن يت قىلام دەپ قازاق ەشۋاقىتتا قاسقىر كۇشىگىن اسىراعان ەمەس... ونداي اسىراندى قاسقىردى مۇحتاردىڭ كوردىم دەگەنىنە ەشبىر قازاق نانبايدى. مۇحتاردىڭ ءسوزى تەك ەرتەگى عانا. ەرتەگى بولعاندا ينتەرناسيونالدىق تاربيەگە قارسى مىسال قىلعان «ەرتەگى».

وسى اڭگىمەنى كەز كەلگەن قازاققا وقىڭىزدار دا وسىندا نە عيبرات شىعادى دەپ سۇراڭىزشى! بۇرىنعىلار ايتقان: «ءار نارسە جىنىسىنا تارتادى... كاپىردەن جولداسىڭ بولسا قوينىڭدا قارا بالتاڭ بولسىن» دەگەن... مىسالى، ورىس-ورىس، قازاق-قازاق دەمەسە ءبارىمىز دە مۇحتاردىڭ «كوكسەرەگى» تۋرالى باتالوۆقا قوسىلايىق. مىنە، مۇحتاردىڭ «كوكسەرەك» ەرتەگىسى وسىنداي عيبرات شىعاراتىن ەرتەك.

مۇمكىن مۇحتار «كوكسەرەگىن» جازعاندا وقىعان قازاق مۇنداي ءمان بەرەدى دەپ ويلاماعان دا شىعار، ءبىراق وقىعان قازاق «كوكسەرەكتەن» الگىدەي ءمان شىعارادى. مۇحتار «حان كەنەنى» جازعاندا دا تەرىس پىكىرمەن جازباعان. ءبىراق كورگەندە ءبىز «حان كەنەگە» ءوزىمىزدىڭ تۇسىنۋىمىزشە باعا بەرگەن جوقپىز با؟.. بۇل سەزدە بۇدان كوپ بۇرىن جازىلعان مۇحتار سوۆەت جولىنا شىقپاي جۇرگەندە جازىلعان مۇحتاردىڭ «كوكسەرەگى» تۋرالى ەشكىم ەشتەمە دەگەن جوق ەدى. باتالوۆ جولداس باسقا ءسوز تابا الماعانداي بۇل سەزدە قوزعالماعان «كوكسەرەكتى» قوزعاعان سوڭ مەن بۇل ءسوزدى ايتىپ تۇرمىن. بىلايشا ايتقاندا، باتالوۆ جولداس مۇحتارعا ايۋشا كومەك كورسەتتى.

قازاق ءتىلىن، قازاق ادەبيەتىن، قازاق تاريحىن بىلمەي، بىلەم دەۋشىلىك

مۇنىڭ ءبارى دە قازاق ادەبيەتىن، قازاق ءتىلىن بىلمەگەندىكتىڭ سالدارى. جانە بىلمەيتىندىگىن بىلمەگەندىكتىڭ سالدارى. بىلمەيتىن نارسەنى بىلەمدەۋشىلىك قىتىق كەلتىرەتىن نارسە... بىلمەگەن نارسەنى بىلەم دەۋ شىلىكتىڭ ءبىر جاق سەبەبى ناداندىقتان شىقسا، ەكىنشى جاق سەبەپتەرى ياعني قازاق ءتىلىن بىلمەي، قازاق ادەبيەتى تاريحىن جانە جالپى قازاق مادەنيەتى تاريحىن بىلەم دەۋ شىلىكتىڭ ەكىنشى جاق سەبەپتەرى ۇلى ورىسشىلدىقتان تۋادى عوي دەيمىن. «ە-ە، بۇلاردا ءبىز بىلمەگەن نە بار؟ ءبىز بىلدىك دەسەك ونىڭ قاتە دەپ ايتارلىق كىسى بار دەيسىڭ بە؟ بۇلارعا ءبىز دە پروفەسسور...» دەگەن پىكىردەن شىعادى عوي دەيمىن.

