InfoHub Logo

ءسالت-داستۇر — ءار ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ ءدىنى، سەنىمىنە،تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، ۇلتتىق قۇرىلىم ەرەكشەلىگىنە سايكەس عاسىرلار بويى جيناقتالىپ، ءومىردىڭ ءوزى تۋعىزعان عۇرىپتاردىڭ جيىنتىعى؛ قاۋىم مەن قوعامدا قالىپتاسقان مىنەز-قۇلىقتىڭ ۇلگىلەرى. قازىرگى الەمدە رۋحاني بايلىقتىڭ توقىراۋى بايقالۋدا جانە وسى ماسەلەنى شەشۋدە سالت-داستۇرلەردىڭ ساقتالۋى مەن ودان ءارى دامۋى ۇلكەن ورىن الادى. اسىرەسە، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى رۋحاني جان ازىققا تولى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇلاي ويلاۋىمنىڭ سەبەپشىسىنە قازاق حالقىنىڭ سالت داستۇرلەرى اتتى كىتاپ اينالدى. كىتاپقا كىشكەنە توقتالا كەتسەم:

جالپى مادەنيەتتە ءسالت-داستۇر ۇلكەن جانە ماڭىزدى ورىن الادى. مادەنيەت دەگەنىمىز- ادامزاتتىڭ وندىرىستىك، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني جاعىنان جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ جيىنتىعى مادەنيەت دەپ اتالادى. قازاق مادەنيەتى وزىنە كوپتەگەن سالت-داستۇرلەردى ەنگىزەدى. مىسالعا كىشكەنە بولىگىن ايتا كەتسەم: 

امانداسۋ سالتى،بالا اسىراپ الۋ سالتى، شارۋاشىلىققا بايلانىستى سالت-داستۇرلەر، الەۋمەتتىك مادەني سالت داستۇرلەر، بالانىڭ تاربيەسىنە بايلانىستى سالت داستۇرلەر. ونىڭ ىشىندە؛ ەكى قابات ايەلگە قامقورلىق، جارىس قازان، شىلدەحانا،ءسۇيىنشى،بالاعا ات قويۋ، بەسىك تويى، تۇساي كەسۋ،اتقا مىنگىزۋ تويى، سۇندەت توي. ءبىر عانا بالاعا ارنىلعان وسىنشاما سالت-داستۇرلەر بار. ۇيلەنۋ جانە ءۇي بولۋعا بايلانىستى سالت-داستۇرلەر: قۇدا ءتۇسۋ، جاۋشى جىبەرۋ، قۇدالاردى قارسى الۋ، ەسىك-تور كورسەتۋ، ۇرىن كەلۋ، ءىلۋ تويى، قالىڭ مال مەن كادەلەر، جاساۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ تويى. بۇگىنگى كۇننىڭ سالت- داسۇرلەرى: شىلدەحانا، مەكتەپكە بارۋ تويى، ۇيلەنۋ تويى،قونىس تويى. وسى سالت-داستۇرلەردىڭ ىشىندە بالاعا ات قويۋ داستۇرىنە توقتالا كەتسەم:

بالاعا ات قويۋ مارتەبەسى اۋزى دۋالى قارياعا نەمەسە بالانىڭ اتاسىنا،اجەسىنە بەرىلگەن. كەيدە «قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر» دەپ قۇدايى قوناققا دا بالانىڭ اتىن قويعىزاتىن ساتتەر بولعان. كوبىنەسە مولدانى اكەپ ازان شىقىرتىپ، بالانىن اتىن كويدىرعان. ات كويىستىڭ وزىنەن دە بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىك ەرەكشەلىگى، تانىم-تۇسىنىگى، وي-ارمانى كورىنىپ تۇرادى.      ماسەلەن، ەرتە زاماندا بالالارعا كوز تيۋدەن نەمەسە جىن-شايتاننان ساقتاسىن دەگەن ويمەن يتباي، كۇشىكباي، جامانباي دەگەن سياكتى كەلەڭسىز، وعاش ەسىم كوياتىن بولعان.

ادامعا ات كويۋدىن سەبەپتەرى الۋان ءتۇرلى تىلەك- ماقساتتارعا ورايلاس بولىپ كەلەدى. ايتالىق: 1) بالا داۋلەتتى دە باي، اۋقاتتى بولسىن دەگەن تىلەكپەن: بايبول، داۋلەت، التىنبەك، مالدىباي؛ 2) كۇشتى دە باتىل، قىراعى دا ساق، ەر جۇرەك بولسىن دەپ: ارىستان، باتىربەك، قاھارمان، الپامىس، تارعىن، قامبار، قوبىلاندى، قوجا، الىبەك: 3) سۋلۋ دا، كورىكتى، اجارلى دا، ادەمى بولسا ەكەن دەپ: ايسۋلۋ، نۇرسۇلۋ، اسەم، اققىز، ارايشا، بوتاكوز، راۋشان؛ 4) دەنساۋلىگى زور، ءومىر جاسى ۇزاق بولسا ەكەن دەپ: ۇزاقباي، ءومىرزاق، مىڭجاسار، ت. ب. ؛ 5) مىرزا، جومارت بولسا ەكەن دەپ: جومارت، مىرزابەك، قايىرجان 6) اكىلدى دا تاپقىر بولسا ەكەن دەپ: اقىلبەك، دانابەك، ەسپول، اسىل، ت. ب. ەسىمدەردى تانداپ قويعان. ەرتەدەگى ەسىمدەر حالىكتىن ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا، كۇن، جىل اتتارىنا دا بايلانىستى بولىپ كەلگەن. مىسالى: ناۋرىزباي، جۇماباي، بەيسەنباي، مەشىتباي، تىشقانباي، امانجول، جومارت، جولشىباي، ت. ب. ال بالالارى تۇرماي ولە بەرگەن ۇيلەردە ومىرگە جانا كەلگەن سابيلەرگە: توقتار، تۇرسىن، ىزتولەۋ، تولەگەن، ۇلجان دەگەن سياكتى ەسىمدەر قويىلعان. جالپى ءبىر عانا ات قويۋ راسىمىنە قازاق حالقىندا كوپتەگەن سالت-جورالعى كەزدەسەدى.

قورىتىلاي كەلە ايتاتىن بولسام: بۇل كىتاپتان مەن وزىمە كوپتەگەن داستۇرلەردى اشتىم دەسەم دە بولادى. مىسالعا:جارىس قازان ءداستۇرى، ەسىك-تور كورسەتۋ ءداستۇرى، ۇرىن كەلۋ،ءىلۋ تويى جانە تاعى دا باسقا كوپتەگەن جاڭا داستۇرلەر. وسى داستۇرلەردىڭ بارلىعى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىندە ۇلەن ورىن الادى، ولاردى ءبىز عانا ساقتاپ، كەلەسى ۇرپاققا جەتكىزە الامىز.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى “ءدىنتانۋ جانە
مادەنيەتتانۋ” كافەدراسى “مادەنيەتتانۋ” ماماندىعىنىڭ                     
2 كۋرس ستۋدەنتى ارنۇر قىزى گۇلنۇردىڭ
ايجان نۋرحاميتوۆنانىڭ جەتەكشىلىگىمەن جازعان ماقالاسى.

---