InfoHub Logo

قاراعاندى وبلىسى قاراعاندى قالاسى
ە. ا. بۋكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
4 كۋرس ستۋدەنتى ارىستانبەكوۆا ءاليا مەلس قىزى
ماقالا جەتەكشىسى: ىسقاقنابي ادال

«5B021000 – شەتەل فيلولوگياسى» ماماندىعى بويىنشا «جۇڭگو ءتىلى گرامماتيكاسىنا تالداۋ» ماقالا جۇمىسىنا

اننوتاسيا

جۇڭگو (中国) قازاقستاننىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان تاريحي كورشىسى، جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەنۋ كەڭەس كەزەڭىنەن باستالعان بولسا دا، ءبىز جونىنەن ايتقاندا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا شىنداپ قولعا الىنا باستادى. «جۇرتقا عىلىم ۇيرەتۋمەن، كورۋمەن، بىلۋمەن جايىلادى. ءبىلىمنىڭ باس قۇرالى – كىتاپ. قازاق اراسىندا ءبىلىم جايىلۋىنا، اۋەلى، وقۋ ۇيرەنەتىن ورىندار سايلى بولۋ كەرەك ءھام حالىق اراسىنا كوپ جايىلارعا كەرەك»، - دەيدى اقىن، پۋبليسيست، عالىم، قوعام قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ.  احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانىنداي، بىزدە وقۋ ورىندارى سايلى بولعانىمەن، وقىتۋ بارىسىندا مامان تاپشىلىعى ءوز الدىنا، ارناۋلى وقۋ قۇرالدارىنىڭ جەتىسپەۋى بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
ماقالا جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگى: قۇرلىمى ەرەكشە جانە وقىتىلۋى قيىن تىلدەردىڭ نەگىزىگى ەرەكشەلىگىن ۇيرەتۋ جولدارىنىڭ ماڭىزى جوعارى. ءبىزدىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبىمىز جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەتۋ ادىستەمەسى جانە ونىڭ جولدارىن قاراستىرۋمىز وسىنداي قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىر، سونداي اق ونى ءتىل ۇيرەنۋشىگە كومەك رەتىندە جات الەمدى تۇسىنە بىلۋگە ۇيرەتۋ كەرەك. ولار ءوز الەمىن ، ءتىلىن مادەنيەتىن بىلمەي، مادەنيەتارالىق قارىم - قاتىناس بىلىكتىلىگىنە قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. باسقا ءتىلدى قوعامدا، مادەنيەتتە ءوز ورنىن تابا ءبىلۋ ءۇشىن سول ەلدىڭ ءتىلىن عانا مەڭگەرۋ از، سول تىلدە سويلەيتىن حالىقتىڭ مادەنيەتىن دە مەڭگەرۋ كەرەك. وسىلاردى شەشۋدە كوركەم ماتىندەردى، جاڭا ءادىس تاسىلدەردى، ءتىلدى وقىتۋدا ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ. سونداي-اق جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەتۋدە ويىن تۇرىندە قولدانۋدىڭ ماڭىزى زور. كوركەم ماتىندەر ءتىلىن وقىپ جاتقان ەل تۋرالى دەرەكتەر الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ولار ءتىل ۇيرەنۋشىنى ءبىلىم، بىلىك، داعدىعا ۇيرەتۋگە ىقپال ەتەدى. مۇنداي كوركەم ماتىندەر ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ شەت تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتادى، الدارىنا ماقسات قويۋعا ۇيرەتەدى جانە وقۋ پروسەسىنىڭ ناتيجەلى بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. مادەني ەرەكشەلىكتەر ەنگەن جانە بەينەلەنگەن ماتىندەر شەت ءتىلىن وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرادى. مادەنيەتارالىق قارىم - قاتىناس بىلىكتىلىگىن قالىپتاستىرۋدا كوركەم ماتىندەردى دۇرىس قولدانۋ-وزەكتى ماسەلە بولىپ تابىلادى.

ماقالا جۇمىسىنىڭ زەرتتەۋ نىسانى: جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ جاڭا ءادىس تاسىلدەرىن قالىپتاستىرۋ.

ماقالا جۇمىسىنىڭ ماقساتى: ماقالانىڭ باستى ماقساتى – جۇڭگو ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق، لەكسيكالىق جانە گرامماتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتۋ. ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناس بىلىكتىلىگىن قالىپتاستىرۋدا جاڭا جانە وڭاي، ءتيىمدى ادىستەردى پايدالانۋ ارقىلى ءتىل ۇيرەنۋشىگە جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەتۋ جانە كوپتەگەن ادىستەمەلەردى قۇرۋ.

ماقالا جۇمىسىنىڭ مىندەتتەرى: جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەتۋ جولدارىن تەرەڭ قاراستىرۋ؛ جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ جاڭا ءادىس تاسىلدەرىن قاراستىرۋ.