سوندىقتان وسى سەزگە ارناپ شىعارعان سياقتى باتالوۆ جولداس پەن سيلچەنكو جولداستىڭ «قازاق اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتى» تۋرالى جازعان كىتاپشاسىنىڭ ىشىندە تولىپ جاتقان قاتە، تولىپ جاتقان بىلىقتار بار كورىنەدى. مەن بۇل كىتاپشانى تۇگەل وقىپ شىققام جوق ءالى. كىتاپشانىڭ ءار جەرىن اشىپ وقىساڭ-اق تولى جاتقان قاتەگە ۇشىراي كەتەسىڭ. مىسالى، ءبىر جەرىندە جاقان سىزدىق ۇلى، عابيت مۇسىرەپ ۇلى جانە بىرەۋلەردى جالشىلاردان، باتىراقتاردان شىققان ەدى دەپتى. ءبىر جەرىندە مەنى كوپ جازادى دەپتى. ال شىنىندا مەنى جۇرت كوپ جازبايسىڭ دەپ كىنالايتىن ەدى. مەنىڭ جازعان شىعارمالارىمنىڭ ىشىندە ەڭ تەرىس پىكىرلى شىعارمام دەپ بىلەتىنىم «ازيا» دەگەن ولەڭىم. ونى ساكەننىڭ جاقسى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى دەپتى. ءبىر جەرىندە ءانشى ارتيست امىرە قاشاۋبايەۆتى ولەڭ شىعارعىش دەپ قويىپتى. ءبىر جەرىندە كەنەسارى كەدەيلەردىڭ كوسەمى بولماعانمەن، فەودال تىلەگىن ىسكە اسىراتىن حان بولعانمەن، قازاق حالقىنىڭ كوپشىلىگى ونىڭ سوڭىنان ەردى دەپتى. ءبىر جەرىندە «قىسسا»، «حيكايالاردى» شورتانبايدان بۇرىن جازىلعان قىلىپ قويىپتى. ءبىر جەرىندە التىنسارى ۇلى ىبرايدى حالىققا قىزمەت قىلماعان سياقتى قىلادى دا، ابايدى «ءوز حالقىنا قىزمەت قىلا ءبىلدى» دەيدى. كىتاپشاسىنىڭ ءبىر جەرىندە ناۋرىزباي مەن ابايدى زامانداس قىلىپ قويادى. قىسقاسى، وسىنداي بىلىقتار تولىپ جاتىر... مىنە وسىنىڭ ءبارى قازاق ءتىلىن، قازاق ادەبيەتىن بىلمەگەندىكتىڭ سالدارى. پانتۋحين كىتابىنىڭ كەمشىلىگىنىڭ كوبى سودان جانە «التىن التاي» دەگەن كىتابىنداعى كەمشىلىكتىڭ كوبى سودان عوي دەيمىن. باتالوۆ جولداس بىلگىسى كەلسە، قازاق ءتىلىن، قازاق ادەبيەتىن بىلەر ەدى. ۇيتكەنى ول قازاقستاندا ءوستىپ، سوۆەت ۇكىمەتى ورناعالى قازاقستاندا قىزمەت قىلىپ كەلە جاتقان ادام.

«قازاق ءتىلىن، قازاق ادەبيەتىن بىلمەدىڭ» دەپ مەن باتالوۆ جولداستى كىنالامايمىن. ۇيتكەنى وزىنە جايلىلاۋ ورىن كوزدەگەندە «قازاقىلاندىرۋ، جەرگىلىكتەندىرۋ» دەپ اۋىزدارىن قيعاشتايتىن قازاقتىڭ كەيبىر وقىعانسىماقتارىنىڭ وزدەرى مەنسىنبەيتىن قازاق ءتىلىن، قازاقتىڭ كەيبىر بويانعان ايەلدەرى مەنسىنبەگەن قازاق ءتىلىن بۇرىن قازاق ءتىلىن بىلمەگەن ادامدارعا جاپسىرۋدىڭ شايىتى شامالى كورىنەدى.

سىنداعى سۇمىرايلار، ناداندىق ادەتتەر

راسىندا، سىن كوركەم ادەبيەتتىڭ وزىنەن دە سۇلۋ، جانە ونان دا تەرەڭ بولۋ كەرەك. پلەحانوۆ تا سولاي بولۋ كەرەك دەگەن. ال ءبىزدىڭ سىن دەپ جازىلىپ جۇرگەن سوزدەرىمىزدىڭ سايازدىعى، ۋاقشىلدىعى بىلاي تۇرسىن، تۇرپاتىنىڭ سۇمىرايلىعى بىلاي تۇرسىن، ءبىزدىڭ «سىن» دەپ جازىلىپ جۇرگەن سوزدەرىمىزدە دە حايۋاندىق، جيىركەنىش جىرتقىشتىق داۋىرلەرىنەن ۇزىلمەي كەلە جاتقان سۇمپايى ادەتتەر كوپ. مىسالى بىزدە «سىناۋ» دەگەن ۇعىنىستى «سويۋ» دەگەن ۇعىنىسپەن بىردەي سويلەيدى. «پالەندى سىنايمىن» دەۋدىڭ ورنىنا، «پالەندى سويام» دەيدى. «سىنادى» دەگەننىڭ ورنىنا «سويدى!» دەيدى. وسى ءسوزدى ءتىپتى جازۋشىلارىمىز دا قولدانادى.

جاقىندا بەيىمبەت بىزگە ءبىر اڭگىمە ۇستىندە: «مەنى بىرەۋ سويسا، مەن جايسىزدانىپ قالام، سەندەردى سويسا، سەندەر شىداپ وتىرا بەرەدى ەكەنسىزدەر» دەدى. مىنە بۇل «سىناۋدىڭ» ورنىنا «سويۋ» دەگەندى قولدانۋ جاقسىلىقتىڭ، مىقتىلىقتىڭ ەڭ الدى «سويۋ» دەپ عانا بىلگەن ەلدىڭ ەسكىلىكتەن كەلە جاتقان مىنەزى بولادى. قازاقتىڭ كەيبىر بەيشارا ەكى ۇرىقتارى نەمەسە كەيبىر ۋاقشىلارى بىرەۋمەن ەكى اۋىز ءسوز قاتسا نەمەسە بىرەۋدى كەمىتكىسى كەلسە «سويامىن» دەپ، جامان قارا شولاق پىشاعىن الا جۇگىرەتىن. ءبىزدىڭ سىنشىماقتاردىڭ دا كوبى سونداي «سىندى» «سويۋ» دەپ تۇسىنگەن، «پايدا» كوزدەرىن قۋسىماقتار دا لاس نيەتتەرىنە سىندى قۇرال قىلادى.

مىسالى ماسكەۋدەن كەلگەن بريگادا قازاقستاندا كومسومولداردىڭ ىستەرىن تەكسەرىپ، وسىنداعى گوشكە ۇلى دەگەن «جىگىتتى» «پرويدوحا»، «جۋليك» ادام ەكەن دەپ، ورتالىق «كومسومول پراۆداسىنا» جازىپ وتىر. ورىسشا «پرويدوحا»، «جۋليك» دەگەن سوزدەر، قازاقشا «وڭاي ولجا ىزدەگەن قۋ اياق، لاس پيعىلدى پىسىقشا زالىم» دەگەن ماعىنا عوي دەيمىن. ال بىزدە سول گوشكە ۇلى دەگەن «جىگىتكە» كەلە سالا باسقارمالار «سىن» جازعىزدى عوي! ونان سوڭ كەيبىر ورىستار «سىناۋ» دەگەندى «ۇرۋ» دەپ تۇسىنەدى. بۇل دا ورىستىڭ جۋان جۇدىرىق نادان ەسكىلىگىنەن قالعان مىنەز عوي دەيمىن. سىن كەمشىلىكتەردى تولىق اشىپ، ول كەمشىلىكتەردى جويۋ شارالارىن كورسەتىپ، ادەبيەتتىڭ وركەندەۋىنە نۇسقا كورسەتىپ وتىرۋى كەرەك.

راسىندا، سىن كوركەم ادەبيەتتىڭ وزىنەن ءارى سۇلۋ، ءارى تەرەڭ بولۋ كەرەك.

8. ءسابيتتىڭ سوزدەرى تۋرالى

ءسابيت وسىندا 10 شاقتى ساعات سويلەدى. بارلىق دۇنيەنىڭ ادەبيەتىن قۇشاعىما كىرگىزىپ سويلەيمىن دەپ بايانداماسىن شاشىراتىپ الدى. تەگىندە ءسابيتتىڭ باياندامالارىنىڭ كەمشىلىگى وسى شاشىراتىپ الۋ، ويلانباي سويلەۋ بولادى. بايانداماسىنداعى ءسابيتتىڭ قوزعاعان ماسەلەلەرىنە قاراعاندا، سوڭعى جىلداردا ءسابيت ءبىرسىپىرا ءبىلىم العان «سياقتى» (ءسابيتتىڭ ءوزى بايانداماسىندا «سياقتى» دەگەن ءسوزدى تىم كوبەيتىپ جىبەرىپ ەدى، مەن دە بۇل ارادا «سياقتى» دەيمىن). جالپى ونىڭ بايانداماسىنان مەنىڭ بايقاۋىم سول.

ونسىن ءبىر ءتاۋىر نارسە، ءسابيت بۇل بايانداماسىندا سويلەگەن سوزدەرىن شولاق بىلىمدىلەرشە قاتەسىز زاڭ سەكىلدى قىلىپ سويلەگەن جوق. تەك ءوز پىكىرى قىلىپ سويلەدى. ارينە بۇل دا وسى ءبىرسىپىرا ءبىلىم العاننىڭ ارقاسى عوي دەيمىن. مۇنىسى ءسابيتتىڭ شىنىندا وسكەندەگى. ال سونىمەن قاتار بايانداماسىندا بىرنەشە وعاشتاۋ، ويلانباي سويلەگەندىك بولدى.

ەسكى ادەبيەتتەگى aت

ول ايتتى: «فەودال ءداۋىرىنىڭ پوەزياسى تەك اقسۇيەكتىكتى، بايلىقتى، سالتاناتتى ايتادى... ات تۋرالى ولەڭنىڭ ءبىرى ورنىندا بولمايدى» دەدى. قازاق ەلى سياقتى كۇنى كەشەگە شەيىن (ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە شەيىن (نەگىزگى كاسىبى مال) بيشىلدىك قۇرىلىسىنىڭ پوەزياسى — ولەڭى تۋرالى ولاي دەپ كەسە سويلەۋ — ويلانباي ايتقاندىق قوي دەيمىن. مەنىڭ پىكىرىمشە قازاق ەلىنىڭ فەودال ءداۋىرىنىڭ پوەزياسىندا، ولەڭ-جىرىندا اتتى قاسيەتتەپ سۋرەتتەۋ زور ورىن الىپ كەلگەن. قازاق ەلىنىڭ ەسكى ادەبيەتى ونى ايقىن دالەلدەي الادى. ءبۇل تۋرالى، كەرەك بولسا، مەن تاريحي ماعلۇماتتارمەن دالەلدەر كەلتىرەر ەدىم.

