قىزعانشاق كەمپىر
ءجاي عانا قۇران باعىشتاپ، اس بەرۋدىڭ سوڭى كىشىگىرىم داۋ-دامايعا ۇلاسىپ كەتەدى دەپ كىم ويلاعان... ءجاميلا كەمپىر بۇگىن ۇيقىسىنان ەرتەرەك ويانىپ، قاپتاعى ۇننان مولىراق سالىپ، جەتى كۇلشە پىسىرۋگە اپىل-عۇپىل كىرىسىپ كەتكەن. كارى شەشەسىنىڭ ءار قيمىلى ۇلى راحىمعا جاقسى تانىس. ۇيقىسىنان سىعىرايىپ ويانعاندا، اسۇيدەن شىعىپ جاتقان شەلپەكتىڭ ءتاتتى ءيىسى مۇرىنىن جارعان. سول سىعىرايعان قالپى ءالسىن-السىن ەسىنەپ، بولمەسىنەن شىقتى.
— اكەم كەلىپ كەتتى مە؟ — دەدى كۇلكىسىن سول جاق ەزۋىنە قۇلاتىپ.
— بۇل جولى جاقىنىراق كەلدى، — دەدى ءجاميلا جۇقالاپ تۋرالعان قامىردى تاباعا تاستاپ تۇرىپ. قامىر شىجعىرىلىپ، كوپىرشىك اتىپ، ساپ-سارى باۋىرساققا اينالىپ جاتىر.
— جاقىنىراق كەلگەنى نەسى؟
— كادىمگىدەي جاقىندادى، — دەدى ءجاميلانىڭ داۋىسى قاتتىراق شىعىپ، — تۋرا قارسى الدىما كەلىپ، وڭ قولىمەن ورامالىمدى تۇزەپ، سول قولىمەن وڭ جاق يىعىمنان ۇستاپ تۇردى دا، سوسىن تەز-تەز ءجۇرىپ قالىڭ تۇمان ىشىنە ءسىڭىپ كەتتى...
ءسوزىنىڭ سوڭعى جاعىنا قاراي ءجاميلانىڭ داۋىسى ازداپ جارىقشاقتانىپ، كوڭىلى بوساڭقىراپ كەتتى. شالى دۇيسەنبايدىڭ مىنا جالعان دۇنيەدەن اتتانىپ كەتكەنىنە بيىل ءۇش جىلعا تاقاعان. سودان بەرى ايىنا تورت-بەس رەت، كەيدە اپتاسىنا بىرنەشە رەت «شالىمدى كوردىم» دەپ جەتى شەلپەك تاراتىپ، قۇران وقىتىپ، كورشى-كولەمدى شاقىرىپ اس بەرەدى دە جاتادى. كەيدە ءشاي ۇستىندە باياعى جاستىق داۋرەنىن كەڭىنەن تارقاتىپ، كۇيەۋىمەن قالاي تانىسقانىن، قالاي ارتىنان جۇگىرتىپ اۋرەگە ءتۇسىرىپ قويعانىن بەينەلەي بايانداپ، وتكەن كۇندەر ەستەلىگىمەن كوڭىلىن جايلاپ، ريزا بولىپ وتىرادى. سودان سوڭ دۇيسەنبايدىڭ قانداي جاقسى قىلىعى بار ەكەنىنە اسىقپاي توقتالىپ، جاس كەزىندە اتاقتى كوكپارشى اتانىپ، كەيىن قارتايعاندا قوي باققان شوپان شالىنىڭ بۇ دۇنيەدەگى جاقسىلىقتارىن تىزبەلەيدى. اقىر سوڭىندا كوڭىلى الابۇرتىپ، كەمسەڭدەپ، ءشاي جينالار تۇستا «دۇيسەنبايىم بولعاندا جاعام جايلاۋدا وتىرار ەدىم عوي...»، — دەپ مۇرنى پىشىلداپ، ەرىنى دىرىلدەپ، اڭگىمەسىن اياقتايتىن. وندايدا ۇلى راحىم مەن كەلىنى قايىرشا شەشەلەرىن جۇباتقان بولىپ «قويىڭىز، جىلاماڭىز» دەپ قىسقا قايىرادى.
ايتەۋىر، كىم كەلىپ، نە ايتىلسا دا ءجاميلا ءسوز اراسىنا دۇيسەنبايدى قوسىپ، اقىر اياعىندا بۇكىل اڭگىمەنىڭ ءون بويىنا شالىنىڭ ادامگەرشىلىگى مەن ەرلىكتەرىن اسپەتتەيتىن ەستەلىكتەرىن دارىتىپ شىعا كەلەتىن.