جۇڭگو ءتىلى گرامماتيكاسىنا قىسقاشا مازمۇنى

ءتىل تەك قانا جاي قارىم - قاتىناس جاساۋ، پىكىر الىسۋدىڭ قۇرالى عانا ەمەس، ءبىر ۇلتتىڭ حالىقتىق بولمىسىنىڭ ايناسى. دەمەك، باسقا حالىقتىڭ ءتىلىن ءبىلدىم دەگەن ءسوز، سول حالىقتىڭ ءتىلىن ءبىلدىم دەگەن ءسوز. بۇنىڭ سەبەبى ءتىلدىڭ تاعدىرى سول حالىقتىڭ تاعدىرىمەن، ءتىلدىڭ تاريحي سول حالىقتىڭ تاريحىمەن بىتە قايناسىپ، ءبىر تۇلعا بولىپ، ءبۇتىن بىتىمگە اينالىپ كەتكەندىگىندە. جۇڭگو ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىنا توقتالماستان بۇرىن گرامماتيكا ماسەلەسىنىڭ وزىنە جەكە توقتالىپ وتەيىك. گرامماتيكا دەگەنىمىز – تىلدەگى سوزدەردى بىرىكتىرۋ، سويلەم قۇراۋ ەرەجەلەرى. ول لينگۆيستيكاداعى ماڭىزدى كاتەگوريالاردىڭ ءبىرى. ياعني گرامماتيكا ناقتى ءسوز بەن سويلەمدەردىڭ ماعىنالارىن تۇسىندىرمەيدى، ءسوز بەن سويلەمدەردە بولاتىن ناقتى ءسوز بەن سويلەمدەردىڭ ماعىنالارىن تۇسىندىرمەيدى، ءسوز بەن سويلەمدەردە بولاتىن ناقتى قۇرىلىمدىق زاڭدىلىقتار مەن قۇبىلىستاردى تۇسىندىرەدى. ويتكەنى تەك سوزدەردى ءتىزىپ قويا سالۋمەن عانا پىكىرلەسۋ جۇزەگە اسپايدى. ول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن تىلدىك زاڭدىلىقتاردان پايدالانا وتىرىپ، سوزدەردى كىرىكتىرە بىرىكتىرۋگە تۋرا كەلەدى. ال جەكە سوزدەر قايتكەندە كىرىگەدى، قايتكەندە بىرىگەدى دەگەن ماسەلەلەردى گرامماتيكا زەرتتەيدى. سوندىقتان دا گرامماتيكا ءتىلدى زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى 4 قۇرامداس بولىگىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى ( فونەتيكا، لەكسيكا، گرامماتيكا، سەماسيولوگيا). گرامماتيكا ءسوزى بىرىنشىدەن – ءتىلدىڭ قۇرىلىمدىق زاڭدىلىقتارى، ەكىنشىدەن – ءتىلدىڭ قۇرىلىمدىق زاڭدىلىقتارى مەن قۇبىلىستارىن زەرتتەيتىن عىلىم دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. گرامماتيكا ءوز ىشىنەن ەكى ۇلكەن سالاعا بولىنەدى: سوزدەردىڭ جاسالۋى مەن تۇرلەنۋىن زەرتتەيتىن سالاسى – مورفولوگيا دەپ اتالادى دا، ءسوز تىركەستەرى مەن سويلەمدەردى قاراتىراتىن سالاسى - سينتاكسيس دەپ اتالادى. دەمەك گرامماتيكا جەكە عىلىم، دەربەس ءپان رەتىندە تىلدەگى سوزدەردىڭ جاسالۋى مەن تۇرلەنۋىن جانە ءسوز تىركەستەرى مەن سويلەمدەردىڭ جاسالۋ زاڭدىلىقتارىن قاراستىرادى. ءار ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق ەرەكشەلىگى بولادى. ءبىر عانا سويلەم مۇشەلەرىنىڭ سويلەمدەگى رەت ءتارتىبىن الىپ ايتاتىن بولساق، سونىڭ ءوزى ءار تىلدە ءار باسقا بولىپ كەلەدى. ماسەلەن، جۇڭگو تىلىندەگى سويلەم مۇشەلەرىنىڭ رەت ءتارتىبى — باستاۋىش – بايانداۋىش - تولىقتاۋىش دەگەن رەت تارتىپپەن كەلەدى. ال جۇڭگو ءتىلى گرامماتيكاسىن ءبىز بۇل ارادا ءداستۇرلى گرامماتيكا بويىنشا قاراستىرامىز. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، ءداستۇرلى گرامماتيكا ءوز ىشىنەن –مورفولوگيا، سينتاكسيس دەگەن ەكى ۇلكەن سالاعا بولىنەدى. مۇندا مورفولوگيا ءسوزدىڭ قۇرىلىمدىق زاڭدارىن، ءسوزدىڭ تاپتارىن جانە ەرەكشەلىكتەرىن قاراستىرادى. ال سينتاكسيس ءسوز تىركەستەرىنىڭ قۇرىلىمدارىن، سويلەم مۇشەلەرىن جانە سويلەم تۇرلەرىن ت.ب. سويلەمدىك قۇبىلىستاردى زەرتتەيدى. مورفولوگيا مەن سينتاكسيس — گرامماتيكانىڭ بولەك - بولەك ەكى سالاسى بولعانىمەن، ولار ءبىر - بىرىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولادى. مىسالى: 不但A而且B دەگەن سويلەم ۇلگىسى ساتىلى قۇرمالاس سويلەم رەتىندە سينتاكسيسكە ءتان بولسا؛ 不但مەن而且 جالعاۋلىق رەتىندە مورفولوگيا كاتەگورياسىنا جاتادى. سوندىقتان گرامماتيكانى ۇيرەنگەندە مورفولوگيا مەن سينتاكسيستىك بىرىنە ولاي ، بىرىنە بۇلاي قاراماۋ كەرەك. ال جۇڭگو ءتىلىن وزگە تىلدەرمەن سالىستىرا كەلگەندە، ونىڭ مىناداي ەرەكشەلىكتەرى: فونەتيكالىق، لەكسيكالىق جانە گرامماتيكالىق بار دەۋگە بولادى.