ەسكى ادەبيەتتەگى تاپشىلىق

جانە ءسابيت ايتتى: «ساكەن ەسكى ادەبيەتتىڭ كونكرەتنىي ماتەريالىنا كەلگەندە، مىسالى «قوبىلاندى»، «قىز جىبەكتىڭ» تاپشىلىعىن انىقتاپ ايتا المايدى» دەدى.

مەن وسىنداي ايقىن ماسەلەدە تالاسۋدى ەداۋىر قيىن كورەم. ءبىر جەردە ايتقان ءسوزدى ەكىنشى سوزدەرمەن قايتالاۋ قىزىقتى نارسە ەمەس قوي دەيمىن. مەن قوبىلاندىنىڭ جىرىن تالقىلاعاندا بىلاي دەگەم: «جوعارىڭا جانە، بۇرىنعى بولىمدەردە ءبىز ايتتىق: ەلدى قارا كۇش بيلەگەن كەزدەردە، ءالى جەتكەن ءالسىزدى قۇلدانعان كەزدەردە، ۇستەم تابى باستاعان كورشىلەس ەلدەر، كورشىلەس رۋلار ءبىرىن-بىرى شاۋىپ، تالاپ جۇرگەن جاۋگەرشىلىك زامانداردا بيلەر، باتىرلار ەستەمدىك قىلعان رۋ ەر جىگىتكە، جاستارعا «ۇلگى» قىلاتىنى سول ۇستەم تاپتىڭ شوقپارىن مىقتاپ سوققان، جاۋعا قارسى تۇراتىن... باتىرلار بولعان دەدىك... مىنە، سول رەتتىڭ ءبارى دە قوبىلاندى باتىر سۋرەتىنەن ايقىن تابىلادى. بۇل سول كەزدەگى رۋعا ۇستەمدىك قىلعان تاپتىڭ ساناسى بويىنشا «جاتقا نامىس» جىبەرمەيتىن، رۋدى «جاۋعا بەرمەيتىن»، بيلەر بيلەگەن رۋعا «جاتتان ولجا» تۇسىرەتىن، ەلگە «جاۋ» سانالعان «كاپىردى» قىراتىن باتىر بولىپ سۋرەتتەلگەن...» مىنە قوبىلاندى باتىر تۋرالى مەن وسىلاي دەپ جازعان ەدىم. («قازاق ادەبيەتىنىڭ» 192 — 193 بەتتەرىن قاراڭىز).

مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، جالپى باتىرلاردىڭ سيپاتتارى سول زامانداعى ۇستەم سانامەن جاسالعان. ال ۇستەم سانا — ۇستەم تاپتىكى. ال «قىز جىبەك» جىرىن تالقىلاعاندا بىلاي دەگەم: «قىز جىبەك» اڭگىمەسىندە دە «قوزى كورپەش بايان سۇلۋ» اڭگىمەسى ءتارىزدى بايدىڭ ۇلى مەن قىزىن جىر قىلادى. مۇندا دا، بيلەر ءداۋىرىنىڭ ۇستەم ساناسى، ەكى بايدىڭ ۇلى مەن قىزىن دارىپتەپ جىر قىلىپ، جاستارعا، جۇرتقا ۇلگى قىلا سۋرەتتەيدى. («قازاق ادەبيەتىنىڭ» 231- بەتىن قاراڭىز).

ءسابيت سياقتى ادەبيەت ماماندارىمىز بۇل پىكىردى تەرىس دەسە، نەمەسە بۇل پىكىردى بۇدان گورى ادەمىلەپ ايتۋعا بولار ەدى دەسە، ادەمىلەپ ايتىپ، جازىپ كورسەتكەنى جاقسى بولار ەدى.

ال، تەك جالاڭ سوزبەن، «ساكەن «قوبىلاندى» مەن «قىز جىبەكتىڭ» تاپشىلدىعىن انىقتاپ ايتپايدى» دەۋ ويلانباي ايتىلعان سوزدەردىڭ ءبىرى عوي دەيمىن. «قوبىلاندى»، «قىز جىبەكتەر» تۋرالى جازعاندارىنىڭ ءبارىن قايتادان بۇل ارادا ايتىپ شىعۋدى ورىنسىز كورەم.

