قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىنىڭ وزەگى
30 تامىز – كونستيتۋسيا كۇنى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى كۇنى ازاماتتاردىڭ ەلىمىزدىڭ باستى زاڭىنا نازارىن ارتتىرادى. قازاقستاندىقتاردى بۇل قۇجاتتىڭ مازمۇنى، كونستيتۋسيا ازاماتتارعا قانداي قۇقىقتار مەن قۇندىلىقتار بەرەتىنى جانە ەلدە كونستيتۋسيوناليزمنىڭ قالاي دامىپ جاتقانى قىزىقتىرادى.
قازاقستاننىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ تاريحى جانە كونستيتۋسيا كۇنى
تاۋەلسىز قازاقستان ءومىر ءسۇرىپ جاتقان نەگىزگى زاڭ 1995 جىلى 30 تامىزدا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلداندى.
قولدانىستاعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى قازاق قوعامىنىڭ زاڭنامالىق نەگىزدەرىنىڭ سان عاسىرلىق دامۋ پروسەسىنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى. قازاق حاندىعىندا قازاقتار شاشىراڭقى كوشپەندىلەر بولماعانى، قوعامداعى قاتىناستاردى رەتتەيتىن زاڭدار قابىلداعانى بەلگىلى. اسىرەسە 17-18 عاسىرلار توعىسىندا قابىلدانعان «تاۋكە حان زاڭدارى» نەمەسە «جەتى جارعى» ءساتتى بولدى.
بۇكىل حح عاسىر دەرلىك قازاقستاننىڭ تاعدىرى كەڭەس وداعىمەن بايلانىستى بولدى، سوندىقتان رەسپۋبليكا ءومىر سۇرگەن زاڭدار كەڭەستىك سيپاتتا بولدى:
1926 جىلعى قازاق اكسر كونستيتۋسياسى ركفسر كونستيتۋسياسىن ءىس جۇزىندە قايتالادى، ويتكەنى ول ركفسر كونستيتۋسياسىنىڭ ءبىر بولىگى بولدى.
قازاق كسر-نىڭ 1937 جىلعى كونستيتۋسياسى باسقا رەسپۋبليكالارمەن وداققا ەرىكتى تۇردە قوسىلۋدى بەكىتتى.
قازاق كسر-نىڭ 1978 جىلعى كونستيتۋسياسى رەسپۋبليكاداعى بۇكىل باسقارۋ جۇيەسىنەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ۇستەمدىگىن بەكىتتى.
1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن عانا ەل زاڭدارىنىڭ قالىپتاسۋ پروسەسى ءوز بەتىنشە جۇرگىزىلە باستادى. ول «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭنان باستالىپ، 1978 جىلعى قازاق كسر كونستيتۋسياسىنىڭ نومالارىنان جوعارى بولىپ، ەلىمىزدە ءبىر جىلدان استام نەگىزگى زاڭنىڭ قىزمەتىن اتقاردى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش كونستيتۋسياسىن 1993 جىلى 28 قاڭتاردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسى قابىلدادى. ول ەلدىڭ جاڭا مارتەبەسىن قامتاماسىز ەتتى. نەگىز رەتىندە پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا ۇلگىسى الىندى، ءبىراق بيلىكتىڭ زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى تارماقتارىنىڭ وكىلەتتىلىگى رەتتەلمەگەن كۇيىندە قالدى.
اكادەميكتەر، پروفەسسورلار، زاڭگەرلەر اتا زاڭ بويىنشا جۇمىستى جالعاستىردى، ولار باسقا ەلدەردىڭ جيىرماعا جۋىق وسىعان ۇقساس قۇجاتتارىن زەرتتەدى. سودان كەيىن ەلىمىزدىڭ 3 ميلليوننان استام ازاماتى قاتىسقان كونستيتۋسيا جوباسىن ۇزاق تالقىلاۋ ۇدەرىسى باستالىپ كەتتى. ۇجىمدىق تالقىلاۋلار بارىسىندا 30 مىڭعا جۋىق ءتۇرلى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر ۇسىنىلدى، ونىڭ 1 مىڭنان استامى جوباعا ەنگىزىلدى. قازاقستان رەسپبليكاسىنىڭ جاڭا كونستيتۋسياسى 1995 جىلى 30 تامىزدا وتكەن رەفەرەندۋمدا حالىق تاراپىنان قابىلداندى. 7 ميلليوننان استام ازامات، ياعني داۋىس بەرگەندەردىڭ 90 پايىزى جاڭا كونستيتۋسيانى قابىلدادى، كوپ ۇزاماي ول كۇشىنە ەندى.