1. فونەتيكالىق ەرەكشەلىگى. ءسوز دەگەنىمىز – قىرى-سىرى مول، كۇردەلى كاتەگوريا. ءسوزدىڭ ماعىنالىق، دىبىستىق شىعۋ توركىنى، دامۋ تاريحى، قولدانۋ ەرەكشەلىگى، جاسالۋ جولى، وزگەرىلۋ جۇيەسى جانە باسقا الۋان ءتۇرلى جاقتارى بار. ءتىل عىلىمىنىڭ ءار سالاسى ءسوزدى ءارقيلى تۇرعىدان قاراپ تەكسەرەدى. مىسالى، ءسوزدىڭ دىبىستىق جاعىنىڭ سىر-سيپاتىن ونىڭ بەلگىلى ءبىر دىبىستىق كومپلەكس ارقىلى قۇلاققا ەستىلەتىنىنەن بايىپتايمىز. دىبىستىق كومپلەكس دەگەنىمىز – ءسوزدىڭ دىبىستىق جامىلىسى. ءبىر تىلدە سويلەيتىن ادامداردىڭ ءبارى دە بەلگىلى ءبىر ۇعىمدى، بەلگىلى ءبىر دىبىستىق جامىلىش ارقىلى ايتىپ، سول دىبىستىق جامىلىش ارقىلى ەستىپ، سول ارقىلى ءسوز تۇرىندە قابىلدايدى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، دىبىستىق جامىلىش بەلگىلى ءبىر ۇعىمنىڭ اتى يا اتاۋى ( ءسوز ) رەتىندە قىزمەت اتقارادى. دىبىستىق كومپلەكس، بىرىنشىدەن، ءبىر تۇتاس كومپلەكستىك تۇلعا بولسا ەكىنشىدەن جەكە - جەكە دىبىستارعا بولشەكتەنەتىن نەمەسە، كەرىسىنشە، جەكە-جەكە دىبىستاردان قۇرالاتىن تۇلعا. ( ەدينيسا ). ءسوزدىڭ وسىنداي دىبىستىق جاقتارىمەن بايلانىستى ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ –ءتىل ءبىلىمىنىڭ فونەتيكا تاراۋىنىڭ مىندەتى. قازىرگى جۇڭگو ءتىلى فونەتيكاسىنىڭ وزگە تىلدەر فونەتيكاسىمەن سالىستىرعاندا كوزگە ۇرىپ تۇراتىن كورنەكتى ءبىر ەرەكشەلىگى – مەيلى ءبىر بۋىننىڭ باسىندا نەمەسە سوڭىندا بولسىن ەكى نە ءۇش داۋىسسىز دىبىستار قاتار كەلەتىن جاعداي كەزدەسپەيدى. بۇل جاعدايدا تۇركى نەمەسە سلاۆيان تىلدەرىمەن سالىستىرعاندا، اسىرەسە انىق بايقالادى. مىسالعا قازاق تىلىندەگى ءورت، قۇرت دەگەن ءبىر بۋىندى سوزدەگى ىركەس تىركەس كەلىپ تۇرعان داۋىسسىزداردى الايىق نەمەسە ورىس تىلىندەگى ەكى - ءۇش داۋىسسىزدىڭ قاتار كەلەتىن جاعدايلارىن ( پارك ، زدراستۆۋي ) الايىق، بۇل سeكىلدى قۇبىلىستار جۇڭگو ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىنا مۇلدە جات. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى مىناۋ: جۇڭگو تىلىندەگى بۋىنداردىڭ قۇرىلىمدىق فورماسى رەتتى، بۋىنداردىڭ شەت - شەكاراسى وتە ايقىن. ەسەسىنە سوزدەردەگى داۋىستى دىبىستاردىڭ ورنى ەرەكشە، ياعني بۋىندارداعى داۋىستى دىبىستاردىڭ ساندىق ساماعى داۋىسسىزداردان الدە قايدا كوپ ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى. سونداي-اق اشىق بۋىننىڭ كوپتىگى دە، ءار بۋىندى تيەسىلى ىرعاق ( تون ) بولاتىندىعى دا جۇڭگو ءتىلى فونەتيكاسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى ەسەپتەلەدى. جۇڭگو تىلىندە ءتورت تون بار، ياعني ءاربىر بۋىن ءسوزدىڭ وزىنە ءتان دىبىستالۋى، اۋەنى بار دەسەك تە بولادى. ولار: 1 تون ( ) دىبىس ءبىرقالىپتى ايتىلادى، 2 تون ( ) دىبىس جوعارى كوتەرىلەدى، ز تون ( ) دىبىس تومەن ءتۇسىپ، قايتا ءوز ورنىنا كەلەدى، 4 تون ( ) دىبىس تومەن تۇسەدى. ءتىل ەرەكشەلىگىندەگى توندار تەك ماعىناسىن اجىراتۋ فۋنكسياسىن عانا بەرىپ قويماي، سونىمەن قاتار سويلەۋدە ريفما مەن اۋەندىك دىبىستالۋ بەرىپ وتىرادى. ءارتۇرلى تونمەن ايتىلاتىن ءبىر بۋىن ءارتۇرلى ماعىنا بەرەدى.