سوندىقتان راحىم ءۇشىن اناسىنىڭ بۇگىنگى قىلىعى ءا دەگەننەن تۇسىنىكتى بولعان. بۇرىن اكەسى باردا جەتى شەلپەك تەك جۇما كۇنى عانا پىسىرىلەتىن. ال ءقازىر شەشەسى ق «دۇيسەنباي ءۇي جاققا كەلىپتى»، «دۇيسەن ەكەۋمىز ءشاي ءىشىپ وتىر ەكەنبىز»، «دۇيسەنباي ءپىرانعا ۇرسىپ جاتىر ەكەن» دەپ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قامىر يلەپ، ءيىس شىعارادى دا جاتادى.
ءپىران — ءۇيدىڭ ۇلكەنى. ءقازىر كەلىنشەگى، ەكى بالاسىمەن اۋدان ورتالىعىندا تۇرادى. گيمنازيادا ءمۇعالىم. اندا-ساندا بىرەر مارتە، وندا دا الدەبىر ماڭىزدى سەبەپپەن كەلىپ-كەتەتىنى بولماسا قارا شاڭىراققا ونشا جولاي بەرمەيدى. قاشان كورسەڭ «جۇمىسىم قاۋىرت، تالاپ كۇشتى» دەپ زار قاعىپ وتىرادى. ءوزى كىشكەنتايىنان ساياقتاۋ جۇرەتىن. ستۋدەنت بولعان جىلدارى دا بىردە جۇمىس ىستەيمىن، بىردە دوستارىم شاقىردى دەپ ۇيدەن ىرگەسىن اۋلاق سالعاندى قولاي كورىپ تۇراتىن. سوندا سابىرلى دەگەن اكەسى دۇيسەنبايدىڭ ءوزى شىر-پىرى شىعىپ اشۋلانىپ، ءۇيدىڭ بەتىن كورمەيتىن ۇلىنا رەنجىپ قالاتىن. ۇيلەنگەننەن كەيىن دە ءبىرجولا اۋدانعا قونىستانىپ، اۋىلدى ۇمىتقان بالاعا دەگەن اكە رەنىشى تارقاي قويماعان. ءوزى توماعا-تۇيىق، ءارى قاپتاعان قالىڭ شارۋانىڭ ورتاسىندا كومىلىپ جۇرەتىن ءپىران اكەسىنە دە، شەشەسىنە دە ءلام دەپ جاۋاپ بەرە قويمايدى. شال مەن كەمپىر دىزاقتاپ، رەنجىپ، اشۋلانىپ، اقىرى تۇك شىقپاسىن بىلگەن سوڭ قويا سالاتىن. سودان با، ايتەۋىر ءجاميلا تۇسىندە شالىن كورسە بولدى راس پا، وتىرىك پە، ءومىرى ونى ءپىرانعا رەنجىتكىزىپ قوياتىن. الدە ءوزىنىڭ رەنىشىن جانامالاپ، و دۇنيەدەگى شالى ارقىلى جەتكىزە مە... كىم ءبىلسىن...
راحىم تۇسكە دەيىن اق قيىپوتكەل اۋىلىنىڭ ءىرى باستىن شالدارىن، كورشى-كولەمدى كەشكى داستارحانعا شاۋىپ بارىپ شاقىرىپ كەلگەن. ءجاميلا ءبىر ايقايلاپ، ءبىر جىلاپ، ءبىر ۇرسىپ، ءبىر اينالىپ-تولعانىپ وتىرىپ ءپىراندى دە كەلىنشەگىمەن الدىرتتى.
قىستىڭ قىسقا كۇنى تەز-اق باتىپ، كەشكى ساعات 7-8 شاماسىندا داڭعاراداي زال تامنىڭ ىشىندە ساقالىن سالالاعان كادىرباي قارتتان باستاپ، قۇدايى كورشى، كەشە عانا قىرىققا تولعانىن اتاپ وتەمىن دەپ ءبىراز قىزىڭقىراپ قالعان جۇماتايعا دەيىن سىڭسىپ وتىرعان. ادەتتە مۇنداي وتىرىس، اسىرەسە، شال-شاۋقاندار ءۇشىن كادىمگى مەيرام ىسپەتتى. كەزدەسىپ، قاۋقىلداسىپ، وتكەن-كەتكەندى ايتىسىپ، ايران-اسىر ءماز بولىپ قالادى. قۇران وقىتىپ، اس بەرىلدى دەگەن اتى بولماسا ۇلكەندەر جاعى ءبىر-بىرىن قاجاپ، تىستەلەپ، ازىلدەپ، ءتىپتى ءبىرشاما تىزەگە باسىپ تا الاتىن.