يساتاي-ماحامبەت تۋرالى

جانە ءسابيت «يساتاي-ماحامبەت» — پۋگاچيەۆ سياقتى دەدى. مەن وسى كۇنگە شەيىن ءبىلىپ جۇرگەن ادەبيەتتەگى، تاريحتاعى ماعلۇماتتارعا قاراعاندا، يساتاي-ماحامبەتتى پۋگاچيەۆ سياقتى دەگەن سوزگە قوسىلمايمىن. پۋگاچيەۆتى حالىق باتىرى دەيدى. يساتاي-ماحامبەتتى مەن حالىق باتىرى دەي المايمىن. بۇلار قازاق حالقىنىڭ بيلەر (فەودال) تابىنىڭ كوسەمدەرى. يساتاي — بەرىش رۋىنىڭ ءبيى بولعان ادام. ءبيدى قايتا سايلاعاندا جاڭگىر حان بەرىش رۋىنان سول يساتايدىڭ ءوزىن بي قىلماي بالقى دەگەندى بي قىلعان. سوندىقتان يساتاي حانعا قارسى بولعان. حانعا قارسى بولعاندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق ەلىن قۇرساپ كەلە جاتقان اسكەرىنە، اكىمدەرىنە قارسى بولىپ جۇرگەن جانە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قولتىعىنا كىرگەن حانعا قارسى بولىپ جۇرگەن قازاق كوپشىلىگىنىڭ قوزعالىسىن يساتاي-ماحامبەت كەنەسارى-ناۋرىزبايلارشا پايدالانباق بولعان. مىنە ءبىزدىڭ بۇگىنگە شەيىن بىلەتىنىمىز وسى. ال، يساتايدى، ماحامبەتتى حالىق ەرلەرى ەدى دەۋشىلەر تولىق دالەلدەرىن كورسەتۋلەرى كەرەك. ال قالەل دوسمۇحامبەتوۆتىڭ جيناپ باستىرعان «يساتاي-ماحامبەت» جىرىن دوسمۇحامبەتوۆتىڭ ءوزى ايتىپ وتىرىپ جازدىرعان دەيدى. مەن حالىق ەرلەرىنە قارسى ەمەسپىن، قارسى تۇگىل حالىق ەرلەرىنە قۇمارمىن. تەك تاريحي ماعلۇماتتارمەن تولىق دالەلدەڭىزدەر. دوسمۇحامبەتوۆتىڭ نۇسقاۋىمەن جازىلعان جىر ءپاتۋالى دالەل بولمايدى. كەشە وسىندا دوكتور احمەت مامەت ۇلى جولداس: «ونى دالەلدەيتىن ارحيۆ ماتەريالدارى بار» دەدى. مەنىڭ ايتاتىنىم ەسكى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جيناعان ارحيۆىنا دا سەنە بەرۋگە بولمايدى. پاتشا زامانىنداعى تاريحي ۋاقيعانى جازۋشى، ورىستىڭ ءبىر تاريحشىسى كەنەسارىنى دا حالىق ەرى ەدى دەيدى.

تاعى دا سۇلتانماحمۇت تۋرالى

تاعى ءسابيت ايتتى: «ەگەردە سۇلتانماحمۇت كۇرەس ءتۇرىن كورسەتسە، مىڭ جەردەن الاشوردانى جىرلاسا دا، ءبىز ونى پرولەتاريات اقىنى دەر ەدىك»... دەدى.

ءسابيتتىڭ مۇنىسى دا سويلەپ تۇرعانداعى قىزۋ ۇستىندە ايتىلعان ءسوز سياقتى. ايتپەسە «مىڭ جەر تۇگىل»، تاپ سوعىسىندا الاشورداعا ۇران ولەڭدەرىن جازعان ادام، ولەر جىلدارىندا، «بولشيەۆيك بولساڭ قولىڭدى المايمىن» دەگەن اقىن پرولەتاريات اقىنى ما ەكەن؟ ءسابيت توپ الدىندا سويلەپ تۇرۋدى سۇيەتىن ادام. ارينە ونىسى جاقسى سيپات، ءبىراق قىزىپ سويلەپ تۇرعاندا، قىزىپ شاۋىپ كەلە جاتقان بايگە اتشا ەكى جاعىنا بىردەي سىلتەگەن قۇلاش سەرپىندىسى كەيدە ءۇستىپ، تۇياعىنان اتقىلاعان وتتى كەز كەلگەن جەرگە شاشىراتادى. شاشىراتقاندا، كەيدە بالشىق، توپىراق جانە ودان دا پىشىراقتاۋ نارسەلەردى ارالاستىرا شاشىراتادى. ءبىراق قىزىپ شاۋىپ كەلە جاتقان بايگە اتتىڭ وندايىنا كەيدە تەك اياعان شىرايمەن قارايسىڭ.