2. لەكسيكالىق ەرەكشەلىگى. قازىرگى جۇڭگو ءتىلى لەكسيكاسىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى – سوزدەردىڭ ءداستۇرلى ءبىر بۋىندىلىقتان جاپپاي قوس بۋىندىلىققا كوشىپ بارا جاتقاندىعى. بۇل جاعداي، اسىرەسە، مىنا بىرنەشە سەبەپتەردەن انىق بايقالۋدا. بىرىنشىدەن، كونە جۇڭگو تىلىندەگى ءبىر بۋىندى سوزدەردىڭ تۇگەلگە دەرلىك ەكى بۋىندى سوزدەر باسۋدا. مىسالى، كونە جۇڭگو تىلىندە كوز- —目دەگەن جالعىز ءسوز بولسا ، بۇگىندە ونىڭ ورنىڭ 眼睛دەگەن قوس بۋىندى ءسوزدىڭ باسقانى بەلگىلى. سول سەكىلدى军 ء-نىڭ ورنىن 军人 -نىڭ باسقانىن ت.س.س. اتاۋعا بولادى. ەكىنشىدەن، كونە جۇڭگو تىلىندەگى ءبىر بۋىندى سوزدەردىڭ ءبىرازى قازىرگى جۇڭگو تىلىندە اللوفوندىق ءرول اتقارىپ، بىلدىرەتىن 习 دەگەن ءسوز بۇگىندە ۇيرەنۋ 学习پىسىقتاۋ 练习 پراكتيكا 实习 نەمەسە 习题( پىسىقتاۋ سۇراۋلارى ) دەگەن سەكىلدى قوس بۋىندى ءسوز جاسايتىن اللوفون بولىپ ءجۇر. بۇعان دا مىسال كوپ. ۇشىنشىدەن، جۇڭگو تىلىندەگى بۇرىن سوندى قالىپتاسقان سوزدەر نەمەسە ءسوز تىركەستەرى ۋاقىت وزعان سايىن وزىنەن - ءوزى ىقشامدالىپ، قوس بۋىندى سوزدەرگە وزگەرىپ بارادى. مىسالى، 科学研究-科研医疗效果-医疗 وزگەرۋ سەكىلدى ءۇردىسى بەل الۋدا. تورتىنشىدەن، وزگە تىلدەردەن دىبىستىق اۋدارما ارقىلى كىرگەن كوپ بۋىندى سوزدەردىڭ دە ورنىن تازا قىتايشا ەكى بۋىندى سوزدەر يەلەنۋدە. بۇلاردان تىس جۇڭگو ءتىلى لەكسيكاسىنىڭ تاعى ءبىر كورنەكتى ەرەكشەلىگى رەتىندە – ءتۇبىر سوزدەردى بىرىكتىرۋ ارقىلى جاڭا ءسوز جاساعىشتىق قاسيەتىن ايتۋعا بولادى. دەمەك، جۇڭگو ءتىلىنىڭ ءسوز جاساۋ ەرەكشەلىگى ءسوزدى تۋىنداتۋ ارقىلى ەمەس، ءتۇبىر سوزدەردى بىرىكتىرۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىندىعىن اڭعارۋعا بولادى. جۇڭگو تىلىندە 80000 ءسوز بىرلىگى بار. جۇڭگو تىلىندە ەمىن-ەركىن سويلەسىپ، گازەت-جۋرنالدارىن وقي الاتىن دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن 4-5 مىڭ يەروگليفىن بىلسە جەتەرلىك. سەبەبى، نەگىزگى اينالىمدا وسى يەروگليفتەر جۇرەدى، سونىمەن قاتار ءبىر يەروگليفتىن بىرنەشە ماعىناسى بولۋى مۇمكىن، مىسالى ويلاۋ، ساعىنۋ ، ءبىر نارسەنى جاساعىسى كەلۋ 想يەروگليفiمەن بەرىلەدى. ءبىر يەروگليف كەلەسى ءبىر بۋىنمەن بىرگە كەلىپ، باسقا ماعىنا بەرەدى. مىسالى، 飞机 - ۇشاق، 机会 - مۇمكىندىك ەكى سوزدە كەزدەسەتىن 机يەروگليفi ەكى سوزدە ەكى جاڭا ءسوزىن قۇراپ تۇر. جۇڭگو ءتىلىنىڭ قالعان 75 000 ءسوزى كلاسسيكالىق ەڭبەكتەر بەتىندە قالىپ قويۋدا، سەبەبى، كوممۋنيكاتيۆتىك قۇرال رەتىندە قولدانىلمايدى. قالعان جارتىسى تەرميندەر، مىسالى اسكەري تەرميندەردى الاتىن بولساق، سول سالادا قىزمەت ەتەتىن ادامدار عانا قولدانادى. قاراپايىم قىتايلىق ونى كۇندەلىكتى ومىردە قولدانبايدى، ەگەر كەزدەسىپ قالسا، سوزدىكتىڭ كومەگىنسىز بۇل جەردە ەش بولمايدى. جۇڭگو ءتىلىنىڭ تاعى دا ءبىر فونەتيكالىق ەرەكشەلىگى – pinyin، ياعني سوزدەردىڭ دىبىستالۋىن ترانسكريپسيا ارقىلى بەرۋ. ءرىnyin ينيسيال جانە فينالدان تۇرادى. ولار داۋىستى جانە داۋىسسىز دىبىستاردىڭ قوسىندىسىنان تۇرادى. ينيسيال مەن ءفينالدىڭ شەكتەۋلى سانى بار. 1958 جىلى جۇڭگو ءتىلىن جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا فونەتيكالىق الفاۆيت - pinyin قولدانىسقا ەنگىزىلدى. Pinyin تومەندەگىدەي ماقساتتاردا قولدانىلدى:
- ءبىلىمى جوق بالالاردى وقىتۋا ، شەتەلدىكتەگە ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا
-سوزدىكتەردى الفاۆيت ءپرينسيپى بويىنشا قۇراستىرۋ ماقساتىندا
-  يەروگليفتى تانىپ بىلمەيتىن ادامداردىڭ كەرەكتى كومپانيا ، ورىندى تەز تابۋ ماقساتىندا اتاۋلاردى pinyinمەن بەرۋ. سونىمەن قاتار pinyin كىتاپتار مەن دوكۋمەنتتەردە، كۇندەلىكتى ومىردە قىتايلىقتارمەن قولدانىلمايدى.

3. گرامماتيكالىق ەرەكشەلىگى. قازىرگى ءتىل ءبىلىمىنىڭ جەكە جانە جالپىلىق ءتىل ءبىلىمى دەپ ۇلكەن جاقتان ەكىگە بولىنەتىندىگىن ءبىز بىلەمىز. جەكە ءتىل ءبىلىمى جەكە-جەكە تىلدەردى ءوزىنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسى بولادى. تۋىستىق جاقىندىعىنا قاراي زەرتتەلەتىن تىلدەر دە جەكە ءتىل ءبىلىمى كولەمىنە جاتادى.

مىسالى: جۇڭگو ءتىلى، تيبەت ءتىلى، جۋاڭزۋ ءتىلى ءتارىزدى قىتاي-تيبەت ءتىلى جۇيەسىنە جاتاتىن تىلدەردى زەرتتەيتىن ءتىلى عىلىمى – قىتاي-تيبەت ءتىل ءبىلىمى دەپ اتالادى. تومەندە كوبىرەك جۇڭگو ءتىلى (汉语)گرامماتيكاسىنا توقتالامىز.

گرامماتيكا (语法) ءتىل قۇرايتىن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. ءبىز قازىرگى زامان جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەنگەندە مىندەتتى تۇردە ءتىل دىبىستارىن، جۇڭگو يەروگليفتەرىن (جۇڭگو ءتىلىنىڭ جازۋ تاڭبالارى)، سوزدىك قوردى يگەرۋدەن تىس، ونىڭ گرامماتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن جەتتىك مەڭگەرگەندە عانا جۇڭگو تىلىندە سوز-سويلەمدەر قۇراۋدىڭ نەگىزدىك قاعيداتتارىن بىلگەن بولامىز [3،1-2]. جۇڭگو گرامماتيكالىق بىرلىكتەرىنىڭ ەڭ كىشكەنە بولىگى – فونەما (音位). ءبىراق، گرامماتيكالىق قۇرىلىمداردى تالداعان كەزدە، فونەما سىندى وسىنداي كىشكەنە بىرلىك قازىرگى تاڭدا قولدانىستان قالىپ قويدى. ويتكەنى، ول ماعىناسى جوق تىلدىك فورما، بار بولعانى تاڭبالاردى قۇرايتىن ماتەريال عانا [4،9]. ونىڭ ەسەسىنە گرامماتيكالىق تالداۋ مورفەمادان (语素) باستالادى. جۇڭگو يەروگليفتەرىنىڭ باسىم كوپ ساندىسى ءبىر بۋىندى (单音节)، ايتالىق: 民、桌、子、学ت.ب.س.س جەكە ارىپتەر بولىپ، ءوز الدىنا ءبىر مورفەمانى قۇرايدى. ال از ساندىلارى كوپ بۋىندى ( 多音节) بولادى، مىسالى: 玻璃、葡萄、巧克力ت.ب. مۇنداعى قوس نەمەسە ءۇش بۋىندى ارىپتەردى جەكە-جەكە بولگەنمەن، ولاردىڭ ماعىناسى بولمايدى. مىسالى: 玻+璃、葡+萄、巧+克+力. وسىنداي ءبىر بۋىننان اجىراتار بولساق، اتالمىش اتاۋدىڭ ءمانى جويىلادى. جەكە تۇرىپ، سويلەم بولا الاتىن مورفەمانى ادەتتە، ەركىن مورفەما (自由语素)، جەكە تۇرىپ، سويلەم بولا المايتىن مورفەمانى قوسالقى مورفەما (粘着语素) دەيمىز. سول سەبەپتى، ولار جۇڭگو ءتىلىنىڭ ەڭ كىشكەنە دىبىس پەن ماعىنادان قۇرالعان تۇلعا، ءارى ەڭ كىشكەنتاي گرامماتيكالىق بىرلىك بولىپ ەسەپتەلەدى [5،2]. كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، جۇڭگو تىلىندە مورفەما كوبىندە ءبىر بۋىندى، كەيدە قوس بۋىندى، نەمەسە ءۇش بۋىندى، ءتىپتى كوپ بۋىندى بولىپ تا كەلە بەرەدى. بۇل ءبىزدىڭ جۇڭگو گرامماتيكاسىنداعى ەڭ كىشكەنتاي بىرلىك بولعان مورفەما جونىندەگى قىسقاشا ايتارىمىز. ەندى ودان ورلەپ تالدار بولساق، كەزەك سوزگە (词) كەلەدى.

ءسوز تىلدەگى بەلگىلى ءبىر ماعىناسى بار، ەركىن قولدانىلاتىن ەڭ كىشكەنتاي بىرلىك بولىپ، ويدى بىلدىرەتىن نەگىزگى ماتەريال رەتىندە قارالادى. جۇڭگو ءتىلىنىڭ سوزدەرى ءبىر بۋىندى، قوس بۋىندى جانە كوپ بۋىندى بولىپ كەلەدى. جۇڭگو تىلىندە ءبىر يەروگليف ءبىر بۋىنعا وكىلدىك ەتەدى دە، ءبىر بۋىندى ءسوز ءبىر يەروگليفتىڭ مىندەتىن اتقارادى. ال قوس بۋىندى نەمەسە كوپ بۋىندى سوزدەر ەكى نە ەكىدەن كوپ يەروگليفتەر ارقىلى بەينەلەنەدى. ءبىر بۋىندى سوزدەرگە 少、写、人、书سوزدەرىن؛ قوس بۋىندى سوزدەرگە老师、悲剧、沙发、哈语 سوزدەرىن؛ كوپ بۋىندى سوزدەرگە阅览室、公共汽车、翻译人员سوزدەرىن مىسال رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى. وزدەرىڭىز كۋا بولىپ وتىرعانداي، ءسوز دە مورفەما سياقتى ءبىر بۋىندى، قوس بۋىندى نەمەسە ءۇش بۋىندى، ءتىپتى كوپ بۋىندى بولىپ كەلەدى. جالپى ايتقاندا، جۇڭگو تىلىندە قوس بۋىندى (双音节) سوزدەر كوپ كەزدەسەدى. ءسوزدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ءوز الدىنا جەكە تۇرىپ، تولىق ماعىنا بەرە الادى، ايتالىق: 哈山在家吗？——在 / قاسەن ۇيدە مە؟ —— يا. مۇنداعى 在 (يا) ءسوزى سويلەمدە دارا تۇرىپ، ءوز الدىندا جەكە ماعىنا بەرىپ تۇر. سوزگە ۇقساس قاسيەتكە يە ەركىن مورفەمانى جوعارىدا اتاپ وتتىك، تەك قوسالقى مورفەما عانا سويلەمدە ءوز الدىندا جەكە-دارا ماعىنا بەرە المايدى دا، باسقا مورفەمالارمەن بىرىگىپ ءسوز تىركەسىن نەمەسە سويلەم قۇرايدى، ايتالىق: 琵琶. بۇل ەكى يەروگليفتى بولسەك، ءوز الدىندا جەكە ماعىنا بەرە المايدى. سول سەبەپتى، ەكەۋى قوسىلعاندا عانا، ءبىر اتاۋدى تولىق كورسەتىپ تۇر. مىنە بۇل ءسوز بەن مورفەمانىڭ (ونىڭ ىشىندە قوسالقى مورفەمانىڭ) ماندىك جاقتاعى مەنمۇندالاپ تۇرعان بىردەن-بىر ايىرماشىلىقتارى. جۇڭگو گرامماتيكاسىن العاش وقي باستاعان ستۋدەنتتەر وسى قاسيەتتەردى باستى نازاردا ۇستاعاندارى ابزال.

سوزدەر قۇرامىنا قاراي ءوز ىشىنەن دارا ءسوز جانە كۇردەلى سوزدەر دەپ ەكىگە بولىنەدى. ءبىر مورفەمادان قۇرالىپ، ءسوزدى قالىپتاستىرسا، ول دارا ءسوز (单纯词) بولادى. ال ەكى نەمەسە ودان دا كوپ مورفەمادان قۇرالىپ، ءسوز قالىپتاستىرسا، ول كۇردەلى ءسوز (合成词) بولادى. مىسالى: 人(ادام) – دارا ءسوز، 人民 – كۇردەلى ءسوز، ويتكەنى ول 人جانە 民سىندى ەكى مورفەمادان قۇرالىپ، «حالىق» دەگەن ءبىر ءسوزدى ءبىلدىرىپ تۇر. بۇل ءبىزدىڭ ءسوز جونىندەگى شاعىن تالداۋىمىز. تومەندە ءسوز تىركەسىنە توقتالامىز.

ءبىر مورفەما جانە ءبىر مورفەمامەن بىرىگىپ كۇردەلى ءسوز قۇرايتىندىعىن جوعارىدا ايتتتىق. ەندى ءسوز بەن ءسوز قوسىلىپ، ءسوز تىركەسىن (词组)قالىپتاستىراتىنىن قاراستىرساق. مىسالى: 新 / 房子 (جاڭا / ءۇي)، 看 / 电视(تەليەۆيزور / كورۋ)، 说 / 清楚 (انىق / سويلەۋ)، 他 / 同意 (ول / ماقۇلدايدى). كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، ەڭ قاراپايىم ءسوز تىركەستەرى ەكى سوزدەن قۇرالعان. سول سەبەپتى، ءسوز تىركەستەرى ءوز الدىندا جەكە تۇرىپ سويلەم بولا الادى. ايتالىق، 他 / 同意 (ول / ماقۇلدايدى). بۇل سويلەمنىڭ ءبىر بولەگى دە بولا الادى، مىسالى: 我们知道他同意 (ءبىز بىلەمىز، ول ماقۇلدايدى). اتالمىش سويلەمنىڭ قۇرامىندا “他同意” «ول ماقۇلدايدى»، - بولىپ ەنىپ وتىر. ءسوز تىركەسىنىڭ ىشكى قۇرىلىمدىق قۇرامىنداعى گرامماتيكالىق بايلانىستارىنا قاراي، ءبىز ءسوز تىركەستەرىن مىناداي بىرنەشە تۇرلەرگە بولەمىز:

