InfoHub Logo

قازاق حالقىنىڭ مەرەكە-مەيرام مەن ويىن-ساۋىقتىڭ وزىندىك ۇلتتىق وزگەشەلىگى ايقىن، تاريحى ۇزاق. قازاق مادەنيەتىندەگى ويىن-ساۋىق ءداستۇرى بارلىق ۋاقىتتا دا ۇلكەن قوعامدىق ماڭىزعا يە بولدى. ولاردىڭ پايدا بولۋ ۋاقىتىن ەجەلگى داۋىرگە جاتقىزا الامىز، ولاردىڭ دامۋىندا ولار حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قاتىناستارى مەن ەكونوميكالىق قىزمەتىنە سايكەس كەلەتىن ءبىرقاتار اۋىسپالى فورمالاردان ءوتتى. قازىرگى تاڭدا ويىن ءداستۇرى كوپتەگەن عالىمدار اراسىندا قىزىعۋشىلىق تۋدىرعان تاقىرىپتاردىڭ قاتارىندا. قانداي حالىقتى الىپ قاراساڭىزدا وزىنەن كەيىنگى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ دامۋى ءۇشىن جان-جاقتى قامقورلىق جاساعان. ويىن-وسى قامقورلىقتىڭ باستى قۇرالى رەتىندە تانىلعان. بۇل ويىندار تەكتەن تەك پايدا بولمايدى. ولاردىڭ بارشاسى دەلىك ادام ءومىرىنىڭ قاجەتتىلىگىن وتەۋ ءۇشىن تۋادى. ءار كەزدەگى جاس مولشەرىنە، ىس-ارەكەتى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاراي لايىقتالىپ وينالادى. شاقالاق ءسابي كەزىنەن باستاپ بوزبالا، بويجەتكەن شاققا دەيىنگى ارنالىپ قالىپتاسقان ءسوز ويىندارى دا قامتىلادى. تاريحقا كوز جۇگىرتەر بولساق، قانشاما قيىن-قىستاۋ زاماندى باستان كەشىرسەك تە، اقىلگوي دانالارىمىز بەن ەرجۇرەك باتىرلارىمىزدىڭ كورسەتكەن قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز بەن وزىندىك قۇندىلىقتارىمىز ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ، جالعاسىن تابۋدا. ءداستۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەر مەن شەشەندەردىڭ العىر دا اقىلدى سوزدەرى، ەرتەگىلەر مەن ماقال-ماتەلدەرىمىزدىڭ دە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالۋى اتا-بابالارىمىزدى ارقاسى. ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا قۇيىپ ءسىڭدىرۋى بىردەن-بىر اتا-بابالارىمىزدىڭ ەڭبەگى وراسان زور.  جازۋشىلار مەن حالىق اقىندارى اۋىلدار مەن ەلدەردى ارالاي ءجۇرىپ، حالىقتىڭ ارمان-تىلەكتەرىن وزدەرىنىڭ ولەڭ-جىرلارىنا ارقاۋ ەتتى. ءسوز ونەرى مەن وي-سانانىڭ قۇلاشىن كەڭگە جايدىردى. حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن سەرگىتۋ ءۇشىن سول جۇرىستەرىن ءسان-سالتاناتقا اينالدىردى. سولايشا، سال-سەرىلىك جورالعىسى دالالىق ونەرپازداردىڭ داستۇرىنە، ەل ءومىرىنىڭ ارناسىنا اينالدى. سال-سەرىلەردىڭ ارقاسىندا جاپپاي ايتىس ءداستۇرى قالىپتاستى. ياعني، ەكى جاس ولەڭ ايتىپ سىرلاسۋ ءداستۇرى قالىپتاستى. سونداي ويىن-ساۋىقتاردا وينالاتىن كوپتەگەن ويىننىڭ تۇرلەرى ۇلتتىق ءداستۇرلى سيپاتىمەن قۇلاش جايدى.

