قازاق حالقىنىڭ شىعارماشىلىق ءداستۇرى
قازاق حالقىنىڭ شىعارماشىلىق ءداستۇرى
كونسپەكت
قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە جىراۋلار پوەزياسى ەرەكشە ورىن الادى. ايگىلى سىپىرا جىراۋ – قازاقستاننىڭ باتىسىندا ءومىر سۇرگەن قازاق پەن نوعايعا ورتاق تۇلعا. اۋىز ادەبيەتىندە اسان قايعىنىڭ جانىبەك حانمەن بىرگە بولعاندىعى ايتىلادى. اڭىز بويىنشا، دەشتى قىپشاققا ايگىلى قوتان اقىننىڭ ۇلى دايىرقوجا ءابىلحايىردىڭ اتاقتى بيلەرىنىڭ ءبىرى بولعان. ونى ءادىل بيلىك جۇرگىزگەنى ءۇشىن حالىق اقجول بي اتاپ كەتكەن. دوسپامبەت جىراۋ ولەڭدەرىنەن جەرىن جاۋدان قورعاۋعا شاقىرعان جالىندى ناسيحات سارىنى سەزىلەدى. قازتۋعان ءسۇيىنىش ۇلىنىڭ بەلگىلى جىرى – “الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرت”. شالكيىز تىلەنشى ۇلى جىرىنان اسقان دارىندى اقىننىڭ اسقاق بەينەسى مەن اسىل تەكتى جاۋىنگەر - باتىردىڭ قۇدىرەتتى بولمىسى كورىنەدى. جيەمبەت جىراۋ بورتوعاش ۇلى ەسىم حاننىڭ اسكەرباسى جانە كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان. ول “ءامىرىڭ قاتتى، ەسىم حان” تولعاۋىن جىرلاعان. مارعاسقا – ەسىم حاننىڭ ەڭ جاقىن جورىق جىراۋى بولعان. جىراۋ “ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم” اتتى جەتى مىڭ جولدىق تاريحي جىردى شىعارعان. اقتامبەردى سارى ۇلى – “اقتابان شۇبىرىندى” وقيعالارىنىڭ كۋاگەرى. جىراۋ دوسپامبەت، شالكيىز داستۇرلەرىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. ۇمبەتەي جىراۋ باتىرلاردى ماداقتاپ، ەلگە تانىستىرىپ وتىرعان. ونىڭ “بوگەنباي ولىمىنە”، "ەي اقتامبەردى، قابانباي"، "بەكبولات بيگە" اتتى جىرلارىنىڭ تاريحي تانىمدىق جاعى باسىم. بۇحار جىراۋ قالقامان ۇلى ەل بيلەۋ ىسىنە ارالاسىپ، ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى بولعان.
قازاق حالقىنىڭ ساز ونەرى – حالىق بولىپ قالىپتاسقانعا دەيىنگى رۋ - تايپالاردىڭ مۋزىكالىق ونەرىنىڭ تىكەلەي جالعاسى. قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە مۋزىكانىڭ ايرىقشا ورىن الاتىنىن 13 - 15 عاسىرلاردا قازاقستان جەرى ارقىلى وتكەن ساياحاتشىلار – پلانو كارپيني، ۆيلگەلم رۋبرۋك، ماركو پولو، رۋزبيحان، ياكۋب جازىپ كەتكەن.
قازاق حالقىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا 40 - تان استام مۋزىكالىق اسپاپتارى بار. جاۋ شاپقاندا دابىل، داۋىلپاز، ۇران، كەرنەي ارقىلى ەلگە حابار بەرىلىپ وتىرعان. باقسى - بالگەرلەر زىكىر سالعاندا داڭعارا، اساتاياق، شاڭقوبىزدى پايدالانعان. بالشىقتان، قامىستان، مۇيىزدەن ۇرمەلى اسپاپتار – سازسىرناي، سىرناي، سىبىزعى، ادىرنا، ۇران، كەرنەي جاسالادى. ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتار – جەتىگەن، شەرتەر، دومبىرا، قوبىز. Cوقپالى اسپاپتار – داڭعىرا، داۋىلپاز، شىڭداۋىل، دابىل، اساتاياق.