— كادەكە، قالالىق بولعان قالاي ەكەن؟ — دەدى شاشى مەن ساقالى تۇگەل اعارعان سمايىل قۇر وتىرعانشا قاجاي وتىرايىن دەگەن ادامشا. ونىڭ ءسوزىن باتىرحان دا قولداي كەتكەن.
— ءيا، ءسىزدى قالادا تاكسيشى بولىپ كەتتى دەي مە...
— ويپىرماي، كادىرباي راس پا ەي؟ تۇعىرجانداي ايتۋلى بابانىڭ ۇرپاعى دەگەن اتقا لايىق بولماق كەرەك ەمەس پە؟ قىسى-جازى قوس بەتى ماناۋراپ قىزارىپ، ۇرتى بۇلكىلدەپ وتىراتىن كوسە مومىنجان دا كوزىن سىعىرايتا كۇلىمدەپ اڭگىمەگە قوسىلدى.
كادىرباي ادەتتەگى ءازىل-وسپاق قوي دەدى مە، سمايىل باستاعان شالداردىڭ قىلجاعىن ونشا ەلەڭ قىلماي، ءبىر جوتكىرىنىپ الىپ سويلەپ كەتتى.
— تۋھ، سەندەرگە سالسا قيالدارىڭا ەرىك بەرەسىڭدەر اي كەلىپ. كادىرباي قارت بولار-بولماس جىميىپ قويدى. — بالا — قىزمەتتە! كەلىن جاس سابيىمەن ۇيدە وتىر. ال ماعان سەيىل كەرەك. سونى بايقادى ما، ۇلىم جەڭىل كولىك اپەرگەن. الگى كولىككە ءمىنىپ اراگىدىك قالا كەزەمىن. سول عوي مىنانىڭ ايتىپ وتىرعانى، — دەپ وزىنەن بەس جاس شاماسىندا كىشى، الىس تۋىس جيەنى بولىپ كەلەتىن سمايىلدى يەگىمەن نۇسقاپ قويدى.
— وي، ءپالى دەگەن... الماتىداي شاھاردا كولىكپەن كەز-كەلگەن ادام ەركىن جۇرە المايدى. الدىڭعى جىلى بارىپ، قالىڭ ماشينەدەن كوزىم ءسۇرىنىپ، جۇرەگىم لوبلىپ كەتتى ەمەس پە. ال كادەكەڭ بولسا ەر عوي! — دەپ دەمەپ قويدى جاقىپ شال مەيىزدى ۋىستاپ اۋىزىنا توعىتىپ ءشاي ءىشىپ وتىرىپ.
كادىرباي بىرەر جىل بۇرىن جالعىز ۇلىنىڭ قولپاشىمەن قالاعا كوشىپ كەتكەن. كوشتى دەگەن اتى بولماسا اي ارالاتپاي اۋىلعا تايىپ تۇرادى. سمايىل سونى كەلەكەلەپ قالماقشى بولعان.
ءارى قاراي شالدار اۋىل-ايماق ماسەلەسى، جاڭا قۇرىلىس باستالعان بۇل ولكەگە ءالى جوندەپ جول توسەلمەي جاتقانى جايىندا كەڭىنەن اڭگىمەلەپ كەتتى.
سمايىل ەكى بىلەگىن ءتۇرىنىپ «ءبىزدىڭ ۇل اۋداندا قۇرىلىس بولىمىندە عوي» دەپ جاڭا اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارا بەرىپ ەدى، باعانادان بەرى اۋىلدىڭ ويدىم-ويدىم جولى جايىندا رەنجي سويلەپ، جۇيكەسى جۇقارىپ وتىرعان سەيىلجان كەيىپ كەتتى.
— ونداي ۇلدىڭ پايداسى تيمەسە نەسىنە كۇمپيەسىڭ اي سەن؟
— كۇمپيىپ وتىرعام جوق، ول شىرىلداپ-اق ءجۇر عوي... بىرەۋلەر سەكىلدى اۋىلدا قۇر سەندەلمەيدى...
— ءاي، سمايىل، ءتىلىڭدى تارتىپ سويلە!