1. ساباقتاستىق قۇرىلىم (偏正结构). ساباقتاستىق قۇرىلىمدا (偏正结构) الدىڭعى ءبولىمى اجارلايدى نەمەس كەيىنگى بۋىندى تەجەيدى. ايتالىق: 白马(اق جىلقى) -داعى نەگىزگى تۇلعا 马 (جىلقى) بولىپ، 白 (اق) 马 (جىلقىنى) اجارلايدى ءارى تەجەيدى. جالعىز 马(جىلقىنى) ايتار بولساق، ول ءبىر ۇلكەن ءتۇردىڭ اتى عانا بولادى دا، ءارتۇرلى جىلقىلاردىڭ ورتاق اتاۋى ەسەپتەلەدى. ەگەر وعان 白 (اق) جالعانعاننان كەيىن، كولەمى كىشىرەيىپ، اق ءتۇس سياقتى ءبىر ءتۇردى عانا كورسەتەدى. ساباقتاستىق قۇرىلىمنىڭ الدىڭعى ءبولىمى ادەتتە كوركەمدەگىش سوزدەر (修饰语) دە، ال كەيىنگى بولىگى نەگىزگى سوزدەر (中心语) دەپ اتالادى.

2. بايانداۋ-تولىقتاۋىشتىق قۇرىلىم (述宾结构). بايانداۋ-تولىقتاۋىشتىق قۇرىلىمنىڭ الدىڭعى بولىگى باياندايدى دا، كەيىنگى بولىگى تولىقتايدى. ايتالىق: 洗衣服 (كىر جۋۋ)، 写信 (حات جازۋ)، 爬山 (تاۋعا شىعۋ)، 下雨(جاڭبىر جاۋۋ)، ت.ب.

3. باستاۋىش-بايانداۋىشتىق قۇرىلىم (主谓结构). باستاۋىش-بايانداۋىشتىق قۇرىلىم باستاۋىش جانە بايانداۋىش سىندى ەكى بولىكتەن قۇرالادى. 今天星期天 (بۇگىن جەكسەنبى)، 他是学生 (ول ستۋدەنت)، 我知道 (مەن بىلەمىن)، 飞机起飞了(ۇشاق ۇشىپ كەتتى).
جۇڭگو ءتىلىنىڭ سويلەمدەرى (句子). سويلەمنىڭ ءبىرشاما تۇراقتى ويدى بىلدىرەتىن سوزدەر توبى ەكەنىن، ول ءسوز تىركەستەرىنەن قۇرالاتىندىعىن ءبارىمىز باستاۋىش مەكتەپتىڭ قابىرعاسىنان-اق بىلەمىز. سويلەم كەيدە تىم ۇزىن بولىپ، كەيدە تىم قىسقا بولىپ تا كەلە بەرەدى. ەڭ قىسقا بولعاندا ءبىر عانا سوزدەن قۇرالادى، مىسالى: _ 你先去好吗？(سەن الدىمەن بار، جاراي ما؟) _ 好 (جارايدى). جاۋاپ سويلەمدەگى 好 (جارايدى) ءبىر سوزدەن قۇرالعان، ءارى ءبىر مورفەما بولىپ ەسەپتەلەدى. ءسويتىپ، وسى ۇلگىدەگى سويلەمدە مورفەما، ءسوز جانە سويلەم ءبارى ءبىر جەرگە كەلىپ، ءبىر تۇيىندە قۇرالىپ وتىر. الايدا ولاردى بولشەكتەر بولساق، ۇقساماعان ءۇش جىككە (مورفەما، ءسوز، سويلەم) جىكتەلەدى.

سويلەم جاسالۋ جولدارىنا قاراي حابارلى سويلەم (陈述句)، سۇراۋلى سويلەم (疑问句)، بۇيرىقتى سويلەم (祈使句) ، اتاۋ سويلەم (称呼句) جانە لەپتى سويلەم (感叹句) دەپ ءتورت ۇلكەن توپقا بولىنەدى.
1. حابارلى سويلەم (陈述句). بۇل حابارلاۋ ماقساتىندا ايتىلعان جاي سويلەم نەگىزىندە جاسالادى. مىسالى: 他一冬天干了这种工作 (ول قىس بويى وسى جۇمىستى ىستەگەن).
2. سۇراۋلى سويلەم (疑问句). سۇراۋلى سويلەم اتىنىڭ ءوزى اتاپ تۇرعانداي، سۇراق قويۋ ارقىلى جاسالاتىن سويلەم. ايتالىق: 你是学生吗？(سەن ستۋدەنتسىڭ بە؟).
3. بۇيرىقتى سويلەم (祈使句). بۇيرىقتى سويلەمنىڭ ءرولى تىڭداۋشىعا بەلگىلى ءبىر جۇمىستى ىستەۋدى تالاپ ەتۋ. مىسالى: 你明天一定去阿斯塔纳！(سەن ەرتەڭ مىندەتتى تۇردە استاناعا بار!).
4. قاراتپا سويلەم (称呼句). قاراتپا سويلەمنىڭ ءرولى تىڭداۋشىنىڭ نازارىن اۋدارۋ. ايتالىق: 同志们！(جولداستار!). قاراتپا سويلەم قازاق گرامماتيكاسىندا  دا بار.
5. لەپتى سويلەم (感叹句). ادامنىڭ قورقۋ، قۋانۋ، تاڭدانۋ سياقتى سەزىم-كۇيلەرىن بىلدىرەتىن سويلەمدەر. مىسالى: 糟糕，我迟到了！(قاپ، مەن كەشىكتىم!).