ۇلتشىلدىق تۋرالى

جانە ءسابيتتىڭ مىنا سوزدەرى دە قىزۋ ۇستىندە اسىعىس شاشىراعان سوزدەر عوي دەيمىن: «بىزگە ۇلتشىلدىق جولىنان كەلگەن اقىندار بار، پەرەحودنوي اقىن. مىسالى، ساكەن، بەيىمبەت، ازىراق ءىلياستا دا بار» دەدى. مەن بۇل سوزدەردى دە ءسابيتتىڭ سويلەپ تۇرعان اۋزىنان جازىپ الدىم. سوندىقتان «پەرەحودنوي»، «وچاستي ءىلياستا دا بار» دەگەن سوزدەرگە ءسابيتتىڭ ءوزى جاۋاپتى. ال ەندى بۇل نە دەگەن سوزدەر؟ «پەرەحودنوي اقىن» دەگەن نە؟.. «ۇلتشىلدىق جولىنان كەلگەن اقىندار» دەگەن نە؟ ارينە العاشقى توڭكەرىستىڭ قارساڭىندا ۇلتشىلدىق اسەرى تيمەگەن اقىن بىزدە جوق ەدى. ودان كەيىن كوپ ۋاقىتقا شەيىن كەي اقىندارعا كەي كەزدە ۇلتشىلدىق اسەر ءتيىپ جۇرگەنىن بىلەمىز. بۇدان بىلاي دا ۇلتشىلدىق اسەر تيمەيدى دەپ ايتۋ قاتە بولار ەدى. ءبىراق جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي، اقىننىڭ بارىنە بىردەي ءتيىپ پە ەدى؟.. ءسابيتتىڭ وزىنە ۇلتشىلدىق اسەر تيمەدى مە ەكەن؟ مىنە ءسابيت ايتسا وسىلاردى تالداپ ايتۋى كەرەك ەدى.

ساكەننىڭ تاپشىلدىعى تۋرالى

جانە ءسابيتتىڭ، مىناداي سوزدەرى دە شاشىراپ ءتۇستى: «ساكەننىڭ اۋەلگى جىلداردا تاپشىلدىعى جوق ەدى» دەدى. بۇل قالاي ايتىلعان ءسوز؟.. قاي جىلداردا ساكەندە تاپشىلدىق جوق ەدى؟.. ولاي بولعاندا، ءسابيت «تاپشىلدىق» دەپ نەنى ايتادى؟ مەن تۇسىنە المادىم. بۇعان دا ماعلۇمات بەرە كەتەيىن.

مەن ولەڭ اڭگىمەلەردى وقىپ جۇرگەندە ازداپ جازا باستادىم. ومبىدا ۋچيتەلدىك سەميناريادا وقىپ جۇرگەنىمدە 1915 جىلى ەڭ العاش ولەڭدەرىمدى ومبىداعى وقۋشى بالالار ۇيىرمەسى («بىرلىك») كىتاپشا قىپ باستىرىپ تاراتتى. كىتاپشا سيىردىڭ تىلىندەي عانا، 32 بەت. بارلىق ولەڭ جولى 500 جولدان ارتىق ەمەس ەدى. ارينە بۇل ولەڭدەرىمدە قازىرگىدەي «جاساسىن سوۆەت»، «كولحوز-سوۆحوز» دەگەن سوزدەر جوق. ال سول 1915 جىلدان كەيىن 1916 جىلدا بىر-ەكى عانا ولەڭ جازدىم. ءبىر اڭگىمە جازدىم.

سونان سوڭ 1917 جىلدا جۇرتقا بەلگىلى ريەۆوليۋسيالار بولدى. ريەۆوليۋسياعا ەكپىندى تۇردە قاتىسىپ كەتتىم. اقمولادا 10 شاقتى عانا ادامدارمەن بىرگە سوۆدەپ-سوۆەت ۇكىمەتىن جاساستىم. كولچاكتىڭ تۇرمەسىندە قول-اياقتارىم شىنجىرلاۋلى ۇزاق ۋاقىت وتىردىم. سول تاپ سوعىسى كەزىندە كوپ سويلەۋگە، كوپ جازۋعا مەندە ۋاقىت بولمادى. توڭكەرىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ كوبىندە ۋاقىت بولمايتىن ەدى. تىنىمسىز قيمىل-ارەكەت، ۇيىمداستىرۋ ىستەرى، تالاس-تارتىس، تولىپ جاتقان قاۋىپ-قاتەرلى ىستەر ولەڭ، اڭگىمە جازىپ وتىرۋعا مۇرسات بەرمەيتىن.

ول ۋاقىت رەسەيدەگى ءاربىر ەڭبەكشىنىڭ، ءاربىر توڭكەرىسشىنىڭ، جالپى توڭكەرىسشى ەڭبەكشىلەر تابىنىڭ بار تىرشىلىگى ەكىتالاي مايدان ورتاسىنا سالىنىپ تۇرعان كەزى ەدى. سول ءقاۋىپتى كەزدە ءاربىر توڭكەرىسشىنىڭ ءوز باسىنا قاۋىپتى-قاتەرلى ۋاقىتتا قازىرگىدەي ەمەس، سوۆەت ۇرانى ءۇشىن ولىمگە باسىن تىگىپ، قان مايدانعا شىعۋشىلار ونشا كوپ ەمەس ەدى.