كونسپەكت سۇراقتار
1. 14 عاسىردا ءومىر سۇرگەن، قازاق پەن نوعايعا ورتاق تۇلعا، ايگىلى جىراۋ:
2. دوسپامبەت جىراۋدىڭ قايتىس بولعان جەرى:
3. كاۆكازدىڭ تەرىستىگى، قىرىم، دون بويىندا اسكەري جورىقتارعا قاتىسقان جىراۋ:
4. جيەمبەت جىراۋدىڭ شىعارماسى:
5. مارعاسقا جىراۋدىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى:
6. اقتامبەردى جىراۋدىڭ ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلىپ، قاشىپ قۇتىلعان جىلى:
7. ۇمبەتەيدىڭ جىراۋلىق جولعا تۇسۋىنە اسەر ەتتى:
8. ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى بولعان جىراۋ:
9. قاڭلى ەلىنىڭ مۋزىكانتتارى تۋرالى حابارلايتىن دەرەك:
10. “بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي كورىنەدى” دەپ جازدى:
11. قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ سانى:
12. قازاق حالقىنىڭ ساز اسپاپتارىنىڭ ىشىندەگى ۇرمەلى اسپابى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە جىراۋلار پوەزياسى ەرەكشە ورىن الادى. ايگىلى سىپىرا جىراۋ – قازاقستاننىڭ باتىسىندا ءومىر سۇرگەن قازاق پەن نوعايعا ورتاق تۇلعا. اۋىز ادەبيەتىندە اسان قايعىنىڭ جانىبەك حانمەن بىرگە بولعاندىعى ايتىلادى. اڭىز بويىنشا، دەشتى قىپشاققا ايگىلى قوتان اقىننىڭ ۇلى دايىرقوجا ءابىلحايىردىڭ اتاقتى بيلەرىنىڭ ءبىرى بولعان. ونى ءادىل بيلىك جۇرگىزگەنى ءۇشىن حالىق اقجول بي اتاپ كەتكەن. دوسپامبەت جىراۋ ولەڭدەرىنەن جەرىن جاۋدان قورعاۋعا شاقىرعان جالىندى ناسيحات سارىنى سەزىلەدى. قازتۋعان ءسۇيىنىش ۇلىنىڭ بەلگىلى جىرى – “الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرت”. شالكيىز تىلەنشى ۇلى جىرىنان اسقان دارىندى اقىننىڭ اسقاق بەينەسى مەن اسىل تەكتى جاۋىنگەر - باتىردىڭ قۇدىرەتتى بولمىسى كورىنەدى. جيەمبەت جىراۋ بورتوعاش ۇلى ەسىم حاننىڭ اسكەرباسى جانە كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان. ول “ءامىرىڭ قاتتى، ەسىم حان” تولعاۋىن جىرلاعان. مارعاسقا – ەسىم حاننىڭ ەڭ جاقىن جورىق جىراۋى بولعان. جىراۋ “ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم” اتتى جەتى مىڭ جولدىق تاريحي جىردى شىعارعان. اقتامبەردى سارى ۇلى – “اقتابان شۇبىرىندى” وقيعالارىنىڭ كۋاگەرى. جىراۋ دوسپامبەت، شالكيىز داستۇرلەرىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. ۇمبەتەي جىراۋ باتىرلاردى ماداقتاپ، ەلگە تانىستىرىپ وتىرعان. ونىڭ “بوگەنباي ولىمىنە”، "ەي اقتامبەردى، قابانباي"، "بەكبولات بيگە" اتتى جىرلارىنىڭ تاريحي تانىمدىق جاعى باسىم. بۇحار جىراۋ قالقامان ۇلى ەل بيلەۋ ىسىنە ارالاسىپ، ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى بولعان.
قازاق حالقىنىڭ ساز ونەرى – حالىق بولىپ قالىپتاسقانعا دەيىنگى رۋ - تايپالاردىڭ مۋزىكالىق ونەرىنىڭ تىكەلەي جالعاسى. قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە مۋزىكانىڭ ايرىقشا ورىن الاتىنىن 13 - 15 عاسىرلاردا قازاقستان جەرى ارقىلى وتكەن ساياحاتشىلار – پلانو كارپيني، ۆيلگەلم رۋبرۋك، ماركو پولو، رۋزبيحان، ياكۋب جازىپ كەتكەن.
قازاق حالقىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا 40 - تان استام مۋزىكالىق اسپاپتارى بار. جاۋ شاپقاندا دابىل، داۋىلپاز، ۇران، كەرنەي ارقىلى ەلگە حابار بەرىلىپ وتىرعان. باقسى - بالگەرلەر زىكىر سالعاندا داڭعارا، اساتاياق، شاڭقوبىزدى پايدالانعان. بالشىقتان، قامىستان، مۇيىزدەن ۇرمەلى اسپاپتار – سازسىرناي، سىرناي، سىبىزعى، ادىرنا، ۇران، كەرنەي جاسالادى. ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتار – جەتىگەن، شەرتەر، دومبىرا، قوبىز. Cوقپالى اسپاپتار – داڭعىرا، داۋىلپاز، شىڭداۋىل، دابىل، اساتاياق.
كونسپەكت سۇراقتار
1. 14 عاسىردا ءومىر سۇرگەن، قازاق پەن نوعايعا ورتاق تۇلعا، ايگىلى جىراۋ:
2. دوسپامبەت جىراۋدىڭ قايتىس بولعان جەرى:
3. كاۆكازدىڭ تەرىستىگى، قىرىم، دون بويىندا اسكەري جورىقتارعا قاتىسقان جىراۋ:
4. جيەمبەت جىراۋدىڭ شىعارماسى:
5. مارعاسقا جىراۋدىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى:
6. اقتامبەردى جىراۋدىڭ ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلىپ، قاشىپ قۇتىلعان جىلى:
7. ۇمبەتەيدىڭ جىراۋلىق جولعا تۇسۋىنە اسەر ەتتى:
8. ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى بولعان جىراۋ:
9. قاڭلى ەلىنىڭ مۋزىكانتتارى تۋرالى حابارلايتىن دەرەك:
10. “بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي كورىنەدى” دەپ جازدى:
11. قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ سانى:
12. قازاق حالقىنىڭ ساز اسپاپتارىنىڭ ىشىندەگى ۇرمەلى اسپابى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
قازاق حالقىنىڭ 16 - 17 عاسىرلارداعى شارۋاشىلىعى
-
ءى ءبولىم. قازاقستاننىڭ 18 عاسىرداعى الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋى. 18 عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندەگى قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايى
