قىزىل كەنىش وقيعاسى
قازاق جەرى تاريح كىتابىنىڭ سارعايعان بەتى. تۋعان ولكەگە بايلانىستى ازدى-كوپتى اڭگىمەگە، اتاۋىنا نازار سالىپ، تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭ-اق التىن جۇلگەسىنە كەزىككەندەي كەپكە ەنەسىڭ. تاسى دا، بۇتاسى دا سويلەپ قويا بەرەدى. قارقارالىنىڭ تەرىستىگىندە كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتقان بوقتىكەنت تاۋى. بۇل تاۋدىڭ كۇنگەي بەتى لەبىنە ءتىرى جان اربالعانداي جەر ءۇستىنىڭ ءجانناتى، ساۋكەلەگە ۇقسايدى. ورتا تۇسى وركەشتەنىپ، تۇستىك بەتتەن كەڭ اڭعار اشىلادى. جالعىزاياق جول قىساڭدى ورلەپ جوعارىلاي ءتۇسىپ وڭ مەن سولدان شوقىلى تاۋ — ۇيقىدان ويانعان باتىرعا ۇقساپ ەڭسەسىن تىكتەپ تۇرەگەلىپ كەتەدى. شىرشا، قاراعاش، ۇيەڭكى توعاي الدىڭىزدان اندىزداپ شىعادى. جۇلقىنىپ اققان وزەندى ورلەپ جۇرگەن سايىن اڭعار قۋسىرىلىپ، شۇڭەيتتەنىپ ۇزىن ساپتى شومىشكە ۇقساپ كەتەدى. قوس قاپتالى تەرىستىككە قاراي بيىكتەگەننەن-بيىكتەپ وتكەل بەرمەس اسۋعا تىرەلەدى.
ەرىكسىز كىدىرەسىز. شۇڭەيت تابانىندا تاستان-تاسقا سەكىرگەن جىڭىشكە وزەن. وزەننىڭ سول قاپتالىنان ۇيمەكتەلگەن قورىم، قورىم تورىندە قام كەسەك، جالپاق تاستان ورىلگەن تاسبولات تام. ءۇش بولمەلى، توبەسى اشىق، ورتاسىندا ءدالىزى. تەرىستىگى مەن تۇستىگىندە ەكى ەسىك، كادۋىلگى قۋما ەتىپ سالىنعان قورجىن تام. تام الدەقاشان قۇلاعان. قىزىل كەنىش قونىسى وسى.
كەيىنگى قازباگەرلەر كىسىنىڭ كەۋدەسىنەن ەتىپ بيىكتەتىپ، قابىرعانى قايتا ءورىپ، بولمەنىڭ ەدەنىنە جالپاق تاس توسەپ، تاسبولات تامنىڭ سۇلباسىن قۇپ كەلتىرگەن. تامنىڭ اۋماعىن سىمتەمىرمەن قورشاپ، «تاريحي جادىگەر، مەملەكەت يەلىگىندە» دەپ شويىن تاقتا ورناتىپتى.
بەيسەۋبەت جان جۇرمەي كىسى اياعى باسپاعان سوڭ بۇلدىرگەن، ۇشقات، الابوتاسى كيىزدەي قالىڭ؛ ماڭايى ءسامبى، قاراعاش ارالاسا وسكەن توعاي. قىساڭ ءىشى ەلسىز. ساقىلداپ اققان وزەن، سىڭسىعان توعاي كەشقۇرىم كىسىنىڭ بويىن توڭازىتىپ ءبۇرىستىرىپ جىبەرەدى. تۇنگە قالۋ ءقاۋىپتى. بىلەتىندەر كەمەشتەنگەن تاۋ اڭعارىنان تۇنەمەسى قىستىعىپ، سىڭسىپ جىلاعان بويجەتكەن ءۇنى ەستىلەدى دەيدى. بويجەتكەن بولىپ ءۇن سالعان — باياعىدا قىزىل كەنىشتى ءبىر قىس جايلاعان قىرىق قىزدىڭ رۋحى، الدە عايىپتى كەزگەن شايتان، الدە ءىبىلىس سازى ما، كىم بىلەدى. ايتەۋىر ۇزاق جولدان شالدىعىپ جەتىپ شوككەن تۇيەدەي جايراپ جاتقان كونەنىڭ كوزى — قىزىل كەنىش كونە اڭگىمەنىڭ كەنىشى.
كەشەگى وتكەن التىن وردانىڭ داۋىرلەپ تۇرعان زامانىندا ۇلى دالانى باسقان جەرى توڭكەرىلىپ تۇسەردەي نە جايساڭدار مەكەندەدى دەسەڭشى! جوشىنىڭ تۇڭعىشى وردا ەجەن كىندىگىنەن دەشتى قىپشاق ۇلىسىن ۋىسىندا ۇستاعان قازاق حاندارىنىڭ اۋلەتى تارادى. ەدىلدىڭ ارعى جاعى، بەرگى جاعىن جايلاعان كيىزدەي قالىڭ ەلگە باتىدان تاراعان ۇرپاق يەلىك ەتتى. ەكى وزەننىڭ اراسى، بۇقار مەن سامارقانعا شيبان تۇقىمى، شاعاتاي اۋلەتى؛ كۇن ەڭكەيگەن باتىس تۇكپىردەگى حاجىتارحان مەن قىرىمعا توقاي-تەمىر اۋلەتى قوڭىر سامال ەسكەندەي سارابدال ءسوزىن وتكىزدى، اۋلەتتىڭ التىن ءتىن، ۇزىلمەس ارقاۋى بولدى.
توقاي-تەمىر مويىل قارا شاشتى، جازىق ماڭداي، قاراعان كەزدە مولدىرەگەن وتكىر جانارى كىسىنىڭ ارعى-بەرگىسىنەن ءوتىپ كەتەتىن، سۇڭعىلا سۇلۋ كىسى بولىپتى. اۋەل باستا جاراتۋشى يە ايەل عىپ جاراتىپ اپ، سوڭىنان الگى ويىنان تەز اينىپ ەركەككە تارتىپ كەتكەندەي... جىبەكتەي ەسىلگەن مىنەزى، كوركەم ءجۇزى، تۇنجىراپ قاراعانى-اق بەتتەسىپ كەلگەن كىسىنى ماگنيتشە جىلدام تارتىپ، ءيىنىن تاۋىپ يكەمىنە تەز كوندىرەتىن. ءتۇپ اتاسى باتىنىڭ بىربەتكەي قاتتىلىعى اينالىپ ءوتىپ، ناعاشى جۇرتىنىڭ قوڭىر قوزىداي جۋاستىعى جۇققان با دەرسىڭ. ەدىل وزەنىنىڭ نايقالا لىقسىپ تەڭىزگە تاقاعاندا ون سان ارنا مەن سالاعا ءبولىنىپ، بىتىراي جايىلعان القىمىنا قادانى ءوزى قاداپ، وردانىڭ شاڭىراعىن ءوزى كوتەردى. اينالاسى ات شاپتىرىم جازىقتىڭ ورتاسىنا باقان تىرەپ: «وسى تۇس!» — دەدى.
حان ءسوزى قاتە كەتپەيدى. «وسى تۇس» دەگەن جەرگە كوپ ۇزاماي قيقىمداي قونىس قاپتاپ، بورەنە ءيىپ، قام كەسەك قالاستىرىپ «شوڭقيما» دەپ اتالاتىن ۇيلەر قانات جايدى، حانساراي سالىندى. قازانى وشاقتان تۇسپەيتىن استى ەكەن، حانى بيلىك تىزگىنىن تاس قىپ ۇستاعان تارحان ەكەن دەگەن ءسوز قوسارلانىپ كەلىپ — استىتارحان + استارحان + حاجىتارحان — ورداسى دۇنيەگە كەلدى. قازاقتىڭ التىن عاسىرى — نوعايلى ءداۋىرى باستالدى.
ودان بەرىدە... ابىلاي زامانىندا توقاي-تەمىردىڭ كىندىگىنەن تاراعان جاس حانزادا كوك شالعىنى ۇزەڭگىنى شىرماپ كولىكتى تۇساپ جۇرگىزبەيتىن، ىشىنە بوتا تۇسسە كورىنبەيتىن كوكورايعا شاتىر تىگىپ، بىلەگى مايىسقان حانشاسىنىڭ قولىنان قىمىز ءىشىپ، ادەمى مۇرتى كوككە شانشىلىپ مالداس قۇرىپ وتىرعان ەدى. تۋ سىرتىنان ات ءدۇبىرى ەستىلدى. شاۋىپكەل، بارىپكەلى ەلەڭ ەتىستى. جەر ەڭبەگىن ويارداي الدەكىم ءدۇرس قۇلادى، جارىقشاق ۇنمەن «دات» سۇرادى.