سوندىقتان ول كەزدە جازىپ وتىرۋعا، بىرىنشىدەن، مەنىڭ قولىم تيمەدى، ەكىنشىدەن، ول ۋاقىتتا مەن، شىنىن ايتقاندا، جازۋشى دا ەمەس ەدىم. بالالىق مىنەزدەن شىعا الماي، وقىپ جۇرگەندەگى جازعان 10 — 15 شاقتى كىشكەنە ولەڭمەن كىسى جازۋشى بولا ما ەكەن؟

قانداي ادامدى اقىن، جازۋشى دەۋگە بولاتىندىعىن كازىرگى جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ ۇستابى كورسەتىپ وتىرعان جوق پا؟

مىنە وسىنىن ءبارىن ويلاپ كورمەي، ءسابيت«ساكەننىڭ تاپشىلدىعى اۋەلگى جىلداردا جوق ەدى!» دەيدى. تاپشىلدىعى جوق كىسى پاتشانىڭ، كەرەنسكييدىن، كولچاكتىڭ، الاشوردانىڭ كەزەنگەن قالىڭ قارا كۇشىنە قارسى، سوۆەت ءۇشىن قىزىل تۋ ۇستاپ مايدانعا شىعا ما؟

مەنىڭ بۇل سوزدەردى ايتۋىم ماقتان سياقتى بولدى. ايتپاۋىم كەرەك ەدى. ال ايتپاي كەتسەڭ، كەيبىرەۋلەر: «ە، ساكەننىڭ تاپشىلدىعى اۋەلگى جىلداردا بولماعانى راس ەكەن... پالەننىڭ وزىنە جاۋاپ بەرمەي كەتتى عوي!» دەۋلەرى مۇمكىن. «ءسوز — سوزدەن تۋادى!» دەگەن وسى.

ونان سوڭ ءسابيت: «ساكەن ءبىر كەزدە تروسكييدى ماقتاعان. مۇمكىن ول كەزدە تروسكييدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەگەن دە بولار» دەيدى. مەنىڭ شىعارمالارىمدى سىنا العانداردىڭ كەيبىرەۋلەرى وسى ءسوزدى قايتا-قايتا ايتا بەرەدى. «كوپ شايناعان قارتانىڭ ءدامى كەتەدى» دەگەندەي، وسى ءبىر ابدەن ءدامى كەتكەن ءسوز. ەندى لاج جوق، بۇعان تاعى دا جاۋاپ بەرەيىك. راس مەن ول كەزدە تروسكييدى ماقتاپ ولەڭ جازدىم. ماقتاعاندا قالىڭ قۇرساعان جاۋدى جەڭىپ شىققان قىزىل اسكەردىڭ باستىعى بولعان سوڭ ماقتادىم. جانە سول تروسكييدىڭ بۇرىن اتىن دا ەستىمەگەن ەدىم. جانە سول تروسكيي قىزىل اسكەردىڭ باستىعى بولىپ جۇرگەن كەزدە، مەن ماقتاپ ولەڭ جازعان كەزدە ونىڭ توڭكەرىسكە قارسى بولىپ كەتەتىنىن مەن شىنىندا بىلگەم جوق. قىراعى بىلگىشتەر ماعان ونداي بىلگەندەرىن ايتقان جوق.

بالانىڭ جىلاۋىمەن نەگىزگى «قىل» تۋرالى

ادام قىزىپ سويلەپ تۇرعاندا اۋزىنان ءار ءتۇرلى سوزدەر ۇيىتقىپ، شاشىراپ شىعا بەرەدى. ءسابيت «بالانىڭ جىلاعانى دا تاپتىڭ زارى» دەدى. ءتۇسىندىرىپ ايتپاسا، بۇل ءسوز دە كۇلكىلەۋ سياقتى كورىنەدى ماعان. ءۇشىنشى بەس جىلدىقتا بىزدە تاپسىز قوعام بولادى. سول تاپسىز قوعامداعى بالالاردىڭ جىلاۋى قاي تاپتىڭ زارى بولادى سوندا؟ الدە ول جىلداردا بالالار جىلاماي ما ەكەن؟ بالا تۋاتىن ۇيدە تۋعان بالا جىلاماسا ول بالانىڭ دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلىعى دەپ دوكتورلار بالالاردى ادەيى جىلاتادى دەيدى. تاپسىز قوعامنىڭ دوكتورلارى تۋعان بالانىڭ جىلاۋ-جىلاماۋىنا قالاي قارار ەكەن؟..