— سەيىلەكە، سەنىمەن داۋلاسقالى وتىرعام جوق، ۇلىمنىڭ جاقسىلىعىن ايتايىن دەگەم...
— ويپىرماي، سول ۇلىڭ اينالدىرعان بەس كۇن بۇرىن عانا كەلدى ەمەس پە؟ نە دەدى؟ بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي وسى وتىرعان بارىمىزگە «ارىز جازا بەرمەڭدەر! اكىم رەنجيدى» دەمەدى مە؟ سول ما جاقسىلىعى؟
— ەندى دۇرىس تا... نان جەپ وتىرعان سوڭ، — دەپ سمايىل بۇگەجەكتەي تۇسكەن.
— نان جەگەنى دۇرىس قوي، ءبىراق قىزمەت ءۇشىن اۋىلىن، نامىسىن ءبىر بۇكتەپ اتىپ ۇرعانى قالاي بولماق؟ ارىز جازساق اۋىل ءۇشىن جازامىز عوي، سمايىلجان؟ — دەپ سوزگە كادىرباي ارالاسقان.
— ءاي، ءوزى كادىمگىدەي ءوسىپ، ءداپ-داۋ شەنەۋنىك بولىپتى ەي، — دەدى باعانادان بەرى ءۇنسىز وتىرعان جۇماتاي.
— داۋلىگىن قويشى، ۇلكەن دەمەي، اقساقال دەمەي تۋرالاپ شاپقانى رەنجىتتى، — دەپ سەيىلجان جاستىعىن بۇكتەپ، وڭ جاق شىنتاعىنا يكەمدەپ ءبىر قىرىنداپ جاتا ءتۇستى. سوسىن قايتا باعجاڭ ەتكىزىپ باسىن كوتەرىپ «ءاي، سمايىل مەنىڭ بالامنىڭ سەندەلگەنى سەنىڭ كوزىڭە سۇيەل بولىپ شىقتى ما؟ ول قايتا ۇلكەندى ۇلكەن، كىشىنى كىشى دەپ سىيلاي الادى...» دەپ ءسوزىن كىلت دوعارىپ، تاعى ءبىراز نارسە ايتسام با ەكەن دەگەندەي ءبىر اۋىق تۇكسيىپ وتىردى دا، سوسىن قايتا رايىنان قايتىپ وڭ شىنتاعىنا قاراي جانتايدى.
باستاعان ەكى اڭگىمەسىنىڭ ەكەۋى دە ءساتسىز اياقتالعان سوڭ با، الدە تەمەكىسىن قۇشىرلانا تارتۋعا اسىقتى ما، جۇرتتىڭ الدى بولىپ سمايىل ءۇن-تۇنسىز دالاعا بەتتەگەن. ىلە وزگەلەر دە تاماققا دەيىن تازا اۋا جۇتىپ الايىق دەپ ەسىك الدىندا اجىك-گۇجىك اڭگىمە قۇرىپ تۇردى.
ازدان سوڭ ۇلكەندەر ءشايىن باسىپ، ەندى قارپىپ ەت جەۋگە دايىن وتىرعان. ءجاميلا «ال ۇلكەن تاماقتان الدىرىڭدار» دەپ جاتقان كەزدە ءپىران مەن راحىم تاباق-تاباق ەتتى جەر ۇستەلگە قويىپ، كەلىندەر بوتا مەن قايىرشا اسۇيدەن سورپا تاسىپ جاتتى. جيىلعان قوناقتار قازى-قارتامەن كومكەرىلگەن جىلقىنىڭ ءسۇر ەتىن سۇيسىنە جەۋگە كىرىسكەن.
— ءتوھ، ءدامىن اي، — دەپ مومىنجان ىنتا-شىنتاسىمەن اسايدى، — كادەكە، باياعىدا، سوناۋ 90 جىلدارى ءسۇماندارياداعى كوكپاردان جەڭىپ قايتقانىمىزدا جولاي ءادىرباي بايدىڭ ۇيىنە تۇسكەنىمىز ەسىڭىزدە مە؟ — دەدى سوسىن بەس ساۋساعىن كەزەك سورعىلاپ شىعىپ.
— ءا-ا-ا، باسقا، باسقا ول ۇمىتىلماس، — دەپ كادىرباي جىگىت داۋرەنى ەسىنە ءتۇسىپ ءبىر كوتەرىلىپ قالدى. — ەەەح، سوندا كۇللى دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ تۇرعانداي شالقۋشى ەدىك قوي، — دەپ ەندى ءقايتىپ ورالماس جاستىق شاعىن ويلاپ لەزدە مۇڭايا ءتۇستى.