جاس حانزادا تىزەسىندە كولدەنەڭ جاتقان قىلىشىن جارتىلاي قىنابىنان سۋىرا ءتۇسىپ ارتىنشا شالعايىمەن جابا قويدى. وتاۋدىڭ ەسىگىن سەرپىپ اشىپ تورعاۋىتى ەندى. قوس قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، تىزەرلەي كەتىپ تىلگە كەلدى. «تومەنگى جاقتان قارا قالماقتىڭ ەلشىسى كەلىپ تۇر، حان يەم»، — دەدى تورعاۋىتى گۇر ەتىپ. «تۋ سىرتىمدى دۇبىرگە تولتىرىپ ەنتەلەپ جەتەتىندەي ەلشىنىڭ ەسىرىگى مە؟.. كۇتە تۇرسىن!» — دەپ سول قولىن سىلكە كوتەرىپ شىعارىپ جىبەردى. ويعا شومدى... جوعارعى ەدىلدەن سابىلىپ جەتەتىن كەرۋەننىڭ حابارى ءۇزىلدى، ورىستان الىم-سالىق جيناپ كەلۋگە جىبەرگەن جاۋشىسى ءالى جوق. ورمان ىشىندە بۇقپا تورعايشا بۇعىنىپ جان باعىپ جۇرگەن شارقايلى مۇجىق جالت بەرىپ ۇستاتپاي دىڭكەلەتتى مە، الدە جاۋشىنى قاۋمالاپ، بالتالاپ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتتى ما، كىم بىلەدى. جۇرەگىنەن ءۋايىم ەش جۋىلمايدى. وسىدان كۇنشىلىك تۇستىكتەگى سارايعا اتتانعان ساۋدا كەرۋەنى قايتىپ ورالمادى. سارايدا وتىرىپ ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازى كىم بولۋى كەرەك ەكەنىن ءوزى شەشىپ، ءوزى ءپاتۋا ايتاتىن التىن وردا بەكلەربەگى ۇلىق مۇحاممەد ۇرپاعىنىڭ داۋرەنى تايىپ، ايبىنى الاسارعالى قاشان! وي، ءپالى-اي! كۇپتى كوڭىلمەن كۇندى ەڭكەيتتى.
كەشكىلىك كولەڭكەسىن كەۋدەسىنەن باسقان ەلشىنى قابىلدادى. قاباعى ءتۇسىپ جاعىنان بوزداعى شىعىپ ابدەن جۇدەپتى. قوس تىزەرلەي جۇگىنە كەتىپ قامشىسىن كولدەنەڭ تاستادى.
— قارا قالماقتىڭ تورعاۋىتى ايۋكە حاننىڭ ەرتەرەكتە قالدان شەرىنگە جالعىز قىزىن بەرەمىن دەگەن ۋادەسى بار. قالدان شەرىن قيىردان كوز سالىپ كۇتىپ وتىرعان كورىنەدى. قاسىنا وتىز توعىز قىز قوسىپ، توشايىن ارۋمەن قىرىق قىز ەتىپ كەرۋەن تارتىپ، اتاجۇرتقا جونەلتپەكشى. سول كەرۋەننىڭ جولىن توسىپ، ولجالاماي، وتكىزىپ جىبەرۋدى وتىنەدى ايۋكە حان.
توقاي-تەمىر كىندىگىنەن تاراعان جاس حانزادانىڭ بۇيرەگى بۇلك ەتتى. وسىدان پالەن جىل بۇرىن، وندا باتى جارىقتىقتىڭ كوزى ءتىرى، ورمانداي ورىستى شاۋىپ، ات باسىن باتىسقا بۇرعان ىزعىن ۋاعى. ات ۇستىندە قۇيرىعى قاجالىپ، جىلىك مايى ءۇزىلىپ، تاقىمى ويىلادى. سارى ايازى ساقىلداعان، شىمداق جولى جاس بالانىڭ ەڭبەگىندەي بىلقىلداعان باتىستا جورتىپ ءجۇرىپ باتى باقي جالعانعا وزىپتى. ءمايىتتى جات جەرگە قالدىرۋعا بولمايدى. كەرۋلەننىڭ كۇرەڭ تورىندە ايگىلى اۋلەتتىڭ كورحاناسى — يت ارقاسى قيانداعى يكە وتوگكە ءۇش اي ءجۇرىپ جەتكىزۋگە ءتيىس. حان قورىعىنا ءمايىتتى تەڭدەپ اپارىپ جامباسىن جەرگە تيگىزۋ ارعى باباسى توقاي-تەمىرگە جۇكتەلىپتى. اۋلەتتىڭ قول جايىپ، بەت سىيپاعان ءپاتۋاسى جازىلماعان زاڭ. باتىنىڭ سۇيەگىن تۇز سىڭگەن قۇلىن تەرىسىنە وراپ، سىرتىن شۋدامەن شاندىپ، سارى ماياعا تەڭدەپ، قىل قۇيرىعىن كوتەرگەن قارالى شەرۋدى باستاپ باباسى كەلۇرەنگە بەت الىپتى.
ءاپپاق ايدىڭ استىندا جازيرانىڭ شەتىنە شىعا الماي ميتىڭ جۇرىسپەن مامىردى تۇگەسىپتى.
تەمىرقازىقتى سول ۇزەڭگىلىككە الىپ، مي قايناتقان كۇنگە ماڭدايىن توسەپ ماۋسىمدى ەڭسەرىپتى.
شىجىعان شىلدەدە الاتاۋدى بوكتەرلەپ، ءنان شىڭنان قيالاپ ءوتىپ قۇبا ءدۇز شولگە شىعانداپ قانى قويۋلاپتى. جان سوزعان قولدىڭ ءبىرازى قاڭقاسى ساۋدىراپ جولدا قالادى. شولگە شىعاندايدى. اسپان مەن جەردىڭ ءادىبى سوگىلگەن كوگىلدىر كوكجيەك كوزدى تۇساعاندا — جول اڭدىعان قالماق تايشىسى ويقاستاپ الدىنان شىعىپتى. ءمايىتتىڭ جامباسىنا سالعان التىن جامبىعا اڭسارى اۋدى ما، كىم بىلەدى. كولەڭكەسىنە ىلەسىپ، سىڭىرىنە ءىلىنىپ ازەر كەلە جاتقان شاعىن قول كەزەنگەن جاۋعا توتەپ بەرە المايدى. ارۋاقتان قورقىپ ءپاتۋاعا كەلەتىن تايشى قايدا!.. كوزىنە قان تولىپ، اندىزداي وراعىتىپ، كەنەۋى كەتكەن ۇركەردەي توپتى ءۇرپيتىپ قورشاپ الادى. امال جوق ارعى باباسى توقاي-تەمىر باباسى اتىنان ءتۇسىپ «دات» سۇراپتى دەسەدى.
«تاق يەسىنىڭ ءمايىتىن شاپقان تاڭىرگە جازعانمەن بىردەي!.. توقتا، تيىل!.. ءمايىتتى حان قورىعىنا جەتكىزۋگە پۇرسات بەر، ولىكتى توناپ ەكى دۇنيەدە قارعىسقا ۇشىرايسىڭ، تايشى!» — دەپ ءدوڭ ايبات شەگەدى.
كەرۋلەننىڭ كەزەڭىندە ەكى باتىر كوپ ىرعاسىپ، اياعىندا «ولىك باسىندا وجەندەسىپ تۇرعانىمىز كيەگە اۋىر» دەسىپ، ءپاتۋاعا تۇرادى. قالماق تايشىسى سايلانىپ كەلگەن ون وق سارگەردەسىن ىركىپ، شەگارانى اشادى. ءمايىت ارتقان جەتىم كەرۋەندى ءارى قاراي جونەلتىپ جىبەرەدى. جارىقتىق ارعى باباسى توقاي-تەمىر ءمايىتتى امان-ەسەن يكە وتەگكە جەتكىزىپ، حاندار قورىمىنا جامباسىن جەرگە تيگىزىپ، كوڭىلى جاي تاۋىپ ورالىپتى دەپ اڭىز عىپ ايتاتىن. بالا جاسىنان قۇلاعىنا سىڭگەن كونە اڭگىمە جاتتالىپ قالىپتى.