كونستيتۋسيانىڭ قورىتىندى ەرەجەلەرىندە (90-باپ) قۇجات قابىلدانعان كۇن 30 تامىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى كۇنى مەرەكەسى بولىپ بەلگىلەندى. ەلىمىزدەگى مەرەكەلەر تۋرالى زاڭدا ول مەملەكەتتىك مەرەكە مارتەبەسىنە يە، سوندىقتان ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتتارى ءۇشىن دەمالىس كۇنى بولىپ تابىلادى.
وسى جىلدار بويى كونستيتۋسيا وزگەرىسسىز قالعان جوق، وعان 5 رەت وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى، 2022 جىلى كونستيتۋسيالىق رەفورما جۇرگىزىلدى. نەگىزگى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۇرعىسىنان قازاقستاندا كوپتەگەن ەلدەرگە قاراعاندا قاتاڭ جۇيە قالىپتاسقان. ول زاڭدى وزگەرمەلى ساياسي كۇشتەرگە سايكەس ءجيى جانە ەرىكتى وزگەرتۋلەردەن قورعايدى. ەلەۋلى تۇزەتۋلەر قوعامدا تالقىلانىپ، تەك رەفەرەندۋمدا عانا قابىلدانادى.
قازاقستان كونستيتۋسياسى تۋرالى ماڭىزدى دەرەكتەر
ەلىمىزدىڭ قازىرگى كونستيتۋسياسى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جازىلعان. مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى، ءبىراق مەملەكەتتىك ورگاندار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىندا ونىمەن قاتار ورىس ءتىلى دە قولدانىلادى. ءبىر قىزىعى، قازاق تىلىندەگى كونستيتۋسيا ورىس ءتىلى نۇسقاسىنان(7168-گە قارسى 8904 ءسوز) ۇلكەن بولىپ شىقتى، وعان قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن زاڭ تەرميندەرىنىڭ اۋدارماسى اسەر ەتتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى مەن قۇرىلىمى
كىرىسپەدە تاريحي تاعدىرى ورتاق، ءوزىن بەيبىتسۇيگىش ازاماتتىق قوعام دەپ تانيتىن جانە بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنەتىن قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ اسا ماڭىزدى قاعيدالارى باياندالعان. وسىنىڭ نەگىزىندە قازاقستان حالقى كونستيتۋسيانى قابىلدايدى دەپ كورسەتىلگەن. اتا زاڭنىڭ ەڭ نەگىزگى دەگەن كەيبىر باپتارىنا توقتالىپ، تۇسىنىكتەمە بەرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
نەگىزگى زاڭ 9 بولىمنەن تۇرادى، وندا مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ نەگىزدەرى، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى كورسەتىلگەن. التى ءبولىم ەلدەگى بيلىكتى جۇزەگە اسىرۋدى ۇيىمداستىرۋ نەگىزدەرىنە (پرەزيدەنت، پارلامەنت، ۇكىمەت، كونستيتۋسيالىق سوت، سوت جۇيەسى جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ تۋرالى ەرەجەلەر) ارنالعان.
ول قوعامنىڭ ىرگەلى پرينسيپتەرىن بەكىتەتىن 99 باپتان تۇرادى. ەلدەگى بيلىك ءوزارا ارەكەتتەسەتىن، ءبىراق تەجەمەلىك جانە تەپە-تەڭدىك جۇيەسىن قۇرايتىن ءۇش تارماققا (زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت) بولىنگەن.
ق ر كونستيتۋسياسىنىڭ 1-بابى مەملەكەت پەن ونىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ نەگىزگى سيپاتتامالارىن ايقىندايتىن ىرگەلى بابى بولىپ تابىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ايقىندايدى. بۇل ساياسي قۇرىلىمنىڭ نەگىزى ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قۇرمەتتەۋگە، بيلىكتىڭ بولىنۋىنە جانە قۇقىقتىق قورعاۋدىڭ كەپىلدىگىنە نەگىزدەلگەن دەموكراتيا ەكەنىن بىلدىرەدى. زايىرلىلىق مەملەكەتتىڭ ءدىني ۇيىمداردان تاۋەلسىزدىگىن جانە مەملەكەتتىك ءدىننىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى. مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك سيپاتى ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك ءال-اۋقاتى مەن قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە دەگەن ۇمتىلىستى بىلدىرەدى.
ق ر كونستيتۋسياسىنىڭ 2-بابى ەلدىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىن بەلگىلەيدى. پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانى بار ءبىرتۇتاس مەملەكەت قازاقستاننىڭ ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن ساياسي بىرلىك ەكەنىن بىلدىرەدى. ەلدەگى بيلىك مەملەكەت باسشىسى جانە كونستيتۋسيانىڭ كەپىلى قىزمەتىن اتقاراتىن پرەزيدەنتتىڭ قولىندا شوعىرلانعان. مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگى ونىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ءوز اۋماعىنداعى جوعارعى بيلىگىن بىلدىرەدى. قازاقستان ءوز اۋماعىنىڭ قول سۇعىلماۋشىلىعىن، تۇتاستىعىن جانە بولىنبەيتىندىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتەنەدى، بۇل ەلدىڭ تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى.
كونستيتۋسيانىڭ ماڭىزدى ەرەجەلەرىنىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ باستى جانە بىردەن-بىر باستاۋى – حالىق (3-باپ). بۇل قۇقىق رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم، ەركىن سايلاۋ، مەملەكەتتىك ورگاندارعا وكىلەتتىكتەردى بەرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى ەڭ جوعارى زاڭدىق كۇشكە يە (4-باپ)، بۇكىل قۇقىق جۇيەسىنىڭ وزەگى جانە باسقا قۇقىق سالالارىنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى. بۇل ازاماتتارعا اتا زاڭنىڭ ءتيىستى نورمالارى نەگىزىندە ءوز قۇقىقتارىن سوتتا قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ەلدە ءارتۇرلى پارتيالار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتى تۇرىندەگى يدەولوگيالىق جانە ساياسي ارتۇرلىلىك جاريالاندى (5-باپ).
قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ 6-بابى ەلدەگى مەنشىككە قاتىستى ماڭىزدى قاعيداتتاردى قامتىپ، مەملەكەتتىك جانە جەكە مەنشىكتى تەڭ تانۋ مەن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەدى. 1-تارماقتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك جانە جەكە مەنشىكتى مويىندايتىنى جانە بىردەي قورعايتىنى اتاپ كورسەتىلگەن. بۇل ەكى مەنشىك ءتۇرى دە بىردەي قۇقىقتىق مارتەبەگە يە بولىپ، مەملەكەت مەنشىك يەلەرىنىڭ قۇقىعىن قۇرمەتتەۋگە جانە قورعاۋعا مىندەتتى ەكەنىن بىلدىرەدى.
قازاقستانداعى كونستيتۋسيوناليزمنىڭ دامۋى
تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ءۇش ونجىلدىعى ىشىندە قوعامدا ەلەۋلى وزگەرىستەر بولدى، ولار اتا زاڭداعى وزگەرىستەردەن كورىنىس تاپتى. كونستيتۋسياعا بىرنەشە رەت تۇزەتۋلەر قابىلداندى، ولاردىڭ 90-نان استامى وسى ۋاقىت ىشىندە ەنگىزىلدى.
تۇزەتۋلەردىڭ كوپشىلىگى (41) 2007 جىلى ەنگىزىلگەن. ولار پروپورسيونالدى سايلاۋ جۇيەسىن ورناتتى، ساياسي پارتيالاردىڭ مۇشەلەرى عانا ءماجىلىس دەپۋتاتى بولا الادى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا كوستيتۋسيالىق مارتەبە بەردى. 2017 جىلى وزگەرىستەر پرەزيدەنتتىڭ، پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ وكىلەتتىكتەرىن قايتا بولۋگە اسەر ەتتى.
2022 جىل قازاقستانداعى كونستيتۋسيوناليزمنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ماڭىزدى كەزەڭى بولدى – ەلدى باسقارۋدا ىرگەلى رەفورما جۇرگىزىلۋدە. بۇل رەفورمانىڭ ءمانىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ بىلايشا اشىپ كورسەتتى: «كونستيتۋسيالىق رەفورما قازاقستان تاريحىنداعى جاڭا ءداۋىردىڭ باستاۋىن بەلگىلەدى. ەندىگى جەردە ادىلدىك، اشىقتىق جانە ىنتىماقتاستىق قاعيداتتارى قاتاڭ ساقتالادى».