— ءاي، سونداعى اسىلعان ەتتىڭ ءدامىن ايتساڭشى، ءالى كۇنگە تاڭدايىمدا تۇرعانداي بولادى دا قويادى، — دەپ باتىرحان اۋزىن سالپ-سالپ ەتكىزىپ تامساپ قويدى.
— ە-ە، سەن سونى مەڭزەپ وتىرسىڭ با، — دەپ ەتتىڭ ءدامى كادىربايدىڭ ەسىنە ەندى تۇسكەن، — بالقيا ءوزى بايدىڭ ايەلىمىن دەپ مەنمەنسىنبەيتىن، استى دا ءتاتتى ەتىپ ىستەيتىن جان ەدى عوي. ءادىرباي قانداي كەڭ ەدى دەسەڭشى.
— ءادىربايدى قويا تۇر، ءادىربايدىڭ قىزدارىن ايت، — دەپ مومىنجان جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى، — سۇلۋلىقتارى بىرىنەن ءبىرى ءوتۋشى ەدى!
— سول جولى ءسۇمانداريانىڭ جىگىتتەرىمەن ويناعانىمىزدى ويلاسام، ءالى كۇنگە ارقام قۇرىسىپ، بالتىرىم سىرقىرايدى، — دەپ كادىرباي تاباقتان قولىن سۋىرىپ، كوزىن ادامداردان اۋلاقتاتىپ اكەتىپ، قابىرعاعا تەسىرەيە قاراپ ءسوز باستاي جونەلدى.
— مومىنجان، ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، بۇل وڭىردە ءبىزدى جەڭگەندەر ساناۋلى تۇعىن... قۇدايدىڭ قاراسقانى ما، ايتەۋىر بەت قاراتپاۋشى ەدىك...
— ايتپا...، — دەپ ۇرتى ەتكە تولعان مومىنجان باسىن شۇلعىپ قوستاپ قويدى.
— مىناۋ بۇگىنگى اسقا ارقاۋ بولىپ وتىرعان دۇيسەنباي ەكەۋمىز قاناتتاسىپ قانشا كوكپاردا بىرگە جۇردىك. ول ءبىر ءوزى تەكتى، ءوزى مىقتى، بىلەگىنە بەس ادامنىڭ كۇشى دارىعان جان ەدى عوي. سول جولى ءسۇمانداريادا مەن تىزەمدى جارالاپ، بالتىرىمدى تىلگىزىپ العانىمدا دۇيسەنباي ءبىر ءوزى بۇكىل توپتى كوتەرىپ شىعىپ ەدى...
ءسۇماندارياداعى قىر جاعالاپ جايىلعان مالىنىڭ سانىن بىلمەيتىن ەكى باي بولسا، ءبىرى — جارقىنعالي دە، ءبىرى — ءادىرباي ەدى. سول ەكەۋى 50 جىلداردىڭ سوڭىندا ءوزارا باستەسىپ، ەكى كوكپار قۇراماسىنا دەمەۋشىلىك جاساپ، مايدانعا تۇسكەن. سوندا ءادىرباي قولداعان جىگىتتەر — اراسىندا كادىرباي، دۇيسەنباي، مومىنجان، باتىرحان، جاقىپ بار، ايگىلى قارسىلاستارىن بەت قاراتپاي جەڭىپ كەتكەن. سونى ءسۇمانداريا دا، قيىپوتكەل دە ءالى كۇنگە جىر عىپ ايتادى. اسىرەسە، شاشىن توبەسىنە ءتۇيىپ، الەكەدەي جالانىپ، كۇشى تاسىعان دۇيسەنبايدىڭ ەرلىگى ەلگە اڭىزداي تاراعان. وندا مومىنجان مەن باتىرحان كوماندانىڭ قاھارمانى — كادىرباي مەن دۇيسەنبايعا ەرىپ قانا جۇرەتىن، ءالى كەمەلىنە كەلە قويماعان شاقتا تۇعىن. وزگەلەرى وڭكەي جاس.