وسى وقيعانى ەرىكسىز ەسىنە العان جاس حانزادا كەلەر — كەزەك، الماكەزەك دەپ ىشىنەن مىرس كۇلدى. ەدىلدىڭ تومەنگى جاعىنداعى، ءبىر شوعىر ەل بولىپ، قونىس جاڭارتىپ وتىرعان كارى ايۋكەنىڭ سالەمىن قۇپ الدى. باياعى تەكتى باباسىنىڭ دومبىتپا ىنتاسىن قالماق ايۋكەنىڭ الدىنا كەلتىرمەيىن دەپ ويلادى. سىيعا — سىي، سراعا — بال. بۇل ءوزى دە باعزى باباسىنىڭ جۇقاناسى عوي.
— ماقۇل، ايۋكە حاننىڭ قىزىنا دەشتى قىپشاقتىڭ شەگاراسى اشىق، ەشكىم جولىن توسپايدى، — دەپ ءبىر-اق كەستى حاجىتارحان حانزاداسى.
و زاماندا اۋىزدان شىققان ءسوز اتان جىلىكتەي اۋىر بولاتىن دەسەدى. ايتىلعان ءسوز — اتىلعان وق. ءسوزدى اياقاستى ەتۋ، سەرتتى بۇزۋ — جازمىشىڭدى ويىنشىق ەتۋ. ءبىر اۋىز سوزگە بولا جان الىپ، جان بەرگەن باياعىنىڭ ادامدارى نەتكەن بەرىك! ءقادىرلى ءسوز قىلىشىنان قان تامعان حاندى قالباڭ قاقتىرعان. ءسوز سالماعىن جۇرەك تارازىسىنا تارتىپ سويلەۋ سالت دەسەدى. شاعىن مىسال: تەرىستىكتىڭ ءسوزىن ۇستاعان اقساقال بي جازيرا دالانىڭ كەلەسى پۇشپاعىندا جاتقان جايباسار بيگە دۇعاي سالەم جولدادى دەڭىز. «پالەنشە-ە-كە، اتا جولىنان بۇرىلمايىق، وسىنداي ءپاتۋاعا تۇرايىق»،— دەپ. الگى سالەمدى العان جاۋشى جەر شەتىندەگى جايباسار بيگە جەتەمىن دەگەنشە اي وتەدى... جىل وتەدى... ءسوز يەسى — جەر تىرەگەن اقساقال بي باقي جالعانعا وزىپ كەتەدى... ايتسە دە الگى جاۋشى جەتكىزگەن ءپاتۋانى جەر شەتىندەگى جايباسار بي قۇپ كورىپ — قۇلاق قاقپاي ورىندايدى دەسەدى. ءسوزدىڭ كۇشتىلىگى دەپ سونى ايتىڭىز!
و زاماندا قالماق تايشىسى ارقاسىن تاۋعا سۇيەگەندەي مىقتى شىعىپتى. تاۋ دەگەنى — ارعى جاعىنداعى جۇڭگو بوگدىحانى ەكەن. قالماق تايشىسىنا سارى ماساداي سامساعان قول جيناتىپ، وت دارىمەن اتىلاتىن زەڭبىرەك بەرىپ سايىن ساحارانى نۇسقاپ: «قازاق دالاسىن قان جوسا ەتىپ شاپ، ۇلىن — قۇل، قىزىن — كۇڭ ەت، باتىرىنىڭ كوزىن جوي، ارقاڭدى جارعا سۇيەگەندەي ءبىز بارمىز»، — دەپ جازيرا دالانى جايلاعان الاش جۇرتىنا ايداپ سالادى. قىس قاتتى سوعىپ، جۇتقا ۇشىراپ، سۇلەلەنگەن ەلدىڭ شەتىنە قاسقىرشا تيەدى. قازاق جۇرتىن ىرىگەن داكەدەي ىدىراتا سوگىپ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قىرعىنىنا ۇشىراتادى. قالماق تايشىسىنىڭ قولى ءا دەگەندە ەكى تاراپقا بولىنگەن: ءبىرى — لاقتىرعان نايزاداي جەتىسۋ جەرىن جاعالاي كوكتەپ، تارازدى ويرانداپ، تۇركىستاننىڭ توبەسىنەن شانشىلادى؛ كەلەسى تارماعى — سارىارقانى كەسىپ ءوتىپ، بۇلانتى، ويىل وزەنىن كەشىپ، سارايشىقتى ورتەپ، حاجىتارحاننىڭ وكپە تۇسىنان شىعادى. بۇل تارماقتى قارا قالماق قاتىسىبان قوڭتاجىنىڭ تۇسىندا ون سان ويماۋىت، توعىز سان تورعاۋىت — ايۋكەنىڭ اۋىر قولى دەپ اتاعان. ايۋكەنىڭ اۋىر قولى حاجىتارحاندى اينالىپ ءوتىپ، نوعايلىنىڭ بوز جازىعىن يەلەنىپ، جىلدار وتە وسى كۇنگى قالماق اۆتونومياسى اتالىپ ءسۇزىلىپ قالىپ قويعانى ءمالىم.
باياعى تارباعاتاي تاۋىنىڭ تاڭ جاعى مەن التاي تاۋىنىڭ وڭ جاعىن مەكەندەگەن قۇبا قالماقتان ءبولىنىپ — ءوز الدىنا ءدۇيىم جۇرت بولىپ جەر تۇبىندەگى قارا قالماق اتالدى. زامان اۋىسپاي تۇرمايدى. كەشەگى، 1723 جىلعى باسقا تۇسكەن قيىن كەپتى — جەتى جىل بويىنا قان سۋ بوپ اققان وتان سوعىسىن باستان كەشىرگەن قازاق قولى، 1730 جىلى كوكتەمگى اڭىراقاي شايقاسىندا قالماقتىڭ ءوز باسىنا قايىرا ءتوندىرىپ — اتا جاۋىن سارى دالادان تۇرە قۋىپ شىعادى. قارا قالماق شىعىستاعى قۇبا قالماققا قوسىلا الماي، باسى بىرىكپەي بورداي توزىپ كەنەۋى كەتىپ تۇبەكتە قالادى. كيە اۋىسقاننان سولاي بولدى.
وسى كۇنى ەتەكتەگى قارا قالماقتىڭ اۋىلى ءدۇبىرلى. تابيعات مىنەزى كىسىگە جۋىق. كۇن قۇرعاتپاي جاباعى بۇلتى توڭكەرىلىپ نوسەر جەتەدى، سار-گۇر ەتىپ، ارى-بەرىدەن نايزاعاي ويناتىپ جاسىن اتقاندا — جەر ەڭبەگىن تەسىپ جىبەرە جازدايدى. بۇراتىلعان شالعىنعا تۇيە شوكسە تابا المايسىڭ. ەدىلدى، كاسپييدى جاعالا-داعى تايىنشاداي تۋلاعان بالىعىن باقانمەن ۇرىپ ەسەڭگىرەتىپ — قازانىڭا توڭكەرىپ سالا بەر، استىنا ورتەپ وت جاق، ماي كىلكىگەن سورپاسى اعزاڭدى بالبىراتىپ، جون ارقاڭنان تەر بولىپ قۇيىلادى. بەستى قىمىز ايۋكە حاننىڭ قانىن قىزدىرىپ تۇنەمەسى كوز ىلە الماي قينالادى. حانشاسى مالمانداي توسەكتى مايماڭ قاعىپ كۇنگە جايىپ قۇرعاتام دەپ شارشايدى.
ون سان ويماۋىت، توعىز سان تورعاۋىت ايۋكە حاننىڭ وتاۋى بۇگىن ولىك شىققانداي ازالى. حانشاسى ەرىكسىز تىلگە كەلەدى.
«جازعان-اۋ، حاجىتارحاننان جاۋشىڭ كەلگەلى اينالشىق ءشوبىن جەگەن اتانداي القىمىڭ ءىسىپ، قاپالىق ءمۇجىپ جاتاسىڭ دا قوياسىڭ، توسەكتىڭ توياتى جۇمىرىڭا جۇق بولماي ءجۇر مە؟ بۇل نەعىلعانىڭ، تايشى!»
«توسەك توياتىنان وزگەنى ويلايتىن كۇنىڭ بولماس سەنىڭ. وسى ءبىزدىڭ توشايىن قانشاعا كەلدى؟»
بايبىشەسى قۇبىلىپ قارايدى. ءبىر سۇمدىقتىڭ تاياپ كەلەرىن ىشكى سەزىم تۇيسىگى سەزدىرەتىندەي مە، قالاي.
«كوكتەمگە ون جەتىگە اياق باسادى، اققۋدىڭ بالاپانىنداي بولعان ۇركەگىم-اۋ انشەيىن».
«ەندەشە كوكتەمگە قاراي قالىڭدىق جەلەگىن ازىرلەي بەر، قار كەتىپ، جەر اياعى بوساي — سوناۋ تارباعاتاي تاۋىنىڭ تاڭ جاعىندا، التاي تاۋىنىڭ وڭ جاعىندا جاتقان تايشى قالدان شەرىنگە ۇزاتامىز. قۇدا ءتۇسىپ الدىمىزدان ءوتىپ، جول-جورالعىسىن جاساپ اۋرە بولمايدى، قالىڭدىق التى ايشىلىق ۇزاق جولعا ءوز اياعىمەن جەتەدى. ىرگەدەگى حاجىتارحاننىڭ جاس حانزاداسى جولدى اشامىن دەپ ۋادەسىن بەرىپتى».
«يتپەن قوسىلىپ يتاياقتان ىركىت ىشەتىن قالدان شەرىنگە قىزىمدى بەرىپ قور قىلمايمىن، اۋ-ي-ي-ي!..» — دەپ حانشاسى قازا كوتەرگەن قايعىلى جانداي اھ ۇرىپ، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ داۋىس سالىپ جىبەردى. ازىناعان اششى داۋىس ىزعىنداي اۋىلدى باسىنا كوتەردى، جىلقى كىسىنەپ، يت ۇلىدى.
«قويساڭشى، قار!» — دەپ داۋىس سالعان حانشاسىن قۇلاشىن كەرىپ، قامشىنىڭ استىنا العالى وڭتايلانا بەرىپ ايۋكە حان قالت كىدىردى. تەمىردەي ءداتى تاپقا قويعان سارى مايشا ەرىدى. ازىناعان ايەل داۋسى ەتىنەن ءوتىپ سۇيەگىنە جەتتى. بوركەمىكتەنىپ بوسادى. «بەۋ، دۇنيە-اي!» — دەپ قولىنداعى دىراۋ قامشىمەن سىرماقتى سارت ۇرىپ قاق ايىردى. «حان قىزىنا لايىق كادەسىن جاساپ ۇرىن ءتۇسىپ اكەتسە ءجون-اۋ! سالداقىعا ۇقساپ قىزىنىڭ كۇيەۋ ىزدەپ قايىن جۇرتقا ءوز اياعىمەن بارادى دەگەن نە سۇمدىق!..» دەپ، ارى-بەرىدەن گوي-گوي داۋىس اۋىل ايماقتىڭ تۇڭلىگىن جەلپىلدەتتى، ەكىندىگە دەيىن ەڭكىلدەدى. ايۋكە حان كيىز ۇيدەن ىتقىپ شىعىپ قاڭتارۋلى اتىنا ءمىنىپ، قامشى باسىپ، جەلمەن جارىسىپ جاسىل كوكجيەكتى جيەكتەي شاپتى. ءبىراۋقىمدا تىزگىن تارتىپ، كەرى بۇرىلىپ اۋىل ىرگەسىنە جەتكەنشە الاقۇيىنعا ۇقسادى. استىنداعى بايگە اتى كوپ ۇزاماي بارلىعىپ قالدى. سۇمەكتەگەن تۇزدى تەر كوزىن تۇتتى. جۇرەگى اتقاقتاي سوعىپ القىمىنا تىعىلىپ تىنىسىن تارىلتتى. اتىنان دومالاي ءتۇسىپ الدىنان ەربيىپ شىققان سارگەردەسىن سەگىز ءورىم بۇزاۋ ءتىس قامشىمەن ءورىپ جىبەرىپ، وتاۋىنا ەمپەڭدەي ەنگەنىن بىلەدى. بۇرىندارى جەر توڭكەرىلەردەي تەڭسەلىپ باساتىن.
بۇل نە سۇمدىق ەندى. بايبىشەنىڭ گوي-گويىن قىزمەتشى بيكە ەستىپتى، جەلى باسىندا قۇلىنمەن جارىسىپ ويناپ جۇرگەن توشايىنعا ماعلۇم ەتىپتى... دەمنىڭ اراسىندا اۋىل ءۇستى ازان-قازان، شۋلىعان. ەدىل ارناسىنان اسىپ توپان سۋ قاپتاعانداي سەزىلدى. مال ۇرىكتى، يت ۇلىپ، قالماق اۋىلى قاپەلىمدە جاۋ شاپقانداي دۇرلىكتى.
ايۋكە حان: «اتاسىنا مىڭ نالەت-اي!» — دەپ سىرت كيىمىن سىپىرىپ سالىپ، قۇلىن جارعاق جەڭسىزىنىڭ باۋىن بىرت-بىرت ءۇزىپ، جالاڭاش كەۋدەسىن شىمداۋىققا توسەپ ەتبەتىنەن كوسىلىپ جاتا كەتتى. سالقىن سىزاشىق جۇندەس ءتوسىن كومدى، مۇزداي سىز سۇيەگىنە جەتتى. اشۋ، ىزا ءىشىن ورتەپ بارا جاتسا — ءوستىپ جەرباۋىرلاپ جاتاتىن ادەتى. ىشتەگى ءورتتى سالقىن سىزبەن باسپاقشى. قاي-قايداعى جەبىر وي ىشتەي كەمىرىپ جەپ قويدى تۇگە.
«قان مايداندا جاۋىڭمەن بەتپە-بەت كەلىپ كۇش سىناسقانىڭ دۇنيەنىڭ ءتورى ەكەن عوي!.. مىناۋ نە ەندى! بۇقپانتايدىڭ تىرلىگى انشەيىن. يا ءتوس قاعىسىپ، قۇيرىق-باۋىر جەسىپ قۇدا-جەكجات بولعان ەمەس، يا تۇڭلىگىن ءتۇرىپ ات كوتىنە مىنگىزىپ قاتىن قىلعان ەمەس... قالدان شەرىنگە ون سان ويماۋىت، توعىز سان تورعاۋىت ەلىنەن قالىڭدىعىڭ بولامىن دەپ قىزىنىڭ ءوز اياعىمەن جەتۋى — ءيسى قالماقتا بۇرىن بولعان ەمەس».
ءبىر زاماندا قالدان شەرىنگە بەرگەن ءسوزىن، ۋادەسىن بۇزا الماي امالسىزعا جۇگىنىپ وتىر. «قالدان شەرىنگە بەرەمىن» دەگەن اكە ءسوزىن ەسىتىپ، ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان بۇلدىرشىندەي قىزىنىڭ بوتاداي بوزداپ، شاشىن جۇلىپ جاتقانى اناۋ!.. حان تاعىنا وتىرعالى جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرىپ، مەيماناسىن تاسىتىپ قىزمەت قىلعان حانشانىڭ يىنىنەن سوگىلىپ، بوي-بوي بولىپ ەگىلىپ وتىرىسى مىناۋ!.. ورتەنىپ بارا جاتقان ءىشىن مۇزعا باسىپ بايىز تاپپاقشى ما سوندا. قۇبىجىقتاي سىرتىڭدى بەرە بەرمەي، قالماققا شىرايلى ءجۇزىڭدى بۇراتىن كۇنىڭ بار ما، ءسىرا، قۋ دۇنيە!»
ايۋكە حان جاتىپ-جاتىپ ەرتەسىنە ساسكە تۇسكە باسىن كوتەردى. كيرەلەڭدەي تۇرەگەلىپ، ۇستىنە لىپاسىن ءىلدى، تابالدىرىقتان اسىرا بىلش تۇكىردى. كوزى كۇلىم سۇلۋ حانشاسىن ىزدەدى.
«— ءبۇيتىپ حاندىق قۇرعانىم قۇرىپ قالسىن، ءا!»
وقىس كۇڭىرەنگەن داۋىستى ەستىپ، سوناداي جەردە قالعىپ-مۇلگىپ سەلتيىپ تۇرعان سارگەردەسى ەمپەڭدەپ جۇگىرىپ جەتتى. ايۋكەنىڭ ءۇنى قاتقىل شىقتى.
— كەلتىر الگىنى! — دەدى وكتەم ۇنمەن.
سارگەردە حان يەسىنىڭ ءسوزى تۇگىلى، يشارا، مەگزەۋ، ىمىنان-اق كوپ ءجايىتتى تۇسىنەدى. شاۋىپكەلدى جەدەل شاقىرىپ، كەلەسى ۇيدە ساندىقتاي كىتاپتىڭ ءقارپىن ساناپ مۇلگىپ وتىرعان ءۋازىرىن جەلپىلدەتىپ جەتەلەپ كەلدى. ەكى بۇكتەپ حان ورداسىنا ەنگىزىپ جىبەردى. ايۋكە حان قاباعى قاتۋلى. ءتۇسى جىلىپ يكەمگە كەلەتىن ەمەس. قىلىشىنىڭ سابىمەن تاق ەرنەۋىن قاعىپ-قاعىپ سارگەردەسىن تاعى شاقىردى: «كەلتىر انانى!» — دەدى جانارى وڭمەنىنەن ءوتىپ. سارگەردەسى بۇكشەڭدەپ باسىپ حانشانىڭ وتاۋىنا باس سۇقتى، بوي-بوي بولىپ بورداي ۇگىتىلىپ وتىرعان حانشانى ساۋساعىمەن ءىلىپ سىرتقا شىعاردى. ءىلىنىپ-سالىنىپ ازەر باسقان ءاپايتوس ايەلدى جەتەلەگەننەن-جەتەلەپ بوساعادان ءيىلتىپ ورداعا اكەپ ەنگىزدى. ايۋكە حان جايعاسقان جايساڭدارعا جالت ەتىپ قارادى. جۇرت جۇزىنەن القىزىل جالىن شارپىپ وتكەندەي سەزىلدى. حان تاماعىن كەنەدى، كۇمىس ساپتى قىلىشىن ەربەڭ ەتكىزدى. شاڭىراق كۇلدىرەۋىشىنەن ءبىر جانىپ، ءبىر ءوشىپ ءاپپاق جۇلدىز جىمىڭ قاقتى.
— قىزىمنىڭ قاسىنا وتىز توعىز قىز قوسىڭدار. جول جابدىعىن جاساڭدار. ساپار ۇزاق. قىرىق قىز كەرۋەنى دەشتى قىپشاقتىڭ دالاسىن كوكتەپ ءوتىپ اتا جۇرتتاعى قالدان شەرىنگە جەتەتىن بولسىن. كىمگە بەرسە — بيلىگى قالداندا! قىز — جات جۇرتتىق!
سونىمەن توشايىن باستاعان وتىز توعىز قىز كەرۋەنى كارى كاسپييدىڭ تەرىستىگىن اينالىپ، حاجىتارحاننىڭ باتىس، شىعىس قاقپاسىنان كەسىپ ءوتىپ، تەمىرقازىق جۇلدىزىن سول ۇزەڭگىگە، شولپان جۇلدىزىن ماڭدايعا الىپ، مىگىرسىز كەڭ جازيرا دالاعا ءسىڭدى. سۇركىل سالعان سارى جەلىسپەن اپتا وتەدى... اي وتەدى... دەشتى قىپشاقتىڭ شيكىل جازىعى جولاۋشى تاقىمىن توزدىرىپ، قىرىق قىزدىڭ ىشىندەگى ەتى ءتىرى جول بىلەتىن كەرۋەنباسى ارۋدىڭ موينىن سوزدىرىپ، كوزىن تالدىرىپ شەتى-شەگىنە ەش جەتكىزبەدى. شىلىڭگىر شىلدە شىعىپ، ميزامعا ىلىكتى. اسىقپاسا بولمايتىن ەدى. سارى ساحارانى كوكتەي ءوتىپ كوز ۇشىنان قارقارالى تاۋىنىڭ سىلەمى كورىنگەندە — كەرۋەندى قارا كۇزدىڭ سۇمەلەگى قۋىپ جەتتى. اسپاندى جاباعى بۇلت جايلاپ الدى. كۇن كوزى كورىنبەۋگە اينالدى. كەرۋەن قارقارالىنى كوكتەي ءوتىپ، شوككەن نارداي كولدەنەڭ سۇلاپ جاتقان بوقتىكەنت تاۋىنىڭ ادىرىنا سۇعىنا ەنگەن كەزدە جاپالاقتاپ قار جاۋدى. ارتى ازىناعان بورانعا ۇلاستى. تاۋ اڭعارىنا جەدەل ەنگەن كەرۋەن امالسىز تۇسالىپ قالدى.
توشايىن قىز زامانىندا جۇرتتان اسقان سۇلۋ ەدى. قيعاش كوزىن توڭكەرىپ قاراعانى ەركەك كىندىكتىنىڭ جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ كوبەلەككە اينالدىرىپ، وپەكتەتىپ جىبەرەتىن. ەسكى ءسوزدىڭ يەلەرى سولاي دەيتىن.
جولسوقتى بولىپ شارشاعان ارۋ قىزدار شومىشكە ۇقساعان اڭعار ەتەگىنە تۇيەنى شوگەرىپ، اتتان ءتۇسىپ، القاقوتان تىزە بۇكتى. اينالا تاۋ. سىڭسىعان توعاي. اۋدەم جەردە ساقىلداپ اققان وزەن ءۇنى اش قاسقىردىڭ ازۋىنا كەلەدى. شولعىنشى بولىپ ىلگەرى كەتكەن ەكى ارۋ الدەن ۋاقىتتا دىردەك قاعىپ، اتتارى اق كوبىك تەرگە مالىنىپ ورالدى. اۋىزدان شىققان سوزىنەن جۇرەك تۇرشىگەدى، ءتىسى تىسىنە تيمەيدى.
— ماڭاي تۇگەل ەڭسەلى تاۋ. قابىرعالاپ شىعىپ كەتەتىن جولدى تابا المادىق، توشايىن حانىم!
— نەعىلامىز؟
— ايدالادا... قازاقتىڭ قاماۋ تاۋىنىڭ ىشىندە... اس-سۋسىز ارام قاتىپ قالاتىن شىعارمىز!
— جولازىق ايدىڭ جاڭاسىنا عانا جەتەدى.
— تۇيە بولدىرىپ، ات تۇياعى كەتىلدى.
مىنا سۇرىقسىز ءسوزدى ەسىتىپ وتىرعان توشايىن ارۋ ءبىراۋقىم قامشىسىن جەرگە تىرەپ، ەڭسەسى ەزىلىپ، شاراسىز حالگە ءتۇستى. ماڭايىن سيپالاعان قاجىعان كەپكە ەندى. جىراقتان اش قاسقىر ۇلىدى. سول قاسقىرعا ۇقساپ كوكىرەكتەگى كوپ شەردى اعىتىپ، اعىل-تەگىل وكسىپ، كوككە قاراپ ءوزى دە ۇلىعىسى كەلدى. مۇندايدا... مەڭىرەۋ ەلسىز جاپاندا... تۇرتسە — كورگىسىز قاراڭعىدا... قاسقىر بولعاننىڭ نەسى ايىپ!
ايتسە-داعى قاراپ وتىرىپ قالاي قىرىلىپ قۇرىسىن! تابيعاتىنا تارتا تۋعان، تەگىنە بۇرعان قان تۇيىرشىگى ءتۇرتىپ وياتتى. ەزىلىپ بارا جاتقان ەڭسەسىن سىلكىنىپ جيناپ الدى. ساڭق ەتىپ تىلگە كەلدى.
— ارۋلار! — دەدى تۇنىق ءۇنى كول بەتىنە تاس تاستاپ جىبەرگەندەي سەزىلدى. — ءۇش توپقا بولىنەيىك. ءبىرىنشى توپ وسى تۇستى بۇتا، تاستان ارىلتىپ، قوس تىگەتىن ورىن اشسىن؛ ەكىنشى توپ كولىكتەردى تىزگىندەپ، تىزدەپ، يت-قۇسقا جەم قىلمايتىنداي ەتىپ سوناۋ تۇرعان جار تاستىڭ ىعىنا جاسىرسىن؛ ءۇشىنشى توپ توعايدان وتىن شاۋىپ، وزەننەن سۋ اكەلىپ اس-سۋ ازىرلەسىن! ارۋلار، قيمىلداڭدار!
دالادا ءوسىپ، كوشپەندى كۇي كەشىپ ۇيرەنگەن، ءومىرىنىڭ كوبى كولىك ۇستىندە، جاۋگەرشىلىكتە وتەتىن ەرلەردىڭ ءبىر جاعىنا شىعىپ شىنىققان، انالارىنىڭ ەتەگىنەن شىعا — تابيعاتقا تۋىسا وسكەن ارۋلار جۇلقىنا تۇرەگەلدى. ءۇنسىز قيمىلعا كوشتى. مەڭىرەۋ ولكەگە جان بىتكەندەي سەزىلدى. ات كىسىنەپ، تۇيە باقىرىپ، وتاۋ ءۇيدىڭ ورنىنداي ويپاڭعا وت جاعىلدى، تاس قىزدى، اڭعار ءىشى ءتىرىلدى. وزەن سارىنى بالانىڭ بىلدىرى بولىپ ەستىلدى. جاپالاقتاپ جاۋعان قار ءتۇن ورتاسىنا قاراي ساپ تيىلدى. ازىناعان جەل ءىشىن تارتتى.
جەدەل تىگىلگەن قوسىنعا ەنىپ، اس-سۋعا ەرىن كۇيدىرىپ، بوي-باسىنا جىلۋ دارىعان قىزداردىڭ وڭىنە قان جۇگىردى. كۇرسىنىس ساپ تيىلىپ، كۇلكى ەستىلە باستادى. اسپانداعى بۇلت سوگىلىپ، كۇمىس تاباق اي قاباعى اشىلدى.
ايدىڭ تولىپ تۋعانىن ارۋ قىز جاقسىلىققا جورىدى.
القىن-جۇلقىن قيمىلداپ شارشاعان قىزدار قوس ىشىنە سۇلاپ ءتۇسىپ ۇيقىعا شومدى. توشايىن ءبىرازعا دەيىن كوزى ىلىنبەي دوڭبەكشي ءتۇستى. ارعى ءبىر سەزىم تۇيسىگىنەن، جان الەمىنەن ۇرەي تولقىنى ەش جۋىلماي شارشاتتى. تاڭ الەتىندە ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن. ءاپپاق ايدىڭ بەتىنەن سىرعاناپ تۇسكەندەي ماڭدايى جارقىراپ ەر جىگىت جاقىندادى. ۇستىندە شولاق تون، اياعىندا ساپتاما، باسىندا قاپسىرما كيىز دۋلىعا، بەلىندە كىسە، وقشانتايى تولى جەبە، ءمۇيىز ساپتى ساداعىن كولدەنەڭ ۇستاپ الىپتى. بەت الپەتى جول توسقان قاراقشىعا كەلمەيدى. سونارعا شىققان اڭشىعا ۇقسايدى. تاقاپ كەلىپ، ۇستىندەگى قاردى قاعىپ ءتىل قاتادى.
«— قورىقپا، توشايىن! — دەيدى ميىعىنان كۇلىپ».
«— ايدان ءتۇستىڭ بە، الدە جەردەن ءونىپ شىقتىڭ با، جىگىتىم. ۇرەيىمدى الدىڭ عوي!»
«— نىسپىم جۇيرىك، ارعىننىڭ قاراۋىلى بولامىن، كاسىبىم اڭشىلىق، وسىناۋ تاۋ-تاستىڭ يەسىمىن، توشايىن!»
دەدى-داعى الگى رەڭدى، تۇلعالى جىگىت كوز الدىنان ەلەسكە اينالىپ ىزىم-عايىپ جوعالدى. اڭ-تاڭ حالدە ءبىرازداسىن ويانىپ، جانى سەرگىپ، كوزىن اشتى. الگى ءتۇسىن قاي قيسىنعا جورىرىن بىلمەي، جىلى تونعا ورانعان كۇيى بۇيىعىپ جاتا بەردى. تاڭ اتقان سەكىلدەندى. جىراقتان جىلقى كىسىنەدى. سەلتيىپ باسىن كوتەردى. قوس ءىشى ازىناپ كەتىپتى. قىزدار كەزەكتەسىپ كۇزەتكە تۇرىپ، سىرتتان وتىن اكەلىپ، دەمبىل-دەمبىل وت جاققانىمەن تاي تەرىسىن قۇراپ تىككەن قوستىڭ تۇڭلىگىنەن، ىرگەسىنەن سۋىق جەل ءوتىپ، جىلۋى قاشىپتى. قوس ءىشى ازىناپ يت بايلاسا تۇرعىسىز كەپكە ەندى.
تۇرىپ، كيىنە باستادى. كۇتۋشى قىز بەلدەمشە، بورىك، كىسە، ساقتيان ەتىگىن ۇسىنىپ بايەك. سىرتقا شىعىپ ماڭايىن شولدى.
قورعاسىن بۇلتتىڭ سىزى اۋىر، وكپەنى تەسىپ بۇرىستىرە تۇسەدى. سوزىلمالى سۇمەلەكتىڭ ارتىن باسباعىپ قىتىمىر قىستىڭ كەلىپ قالعانى. قىساڭ ىشىنەن قياعا ورلەپ، باسپالداقتاپ اسۋعا اياق ىلىكتىرىپ، ءارى قاراي جول ۇزارتۋعا شاماسى كەلمەس. جول تاپپاي اداسادى، يا كۇرەسىنگە ءتۇسىپ، يا وپپا قارعا مالتىعىپ وپات بولادى. تاۋەكەلگە باس تىگىپ ءقايتسىن!
«ماڭايدى شولىپ قايتايىنشى» دەپ، توشايىن قارعا ومبىلاپ اۋدەم جەرگە ۇزاعانىمەن بوي تاسالاپ كەتە المادى. قويتاستىڭ ۇستىنە ىرعىپ شىعىپ، قۇلازىعان كوڭىل كۇيىمەن، شىعىس جاققا سۇزىلە، سوستيىپ تۇردى-تۇردى-داعى تىزەرلەي كەتىپ، بەتىن باسىپ، يىعى سەلكىلدەپ ىشقىنا وكسىدى. اي بويىنا كوكىرەگىنە جينالا-جينالا اششى زاپىرانعا اينالعان اشىنۋ، قاپالىق، مۇڭ، ساعىنىش، ىزا، نالا، وكپە، ناز، ءبارى-بارى، ءتۇيىن بولىپ جينالىپ، كوز شاراسىنان ىستىق جاسقا اينالىپ اعىتىلعانى. بورا-بورا ەگىلگەنى. بوي-باسىن بيلەي الماي قالدى.
الدەن ۋاقىتتا وكسىگىن باسىپ، قوس الاقانىن بەتىنەن الىپ، ءجۇزىن كوتەرگەن ەدى. سەلتيىپ قارسى الدىنان شىعا كەلگەن قارادان قورقىپ داۋسى شىعىپ كەتە جازدادى. الگى قارا — بىرتە-بىرتە قارايعان سۇلباعا... سۇلبا — سۋرەتكە... سۋرەت — سىلىڭعىر ەر كىسىگە اينالدى. كىسى جايلاپ باسىپ جاقىنداپ كەلەدى. توشايىن تاس ۇستىنەن ىرشىپ جەرگە ءتۇستى، جالما-جان جانىنان تاستامايتىن وقشانتايىنا جارماستى.
— قورىقپا، ارۋ قىز! — دەدى الگى سۇلبا اپ-ايقىن ۇنمەن. — جول توسقان قاراقشى، يا جاۋلىق ىزدەگەن جاۋشى ەمەسپىن، اڭشىمىن.
— ءسىزدى تۇسىمدە كورگەن سەكىلدىمىن، — دەدى توشايىن سۇلۋ ەلىكتىڭ لاعىنداي ۇركەكتەي باسىپ. ىرعىپ كەلەسى قويتاستىڭ قاپتالىنا شىقتى، وقىس دىبىس شىقسا لەزدە عايىپ بولماقشى.
— ارۋ قىزدىڭ تۇسىنە ەنسەك تەگىن بولمادىق! — دەپ الگى ارىستاي جىگىت اقسيا كۇلەدى.
قۇدانىڭ قۇدىرەتى دەيمىز عوي! ءتۇن ىشىندە ۇيقى قۇشاعىندا جايسىز جاتقان قىزدىڭ ساناسىنا ساعىمنان ءبولىنىپ شىققان — الدە ەلەس، الدە سۋرەت، الدە سۇلبا سەكىلدەنىپ ءدال مىنا قاپساعاي جىگىتتىڭ تۇسىنە ەنگەنى قىزىق. ەنگەنىن قويشى، ءوزىنىڭ كاسىبىن، نىسپىسىن ايتىپ، جانارىنا موردەي باسىلىپ، تاڭباداي تانىلىپ ۇلگەرگەنىن — قاي سيقىرعا جاتقىزارسىڭ!
كىسى قينالعان كەزدە وڭى-تۇسىنە، تۇسى-وڭىنە اينالىپ سانادا قۇيىن بولىپ قۇلپىرىپ كورىنەدى دەۋشى ەدى. عايىپتىڭ ىسىنە نە شارا!.. تاڭدانعانىمەن نە پايدا!.. بولار ءىس بولىپ قالدى. باسقان جەرى ويىلىپ تۇسەردەي اپتال ازامات بۋرىل كۇرەڭىنەن ىرعىپ ءتۇسىپ، تىزگىننىڭ ۇشىن بەلىنە قىستىرا ساپ، قاسات قاردى سىقىرلاتا باسىپ ادىمداپ كەلىپ ەلىكتىڭ لاعىنداي ۇرپيگەن ارۋدىڭ قولىنان شاپ بەرىپ ۇستادى. تۇلا بويىنان جاسىن وتكەندەي تۇرشىكتى... قورىقپا دەدى!.. قوسقا بارىپ تىلدەسەيىك دەدى!.. «ءجون سۇراسايىق... الداعى كۇنگە ىرزىق-نەسىبە بولىسەيىك...»
باسبىلگى بايتالعا ۇقساتىپ جەتەلەگەننەن-جەتەلەپ شۇقىردا شوشايعان قوسقا، ىعىسقان قىزداردىڭ ورتاسىنا اكەلدى. كۇرەڭدى بوساتىپ قويا بەردى. ەڭكەيىپ قوسقا ەندى. ايتقان ءسوزى، پارمەنى دۋاداي تەگى. اتپال ازامات — مەڭىرەۋ تۇنىق يەسىز ولكەنىڭ قۇرالايدى كوزدەن اتاتىن مەرگەنى، جاپاندا جالعىز جورتىپ تابيعات الاقانىنان ىرزىق-نەسىبە ايىرعان، ءتۇز كوكجالى جۇيرىك بولىپ شىقتى.
اتى زاتىنا — ساي، جۇيرىك دەسە — جۇيرىك، شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس ناعىزدىڭ ءوزى مە، سىزىپ ءجۇرىسى بىلىنبەيدى. ءسوزى تۇيەدەن تۇسكەندەي تەگى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا ەلسىزدە قامالىپ، كولىگى بولدىرىپ، جىقپىل ىشىندە كوزىنە قامشى تيگەندەي شىر اينالىپ شىعا الماي، ەندى از كۇندە مۇز وماقاعا اينالىپ، سۋىققا قاتىپ — قىرىلۋعا قالعان قىرىق قىزعا جاراتقان يە جىبەرگەن قۇتقارۋشى سەكىلدەندى. قيىننان الىپ شىعار جاببار يەسى مە الدە.
ارۋ قىز ىشتەي لۇپىلدەپ ناساتتاندى. سىرتقا سەزدىرمەي شاراسىنا شۇپىلدەپ تاسىپ قۋاندى. جۇزىنە قان ويناپ بال-بۇل جانىپ شىعا كەلدى.
— ەر جىگىت، اسقا وتىرىڭىز، بوي جىلىتىڭىز، — دەدى توشايىن سىپايىلىق ساقتاپ.
جىگىتتىڭ قاقپاق جاۋىرىنى ءسال بولماعاندا قالقيمانى كوتەرىپ كەتە جازدادى. ءيىلىپ، بۇگىلىپ، تورگە ىعىسىپ مالداس قۇرىپ دوڭگەلەنىپ وتىرا كەتتى. ءبىر قىز كەلىپ الدىنا جارعاق داستارقان جايدى، كەلەسى ارۋ جانتورسىقتا شايقالىپ بەتى شىتىرلاپ شىتىناعان الدە اشىتپا، الدە قورىتپا، بۇعان بەيمالىم سالقىن سۋسىن ۇسىندى. سىپايىلىق ساقتاپ اعاش شاراعا ەرىن تيگىزدى.
— حال جامان، قاراقتارىم، — دەدى جۇيرىك اڭشى. — ارقانىڭ قىسى ءمۇيىزى سىقىرلاپ سىعىپ بەرگەندە مىنا قالقيما مۇزحاناعا اينالىپ، ارۋ قىزدار ءبىر-بىر وماقاعا ۇقساپ قاتىپ قالادى. قورقىتىپ، ۇركىتىپ نەعىلايىن. جان ساقتاۋ ءۇشىن تاۋدىڭ جاقپار تاسىن ءۇيىپ اكەلىپ، قار قالىڭ جاۋماي تۇرعاندا اتا-بابا ۇردىسىمەن تەزدەتىپ وسى ارادان تاسبولات تام سوعىپ الايىق. ورتاسىندا وتتى ورتەپ جاعاتىن جەروشاق، قابىرعاعا جارىق تۇسەتىن ويىق قالدىرىپ، وڭگە تۇسىن تاسپەن قىمتاپ، بۇتامەن بۇركەپ تۇمشالاپ شىعالىق. قانەكەي، قىزدار، ىسكە جۇمىلايىق!
سۋىق سوزدەن ۇركەك ارۋلار ءۇرپيىسىپ وشارىلىپ وتىرعان. شاراسىز كۇيگە ءتۇسىپ بىر-بىرىنە جاۋتاڭدادى.
«نەعىلامىز» دەستى.
الدەن ۋاقىتتا بارىپ ەس جيناعانداي بولىپ توشايىن ارۋ سىلكىنىپ تۇرىپ ساڭق ەتىپ تىلگە كەلدى.
— جۇمىلايىق، ارۋلار، — دەدى. — قاراپ وتىرىپ اشتان ءبۇرىسىپ، سۋىققا توڭىپ قىرىلاتىن جايىمىز جوق! اتا-بابا ۇردىسىمەن تاسبولات تام سوعىپ الايىق!
ءبىر اۋىز ءپاتۋاعا باسىن تىككەن تالشىبىقتاي بۇراتىلعان ارۋلار ءبىرى — قيا بەتتەن تاس تاسىپ، كەلەسىسى — وزەن بويىنان اعاش كەسىپ، وڭگەسى — وتتى ورتەپ سۋ جىلىتىپ، بالشىق يلەپ، القىن-جۇلقىن قيمىلعا كىرىستى. جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، كۇشىن جالداپ جانتالاسىپ جۇمىلعاندا — قانقىزىل كۇننىڭ قىزارىپ ەڭكەيگەنىن، ءاپپاق ايدىڭ قۇلاقتانىپ قۇلانيەكتەگەنىن سەزبەي، سىرت دۇنيەنى مۇلدە ۇمىتىپ ۇلگەردى. اڭشى جىگىتكە جۇمىلعان جۇدىرىقتاي قىزمەت قىلىپ، ايتقانىنا كوندى، ايداۋىمەن ءجۇردى.
توشايىن ارۋ سونادايدان جۇيرىكتىڭ قيمىلىنا قيعاش كوزىن سالىپ تۇرىپ ىشكى دۇنيەسىنە، تولقىنى شەڭبەرلەنگەن جان الەمىنە — بۇلت ەتەگىنەن جىلت ەتكەن جاسىن ساۋلە — اۋەلى جاستىق جەلىك، قۇشتارلىق شوعى ءتۇسىپ كۇيدىرىپ بارا جاتقانىن سەزدى. دەنەسى ءبىر ىسىنىپ، ءبىر سۋىندى.
جىگىت جانارى جەبە سەكىلدەندى.
بىلەك سىبانىپ ايدىڭ جاڭاسى اۋىپ، اعارىپ باتقانشا بەلىن بۇگىپ تاسبولات تام قالاپ، كولىككە قورا قالقيتىپ، كۇنارا سونارعا شىعىپ اڭ اتىپ، قىس بويى قىزداردى اسىراپ، جاۋراتپاي، جاسىناتپاي، قىستان امان شىعاردى. سەنىسىپ، سەرىكتەسىپ جۇرگەندە توشايىن مەن جۇيرىك ءبىر كەشتە قۇشتارلىق سەزىمگە ماس بولىپ جۇپتاسىپ ۇلگەرەدى. ايتسە دە باسى بوس بولماعان سوڭ قانشا ەرىپ ۇگىتىلىپ تۇرسا-داعى — قىز تيە الماي، جىگىت الا الماي، الىستاعى تايشىنىڭ قاھارىنان قورقىپ كۇن جىلىپ، جەر اياعى كەڭىگەن كەزدە امالسىزدان تىزگىن تارتىپ جولعا شىعادى.
ەندى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كونە جازبالارىنا جۇگىنىپ كورەلىك.