قورىتىندى: قاتىناس قۇرالى بولۋ – ءتىلدىڭ ەڭ نەگىزگى قىزمەتى. ءتىلدىڭ باسقا قىزمەتتەرىنىڭ بارلىعى ونىڭ وسى نەگىزگى قىزمەتىنە تاۋەلدى. ءتىل دەگەنىمىز – قاتىناس قۇرالى، ەكسپرەسسيۆتىك قىزمەت اتقارۋشى تاڭبالاردىڭ تاريحي تۇردە قالىپتاسقان جۇيەسى قالىقتىڭ تاريحى، ونىڭ كۇللى ءومىرىنىڭ ءىزى. تىلدەن سول ءتىلدى جاساۋشى حالىقتىڭ ارمانى مەن ءۇمىتى، قايعىسى مەن قۋانىشى سەزىلىپ تۇرادى. ءتىل - تالاپ زاماننىڭ جەمىسى. ول بىرنەشە قوعامعا قىزمەت ەتە بەرەدى. مىسالى، قازاق ءتىلى فەودالدىق قوعامعا دا، سوسياليستىك قوعامعا دا قىزمەت ەتتى. ەندى، مىنە، نارىقتىق قاتىناس قوعامىنا دا قىزمەت ەتىپ وتىر. ءتىل بەلگىلى ءبىر توپتىن، ايتالىق، نە بايدىڭ، نە كەدەيدىڭ مۇقتاجىن وتەۋ ءۇشىن ەمەس، قوعامداعى بارلىق تاپتار ءۇشىن قىزمەت اتقارادى. ولاي بولسا ، ءتىل تاپتىق سيپاتقا ەمەس ، جالپى حالىقتىق سيپاتقا يە بولادى. بۇل – ونىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى. ەندەشە، ادامزات ءتىلى بيولوگيالىق تا، پسيحولوگيالىق تا قۇبىلىس ەمەس، ول قوعامدىق ( الەۋمەتتىك قۇبىلىس، قوعامعا قىزمەت ەتەدى. سەبەبى ءتىل قوعام ءۇشىن، كوعام مۇشەلەرىنىڭ پىكىر الىسىپ، ءوزارا ءتۇسىنىسۋ ءۇشىن كەرەك، سول ءۇشىن جارالعان، سول ءۇشىن جاسالعان. پىكىر الىسۋ، ءتۇسىنىسۋ قوعام بار جەردە تاۋا بولادى. ءبىر - بىرىمەن سويلەسەتىن ادامدار جوق جەردە ءتىل دە جوق. قوعام قاي جەردە، قاشان تۋعان بولسا، ءتىل دە سول جەردە، سول زاماندا پايدا بولعان. ءاربىر ءتىل وزگەشە لەكسيكا، گرامماتيكا جانە فونەتيكاسىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءقوعامسىز-تىل، ءتىلسىز قوعام بولمايدى.
ءتىلدى ءتىل ەتىپ، بار تابيعاتىن ايقىنداپ تۇراتىن-فرازەولوگيالىق تىركەستەر بولىپ كەلەدى. وسىنداي ەرەكشەلىكتەر بار جۇڭگو ءتىلىنىڭ ءسوز تىركەستەرىنىڭ كوپتىگى، سول ءتىلدىڭ بايلىعىن بەرەتىن كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى.

قورتىپ ايتقاندا، شەت ءتىلىن ۇيرەنگەندە ءار ۋاقىتتا انا تىلىڭمەن سالىستىرا وتىرىپ ۇيرەنۋ سول ءتىلدىڭ قىر-سىرلارىن اشۋدا كومەگى زور.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1. بايتۇرسىنوۆ. ا. اق جول. – الماتى: جالىن، 1991.
2. ءتىل ءبىلىمى تۋرالى / قۇراست، نازاري. و.، قاناپين و. – ءۇرىمجى: شىنجاڭ حالىق، 1989.
3. 李德津.，程美珍. 外国人实用汉语语法. – 北京：北京语言大学出版社，2009.
4. 朱德熙. 语法讲义. – 北京：商务印书馆，2006.
5. 卢福波. 对外汉语教学实用语法. – 北京：北京语言大学出版社，2004.
6. 陆丙甫.，李胜梅. 语言研究论集. – 北京：中国社会科学院出版社，2001.
7. قىتايشا-قازاقشا سوزدىك / قۇراست، نايمان. س.  – ءۇرىمجى: شىنجاڭ حالىق، 1987

---