حالىق اراسىندا ويىن ساۋىقتى قىزىقتىرىپ، ەرەكشە قابىلەتىمەن ءدۇيىم جۇرتتىڭ ىشەك-سىلەسىن قاتىرىپ، جۇرتتىڭ كۇلكىسىنە سەبەپشى بولىپ جۇرگەن شەبەرلەر بولعان. ولار وزدەرىنىڭ ونەرلەرىن جۇرت كوپ جينالاتىن جەرلەرگە، اسىرەسە، مەرەكە مەن مەيرامدا، جارمەڭكەلەردە، ءتىپتى اۋىل اراسىن ارالاپ ءجۇرىپ تە كورسەتە بىلگەن. حالىق اراسىنداعى كەلەڭسىز كورىنىستەردى، بايلاردىڭ ساراڭدىعى مەن پاسىقتىعىن، كۇشى كوپتىڭ السىزگە زورلىعىن كۇلكى رەتىندە حالىققا جەتكىزە بىلگەن. قۋلار ونەرى-زەرتتەۋشىلەر كوپ قىزىعۋشىلىق تانىتقان ونەرلەردىڭ قاتارىندا. وسى تاقىرىپقا بايلانىستى زەرتتەۋشىلەر «ولار ىڭعايى كەلگەن جەردە قاتارعا قوسىلىپ، كۇلدىرە دە، جىلاتا دا بىلەتىن ءانشى بولۋمەن قاتار، كۇتپەگەن جەردەن كۇلكى شاقىرا وتىرىپ، مۇلدە باسقا بەينەگە اۋىسىپ كەتۋ قۋلاردىڭ باستى قارۋى» دەگەن بولاتىن. قۋلار ونەرىنىڭ اتىن اڭىزعا اينالدىرعان جيرەنشە، الداركوسە، تانتاي، تورسىقباي، ت.ب. ايتا الامىز. ولار وزدەرىنىڭ ايلاكەرلىگىمەن الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردى كۇلكى نىسانىنا اينالدىرىپ، كوپتەگەن ادامداردىڭ ەستەن كەتپەس كومەديالىق بەينەلەرىن جاساعان. قازاق دالاسىنداعى قۋلار ونەرىن ءدۇر سىلكىندىرگەن ەلۋباي ءومىرزاقوۆ، يسا بايزاقوۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆتەر جانە ت.ب. ايتا الامىز. بۇل تۇلعالار وزدەرى ونەگە تۇتقان ورتانىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى، بۇگىنگى تەاتردىڭ كلاسسيك مايتالماندارى. ولار ءتىپتى سويلەمەي-اق وزدەرىنىڭ ىس-قيمىلىمەن، بەت-الپەتتەرىن وزگەرتۋ ارقىلى دا حالىقتى كۇلكىگە قالدىرا الاتىن بولعان. بۇل ونەر قاشاندا ادامنىڭ قيالىنان تۋىنداپ، زامان اعىمىنا قاراي بايىپ، مازمۇنى تەرەڭدەپ وتىرادى.

جاستار ءبىر عانا ەمەس بىرنەشە ونەردى قاتار يگەرگەن. اقىن، كۇيشى، جىرشى، بىلەك ەپتىلىگىن كورسەتەتىن باتىر دا، ءتىپتى كوڭىل كۇيدى كوتەرەتىن ساتيريك تە بولا بىلگەن. وسىنداي يۋارنەشە ونەردى قاتار يگەرگەن سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى تۇلعا رەتىندە مەن جاياۋ مۇسا، اقان سەرى، بالۋان شولاقتى ايتار ەدىم. سوندىقتان مۇنداي ونەر يەلەرىنىڭ اۋىلعا كەلۋى قانداي دا ءبىر ويىن-ساۋىقتىڭ بەينەسى سانالعان. تىپتەن كەيبىر سال سەرىلەر پەن اقىنداردىڭ ءبىر ءوزى بىرنەشە قىزمەتتى اتقارا بىلگەن. ويىنداردىڭ سالالارىندا نەگىزگى قىزمەتتى اتقاراتىن ءسوز ويىندارىنىڭ ماقساتى – بالالارعا دۇرىس ءارى ورىندى سويلەۋدى، ومىردەگى بولاتىن سان قيلى قۇبىلىستاردى تۇسىندىرۋگە باعىتتالعان. سونىمەن قاتار، شەشەن ءانى تاپقىر بولۋعا ۇيرەتكەن. مۇنداي ءسوز ويىندارىنىڭ قاتارىنا جاڭىلتپاش، ماقال-ماتەلدى جاتقىزا الامىز.

حالىق ونەرىنەن ءبولىپ قاراي المايتىن ءبىر سالامىز – تەاتر ونەرى. بۇل ونەردىڭ العاشقى ويىن ساۋىعىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن مەكەنى قاراپايىم حالىقتىڭ اراسى. ءار ەلدىڭ وزىندە پايدا بولعان ونەر سول مەكەننىڭ مادەنيەتىن، ماقسات مۇددەسىننەن حابار بەرەدى.  ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز دارىپتەپ، حالىق ونەرىنىڭ تەگىن تەكتەۋ تەاترتانۋدا قاجەت. ولاي بولسا ۇلتتىق حالىق تەاترىنىڭ العاشقى تۋىندىلارىن كونە اۋىز ادەبيەتىنەن ىزدەستىرۋگە بولادى. ماسەلەن ايتار بولساق، “جار-جار”، “بەتاشار” جانە “ايتىس”. بۇل ونەر تۋىندىلارىنا ايگىلى جازۋشى م.اۋەزوۆ “قوسپاسىز تەاتر” دەگەن باعا بەرگەن.  ەل جۇرتىمەن ، جاقىندارىمەن قوشتاسىپ، ساحنالىق ءساتتى اڭعارۋعا بولاتىن ەرەكشە سالتتىڭ ءبىرى – “سىڭسۋ”. مۇندا ساحنالىق ونەر مەن اكتەرلىك ويىنعا دەگەن تىم جاقىنداۋشىلىقتى اڭعارۋعا بولادى. ءدال سول سەكىلدى “جار-جاردىڭ” دا ەرەكشەلىگىن تانىتىپ، تەاتر تۋرالى العاشقى زەرتتەۋىندە تۇسىنىكتەمە بەرگەن م.اۋەزوۆ بولاتىن.  “ەرتە زاماندا مەرەكە-مەيرامدار مەن تويلاردا انمەن ايتىساتىن اقىندار ءوز زاماندارىندا تەاتردىڭ العاشقى ۇلگەرىن كورسەتتى. ولاردىڭ جاساعان ساۋىق-سايرانى بارشا حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، قۋانىش پەن شاتتىققا بولەدى. ودان سوڭ ۇزاتىلاتىن قىزدىڭ تويىندا ەر مەن ايەلدەردىڭ بىر-بىرىمەن جارىسا ورىندايتىن “جار-جارى”دا بۇگىنگى ساحنا تورىندە ەش وزگەرىسسىز كورۋگە بولايىن ويىن-ساۋىق قاتارىندا”،  – دەگەن بولاتىر م.اۋەزوۆ. ول وسىنداي سوزدەر ارقىلى ءبىزدىڭ ۇلتتىق تۋىندىلارىمىزدىڭ بارلىعى دەرلىك ساحنا تورىندە اكتەرلەردىڭ ويناۋعا ىڭعايلىلىعىن، تەاترلىق كورىنىستەردىڭ بارلىعىن ايقىنداپ كورسەتىر وتىر. وسىنداي سوزدەردەن ءبىز حالىقتىڭ ۇلتتىش ساحنالىق ەلەمەنتتەرىن حالىقتىڭ ءتول تۋىندىلارىنىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىندە قالىپتاسىپ، دامىپ، قازىرگى اكتەرلىك ونەر سالاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى.

تەاترلىق سيپاتتاعى كورىنىستى ءبىز “ايتىس” ونەرىنەن دە كورە الامىز. ءايتىس-سوز ونەرىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى. سۋىرىپ سالما قاسيەتىمەن ساحناعا جاقىندىق جاعىنان يمپروۆيزاسيالىق جانە ورىنداۋشىلىقپەن تىكەلەي بايلانىستى. مۇندا تەك قانا ءسوز ەمەس، ەموسيا، بەت-الپەتتە وزگەرىسكە ۇشىرايدى. حالىق ادەبيەتىندەگى اقىنداردىق ءسوز ساپتاۋلارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ءۇڭىلىپ قاراساق، ولاردىڭ تابيعاتى اكتەرلىك ونەرگە جاقىن سوزدىك قاقتىعىستاردىڭ سان الۋان سيپاتىن اڭعارۋعا بولادى. ءتىپتى بىر-بىرىمەن ايتىسىپ وتىرعان ەكى ايتىسكەر اقىننىڭ ايتىسى دا ساحنالىق قويىلىم سەكىلدى اسەر سىيلايدى.

قازاقتاردىڭ ساۋىق مادەنيەتىندە ەرەكشە ورىن الاتىن مەيرام – ءاز-ناۋرىز مەيرامى. كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىن اتاپ وتەتىن جاڭا جىل مەيرامى. اڭىز اڭگىمەلەرگە سۇيەنەر بولساق، بۇل كۇنى قاراپايىم حالىق قىسقى اۋىرتپالىق مەن تورت-تۇلىك مالدارىنىڭ امان ساقتالعانىنا قۋانادى. ميفولوگيالىق تۇسىنىك بويىنشا ءبىر كۇن بۇرىن، ياعني، 21 ناۋرىز دالانى قىزىر ارالايدى ەكەن. سوعان بايلانىستى – “قىزىر ءتۇنى” دەپ اتالادى ەكەن. ناۋرىز ءتۇنى اۋىل بويجەتكەندەرى وزدەرىنىڭ كوڭىلى بولىنگەن جىگىتتەرىنە ارناپ سوعىمنىڭ ەتىن سالىپ ءپىسىرىپ، “ۇيقىاشار” اتالاتىن ەرەكشە تاعامدى دايارلايدى. ال ۇلدار بولسا، بويجەتكەندەردىڭ تاعامدارىنا سىيلىق رەتىندە “سەلت ەتكىزەر” دايىنداپ قويادى. مۇندا بەرىلەتىن اينا-پاك پەن جاستىقتىڭ بەلگىسى،  تاراق-سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسى، ءيىسسۋ-جاڭا جارعاە جاۋقازىنداي قۇلپىرۋدىڭ بەلگىسى.

جاڭا جىل مەيرامى ۇلتتىق ويىندى ويناۋمەن باستاۋ العان. بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ حالىقتار بار ونەرلەرىن پاش ەتەتىن بولعان. ويىننىڭ تەك ءبىر ءتۇرىن عانا ەمەس، كۇرەس، بايگە، اقىندار ايتىسى سەكىلدى  كوپتەگەن ونەر سالالارى بويىنشا قىزۋ تارتىسقا ءتۇستى. وسىلاي باستاۋ العان مەرەكە-مەيرام ادام ىقىلاسىنا بولەنۋگە تاپتىرماس مەزگىل. ءبىر-بىرىن قۇتتىقتاعان جاس پەن كارى ءار ۇيدى-ۇيگە كىرىپ ناۋرىز كوجەدەن ءدام تاتادى. ارمەن قاراي اۋىلدان-اۋىلعا قىدىرىپ، ءىر ۇيگە كىرىپ قۇتتىقتاپ شىعادى. مۇنداي مەيرام-مەرەكەلەردە جاستار وزدەرىنشە بولەك جۇرەدى. ءان مەن جىردان توگىپ، ساۋىق-سايران جاسايدى. بارلىق جاستار بىرىگىپ كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن كوتەرەدى. ءبىراز سەرپىلىپ العان سوڭ ارمەن قاراي وزدەرىنىڭ سەزىمدەرىن بىر-بىرىنە قارا ولەڭمەن جەتكىزەتىن بولعان. بارلىعىن بولعان سوڭ قىزىق دۋماندى جالعاستىرۋ ءۇشىن ىڭعايلى ۇيگە جايعاسىپ، ءارى قاراي جالعاستىرادى. وسىلايشا، ءداستۇرلى ونەردى دارىپتەۋ جۇيەگە اسادى.

ورىنداعان: ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، مادەنيەتتانۋ ماماندىعى 4 كۋرس ستۋدەنتى-كوناربايەۆا مايا كۋلمۋرادوۆنا

عىلىمي جەتەكشى: ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، «ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ» كافەدراسىنىڭ PhD دوكتورانتى قۇدايبەرگەنوۆ سەرعازى ەرەجەپ ۇلى

---