«بۇل قىزداردىڭ ءبىر قىستاعان جەرى — قارقارالى ۇيەزىندە بوقتىكەنت دەگەن تاۋ ىشىندە» — دەپ جازادى ءماشھۇر ءجۇسىپ. — تاۋ اراسى قىزىل كەنىش — اتانعان. ءبىزدىڭ قازاق: «قىزىل كەنىش اۋليە» — دەپ سوعان تۇنەپ جۇرەدى. بۇل قىزدار ساپار شەگىپ قالدان شەرىنگە بارىپتى. قىز زامانىنداعى جۇرتتان اسقان سۇلۋ ەكەن. باسقا بىرەۋگە قيماي، قالدان شەرىن ءوزى الىپتى. قاراباس حانىمى — دەگەن اتاقتى حانىمى بار ەكەن دە، ودان تۋعان ەجەن جالعىز ەكەن. قىز سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى بولماي، بۋاز شىعىپتى. ەركەك بالا تاۋىپ: «جولدان قىستىرىلعان سىنا ءتارىزدى بولدى» — دەپ، ەسىمىن «سىنا» قويىپتى.
سىنا باتىر — اتانىپ جۇرگەن سىنا — وسى كىسى. ايۋكەنىڭ بۇل قىزى قالدان شەرىننەن ەكى قىز، ەكى ۇل تاۋىپ، قىزدارىنىڭ اتى — ءبارىن، توپىش، ۇلدارىنىڭ ەسىمىن قىرعي، كۇش دەپ اتاپتى.
قالدان شەرىن ايسىز قاراڭعى تۇندە تۇزگە شىعىپ وتىرعاندا، سىدىگىنە ءبىر نارسە كەلىپ شولپ ەتە قالادى. ۇيىنە الىپ، جارىق قىلىپ قاراسا — ساداقتىڭ وعى، ۇشىندا بەلگىسى بار ەكەن. ول مەتىن قالدان شەرىننىڭ ىلعي قاسىندا جاتاتۇعىن مەتىن بەلگىسى ەكەن. توقسان ۇستاسى بار ەكەن، ءبارىن جيدىرىپ:
— مىناۋ وقتى قايسىڭ جاسادىڭدار؟ — دەگەندە، ءبىر ۇستاسى:
— جاساعان مەن ەدىم، — دەپتى.
— كىم جاساتتى؟ — دەپ سۇرايدى.
— ءوزىڭىزدىڭ توقالىڭىزدىڭ تۇڭعىشى سىنا باتىر جاساتتى — دەپتى.
ءلام-ميم دانەمە دەپ جانعا سەزدىرمەيدى. ۇيىقتاپ جاتقاندا سىنا باتىردىڭ مۇرنىنا ءدارى يىسكەتىپ، تالدىرىپ تاستاپ، وڭ جاۋىرىنىنىڭ شەمىرشەگىن ويدىرىپ الدىرىپ، شەمىرشەك استىنا ايۋدىڭ اق ءدارىسىن سەپتىرىپتى. ءتاۋىبى سولاي ەتىپتى.
ءبىر ۋاقىتتا سىنا باتىر ەسىن جيىپ، باسىن كوتەرىپ، تۇرەگەلدى. دانەمەنى بىلگەن جوق. جاق اتىپ، ساداق تارتايىن دەسە قۇلاشى جازىلمايدى. توبەسىنەن قۇداي ۇرعانداي بولىپ قالعانىنا نازا بولىپ، ۇيگە ەڭىرەپ كەلىپ، بوزداپ جىلاپ، شەشەسىنە ايتادى. شەشەسى:
— نە بولدى، كىم ءتيدى؟ — دەپ سۇرايدى.
— دەنىم ساۋ، قولىمدا اۋىرعان، سىرقاعان دانەمە جوق. ساداق تارتىپ، جاق اتا المايتىن بولىپپىن، — دەيدى.
— بالام، ۇرىلعان ەكەنسىڭ! ەندى تىرپ ەتسەڭ كوزىڭدى جويادى. قاراشىعىڭدى باتىرادى. تۇرما، كوزىڭدى جوعالت! قالماق ورتاسىندا ءجۇرىپ جان ساقتاي المايسىڭ. قازاق جۇرتىنا كەتە گور وسى امانىڭدا! — دەيدى.
قالدان شەرىننىڭ بالاسىنا قاس بولعانىن ءبىلىپ قويادى.
سىنا باتىر قاشقاننان قاشىپ ابىلايعا كەلىپ، قورعالىپ تۇرىپ قالىپتى دەپ جازادى ءماشھۇر ءجۇسىپ.
قالدان شەرىن الگى قاشقىننىڭ قايدا جۇرسە-داعى، وزىنە قاستىق قىلاتىنىن ءبىلىپ ىزدەپتى. تابا المايدى. ابىلايعا بارىپ قورعالاعانىن ەسىتكەن سوڭ — ابىلايعا ەلشى جىبەرىپتى:
— مەنىمەن جاۋلاسپاي، تىيىش تۇرامىن دەسە سىنا باتىردى قايتارىپ بەرسىن! — دەپتى. نىعىز پارمەن ايتىپتى تايشى.
ابىلاي حان ناعىز قاسارىسپانىڭ ءوزى ەمەس پە.
— بۇتاعا قورعالاعان تورعاي دا امان قالادى دەگەن ءسوز بار ەدى. بۇتا قۇرلى بولماسام — ءتىرى بولعاندا — نەگە جارايمىن! — دەپ باتىردى بەرمەپتى، — دەپ جازادى ءماشھۇر ءجۇسىپ بۇل وقيعا تۋرالى.
قالدان شەرىننەن ايۋكەنىڭ قىزى ەكى قىز، ەكى ۇل تاۋىپتى دەدىك. ولار-داعى ەرجەتىپ، ەسەيە كەلە ات تىزگىنىن تارتىپ ءمىنىپ بيلىككە جارايدى. ايتسە دە قالماقتىڭ سالتىندا حانى ەكى ايەل المايدى ەكەن. ونىڭ ءمانىسى: حان ولگەن سوڭ، ارتىنداعى ۇرپاعى بيلىككە تالاسىپ، ەلدى توزدىرىپ جىبەرەدى دەپ. قالدان شەرىننىڭ ناپسىسىنە تيۋ بولماي، بەتى جىلتىر ۇرعاشىعا اشكوزدىككە سالىنىپ شوگەمىن دەپ ەكى ايەل الىپ، اتادان كەلە جاتقان سالتتى بۇزادى. ءوزى ولگەن سوڭ قارا جۇرتى ءبۇلىنىپ، توز-توزى شىعادى، جەر بەتىنەن جوعالادى.
باياعى ايۋكەنىڭ قىزىنان تۋعان توپىش سۇلۋدى كەلەسى ەل بۇلىنگەن ۋاقىتتا — قالدان شەرىن تۇتقىنىنان بوسانعان ابىلايدى ەلىنە قايتارعاندا — قازاق حانىنا بەرىپتى. مۇنىڭ ۇستىنە قازاقتان نە زاماندا ولجاعا تۇسكەن، وسىپ-ونگەن ءبىرتالاي جاندى ابىلايعا بايلاپ، رۋلى ەلدەي قىلىپ قايتارىپتى.
توپىش سۇلۋدان قاسىم، قاسىمنان كەنەسارى، ناۋرىزباي تۋادى. توپىش سۇلۋدىڭ باۋىرلارى قىرعىن، كۇش قارا قالماقتىڭ باسىنان باعى تايىپ، ىشىنەن ءبۇلىنىپ بورداي توزعان ەجەن حان تۇسىندا قازاق اراسىنا قاشىپ كەلىپ ابىلايدى پانالاپ، ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى اتباسار ۇيەزىندە تەرىساققان بويىندا قالماق رۋى بولىپ قازاققا ءسىڭىسىپ كەتكەن دەگەن ەل ىشىندە كونە اڭگىمە ايتىلادى. وسىمەن قىزىل كەنىش وقيعاسى ءتامام.
You Might Also Like
-
كۇنىمپاتشا كەيۋانا بۇگىن قۇلقىن سارىدەن وياندى. جاستىقتان باسىن كوتەرگەندە بايقادى، تاڭنىڭ بوزامىق ساۋلەسى جاتاعان قازاقى ءۇيدىڭ قوس تەرەزەسىنەن ەركىن ەنە قويماپتى؛ ءۇي ءىشى ءالى قاراكولەڭكە. «جال...
-
اۋىر سالماقتى باسىن تومەن سالىپ ىشكى ويىمەن الىستى: قويشىلىق ماڭدايىما جازعان اتا كاسىبىم بىلەم دەگەن. قويشەكەڭ تۋعاندا اكەسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى — ءبىسسىميللا بولاتىن. بەرىتىن كەلە بەل...