ءسابيتتىڭ ويلانباي، تۇسىندىرمەي ايتا سالعان سوزدەرى كەيدە وسىنداي قالجىڭ بولىپ شىعادى. ول جانە ءبىر سوزىندە «مەنىڭ نەگىزگى قىلىم»، «نەگىزگى تەتىگىم» دەدى. بۇعان مەن ءتىپتى تۇسىنبەيىم. ءسابيتتىڭ نەگىزگى قىلى ياكي تەتىگى قايسى ەكەنىن ءوزى عانا بىلەر.

تاعى دا ءتىل تۋرالى

ونسوڭ وتەپ ۇلى جولداس «پراۆينساليزمدى قولدانباۋ كەرەك» دەدى. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ قازاقستاندا ءدال وسى داۋىردە ءپراۆينساليزمدى قولدانۋ كەرەك. قازاق ءتىلى، قازاقتىڭ ادەبيەت ءتىلى ءالى قانشا دەگەنمەن كەدەي. ءبىز بىلەتىن قولدانىپ جۇرگەن ءسوزدىڭ ازدىعىنان كەيدە ويىمىزداعىنى تولىق ايتا المايمىز، كەيبىر نارسەنى ويداعىداي تولىق سۋرەتتەي المايمىز.

مەن مىسال ءۇشىن سىزدەرگە ايتتىم عوي. بىلتىر وسىندا مەن الماتى تۇرمىسىن جازىپ جاتقان ءبىر اڭگىمەنىڭ ىشىندە، ماي ايىنداعى باۋدى سۋرەتتەمەك بولدىم دەدىم عوي. سوندا جازا كەلە وسى الماتىنىڭ ماي ايىنداعى باۋىن ءوزىمنىڭ كورگەنىمدەي قىلىپ سۋرەتتەي المادىم. مەن بۇل ارادا سىزدەرگە ماقتانايىن — وسى قازاقستاندا لەنين شىعارمالارىن قازاقشاعا اۋدارۋعا جاراپ جۇرگەن ون شاقتى كىسىنىڭ ءبىرىمىن. قازاق ءتىلىن وتە جاقسى بىلگەن ادام تانا لەنين شىعارمالارىن قازاقشاعا اۋدارا الادى. سوندىقتان تالايلاردىڭ اۋدارمالارى جاراماي قالىپ ءجۇر... مەن لەنيننىڭ باي ءتىلىن قازاقشاعا اۋدارۋعا جاراپ جۇرگەن ادام بولسام دا، سول نەشە ءتۇرلى جۇپار ءيىستى گۇلدەردى، جايناپ گۇلدەگەن باۋدى كوڭىلدەگىدەي سۋرەتتەي المادىم. ال سول باۋداعى گۇلدەردىڭ بارلىق تۇستەرىن باس-باسىنا ايىرىپ اتاي الاسىڭدار ما؟.. ءار گۇلدىڭ ءار ءتۇرلى تۇستەرى بار، سولاردى ايىرىپ ايتا الاسىڭدار ما؟ وسىلاردىڭ ءبارىن ايتىپ سۋرەتتەگەن سوزدەرىڭىزدى مەن ءالى كورگەمىن جوق. تىلدەرىڭىز جەتپەيدى. مىنە سوندىقتان ءبىز ءتىلىمىزدى بايىتۋىمىز كەرەك. بايىتۋ ءۇشىن ءسوزدى كورشى ەلدەردەن دە الۋدان قورىقپاۋىمىز كەرەك. ينتەرناسيونالدىڭ سوزدەردى ىركىلمەي قولدانۋىمىز كەرەك. ونان سوڭ ءوز ەلىمىزدىڭ ىشىندە ءبىر ايماقتا ايتىلىپ جۇرگەن سوزدەردى قوپارىپ الىپ، ادەبيەت جۇزىنە شىعارۋىمىز كەرەك. سونان سوڭ ادەبيەتىمىزگە ەنگەن ءسوز ەلگە ۇيرەنشىكتى بولىپ الىنىپ كەتەدى، كەرەكسىز ءسوز جالپى ءتىل شەڭبەرىنەن شىعىپ قالىپ وتىرادى.

جولداستار مەن ەندى ءسوزىمدى بىتىرەمىن. ۋاقىت از بولعاندىقتان كوپ ءسوزدى تاستاپ كەتتىم...

قالاي دەگەنمەن ءبىزدىڭ بۇل قازاقستاندىق ءبىرىنشى جيىلىسىمىز ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ-مادەنيەتىمىزدىڭ وسۋگە بەت العاندىعىن كورسەتتى. ەندى الدىمىزداعى سوسيالدىق قۇرىلىس مايدانىندا، كەزەندى ءومىر مايدانىندا ۇلى تاريحي داۋىرىمىزگە لايىقتى، كەڭ ءورىستى، تەرەڭ ماڭىزدى، بيىك ساپالى كوركەم، سۇلۋ ادەبيەت جاسايمىز دەپ سەنەمىن!

1934 جىل

---