تۇزەتۋلەر جوباسىن زاڭعەر عالىمدار ازىرلەپ، ازاماتتارعا تانىستىرۋ ءۇشىن ۇسىنىلدى. قازاقستان كونستيتۋسياسىنا 33 باپقا 56 تۇزەتۋ ەنگىزىلدى. تۇزەتۋلەر مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ جاڭا فورماتىنا اكەلەدى: ولار ازاماتتاردىڭ ەلدى باسقارۋعا قاتىسۋ قۇقىقتارىن كەڭەيتەدى، ازاماتتىق قۇقىقتاردى قورعاۋدى كۇشەيتەدى. بۇل رەتتە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ مارتەبەسى مەن ءرولى ارتىپ، جاڭا مەملەكەتتىك ۇلگىگە – سۋپەرپرەزيدەنتتىكتەن پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا كوشۋ جۇزەگە اسىرىلۋدا. كونستيتۋسيالىق رەفورما بۇكىل قۇقىق سالاسىن جاڭارتۋعا جول اشتى.
وزگەرىستەر 2022 جىلى 5 ماۋسىمدا وتكەن جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلداندى. كوپشىلىك اتا زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلىنىڭ باستاماسىن قولدادى. بۇكىلحالىقتىق داۋىس بەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى تۇزەتۋلەر جوباسىن رەفەرەندۋمعا قاتىسۋشىلاردىڭ 77 پايىزى قولداعانىن اتاپ ءوتتى. وسىلايشا، ەل دامۋىنىڭ جاڭا تاريحي كەزەڭى باستالدى. كونستيتۋسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ ساياسي جۇيەسى وزگەرۋدە. رەفەرەندۋم ارقىلى اتا زاڭىمىزعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر كۇشىنە ەندى.
نەگىزگى وزگەرىستەر مىنالار:
- قازاقستان سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ تۇرىنەن ىقپالدى پارلامەنتى بار پرەزيدەنتتىك باسقارۋ تۇرىنە وتۋدە.
- پرزيدەنتتىڭ تۋىستارىنا جوعارى مەملەكەتتىك لاۋازىمداردى اتقارۋعا تىيم سالىنادى.
- جەر مەن ونىڭ استارى حالىقتىكى.
- قازاقستاندىقتار كونستيتۋسيالىق سوتقا ءوز بەتىنشە جۇگىنە الادى.
- قازاقستاندا ءولىم جازاسى بولمايدى.
- ءماجىلىستىڭ دەپۋتاتتىق كورپۋسى ارالاس سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا قۇرىلادى.
- سەناتتاعى پرەزيدەنتتىك كۆوتا قىسقارادى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ماجىلىستەگى كۆوتاسى جويىلادى.
- ماجوريتارلىق جۇيە سايلاۋشىلاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا دەپۋتاتتى كەرى قايتارىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
- تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ەرەكشە ءرولى مەن ارتىقشىلىقتارى تۋرالى ەرەجەلەر الىنىپ تاستالدى.
كونستيتۋسيا كۇنى – ءاربىر ازاماتتىڭ ەركىن دەموكراتيالىق قوعامدا ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرەتىن ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىنىڭ مەرەكەسى. ەلىمىزدىڭ ءاربىر تۇرعىنى ءوزىنىڭ قاي مەملەكەتتە تۇراتىنىن، قانداي قۇقىقتارى بار ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن وسى ەلىمىزدىڭ باستى قۇجاتىمەن جانە ونىڭ تاريحىمەن تانىسۋ ماڭىزدى.
سابىرحان سماعۇلوۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى
You Might Also Like
-
تاۋاسار ون سەگىز جاسقا شىعىپ، كۇش-قايراتى تولىسىپ، ەل الدىنا، ەر قاتارىنا ىلىنگەن كەزدە جوڭعار شاپقىنشىلارى قازاق جەرىنە شابۋىل جاسايدى. بۇعان قارسى ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتىپ، ا...
-
فورۋمدى ۇيىمداستىرۋشى الماتى وبلىستىق ماسليحات دەپۋتاتى، س.ق.نۇرماعامبەتوۆ اتىنداعى سپورت كلۋبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى نۇرسۇلتان ورىنباساروۆ سپورتتى كاسىبي دەڭگەيدە دامىتۋداعى فورۋمنىڭ ماڭىزدىلىعىن ايت...