... ءارى قاراي كادىربايدى سول زاماننىڭ كوزكورگەن كۋاگەرلەرى مومىنجان مەن باتىرحان قولداپ، جارقىنعالي دەگەن شىلقىعان باي دەمەۋشىلىك جاساعان ءسۇمانداريانىڭ كومانداسىن ءۇش ويىننىڭ ۇشەۋىندە دە وڭدىرماي ۇتقاندارىن ايتىپ، ءبىراز تامسانىستى. سوسىن ءسوز اۋانى قايتادان ءادىربايدىڭ داستارحانىنا كەلىپ تىرەلگەن.
— ويپىرماااي، سونداعى ءادىربايدىڭ سۇلۋلىعى بىرىنەن ءبىرى وتكەن ءۇش قىزىنىڭ كوزىمىزدىڭ قۇرتى بولعانى اي، ءا، — دەپ باتىرحان جان-جاعىنا الاق-جۇلاق ەتىپ قاراپ، كۇلىپ الدى.
— ول قىزدار ءبىزدى كوزگە ءىلىپ تە وتىرعان جوق، ءبارىنىڭ نازارى ەكەۋىندە، — دەپ مومىنجان كادىربايعا قاراپ يەگىن قاعىپ قويدى.
— سول كەزدە قىزعا قارايتىنداي ءحال بولدى دەيسىڭ بە، — دەدى كادىرباي سابىرلى قالپىن بۇزباي، — اياقتان شويىرىلىپ، كۇيىمىز تايىپ شالقالاعان كۇيى جاتتىق تا قويدىق قوي، قاراسا دۇيسەنبايعا قاراعان شىعار...
— ءا-ا-ا، دۇرىس، دۇرىس. دۇيسەنبايعا قارادى، — دەپ مومىنجان ەسىمە ەندى ءتۇستى دەگەن ادامشا قوماعايلانا اساعان ءبىر ۋىس ەتتى اسىعىس جۇتىپ، ساۋساعىن شوشاڭداتىپ سويلەۋگە اسىقتى.
— ءبىر كوماندانى ءبىر ءوزى قىرىپ تاستاپ، سەركەنى تاقىمىنا باسىپ قۇيعىتىپ، قۋسا جەتىپ الىپ، قاشسا ۇستاتپاي قويىپ، ءسۇمانداريا جىگىتتەرىنىڭ ابدەن زىقىسىن شىعارىپ ەدى عوي، — دەپ كەڭكىلدەي كۇلىپ، ريزا بولىپ قويدى. ونىڭ بۇلايشا ابدەن بەينەلەي سويلەگەنىنە داستارحان باسىنداعى وزگە جۇرت تەگىس تاڭدانىسىپ تىڭداپ وتىر.
— مىنە، قىزدار سونداي قاھارمانعا قاراماعاندا كىمگە قارايدى دەيسىڭ. كادەكەڭ ءجون ايتادى، — دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى مومىنجان.
— كەيىن دە تالاي ارۋ دۇيسەكەڭنىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ، تالاي سۇلۋدىڭ ۇيقىسىن ۇرلادى عوي، — دەپ جاقىپ تا قىزدى-قىزدىمەن قويىپ قالعان.
— سەرى دۇيسەنبايدىڭ ءتۇن جامىلىپ ءسۇمانداريانى بەتكە الىپ بارا جاتقانىن دا تالاي كوردىم ەمەس پە! بەرتىندە دە بىرنەشە رەت ءادىربايدىڭ اۋىلىنا جەلە-جالعىز جورتىپ كەتەتىن، — دەپ مومىنجان جەڭگەسىن قىزعاندىرا سويلەپ، داستارحاننىڭ اياق جاعىندا كورشى ايەلدەرمەن سىبىرلاي سويلەسىپ وتىرعان ءجاميلا جاققا قۋاقىلانا قاراپ قويعان. وزگەلەر دە ونىڭ بۇل سوزىنە ءار-ار جەردەن تەگىس كۇلىسىپ، مومىنجاننىڭ ءازىل اڭگىمەسىن قولداعانداي نيەت تانىتا باستاعان. ءىس اياعىن ناسىرعا شاپتىرىپ الارمىن دەپ قورىقتى ما، مومىنجان «ول كەزدە وزگەلەر توپ بولىپ ۇيىسىپ ءادىرباي جاققا اياق باسا المايدى» دەپ وزىنشە تىگىسىن جاتقىزعان بولىپ قويدى.
— ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، — دەپ كەسەدەگى سورپاسىن تاۋىسا ءىشىپ، بەتورامالىمەن اۋزىن مۇقيات سۇرتكەن كادىرباي ءبىر توقتاپ الىپ، ءارى قاراي جالعاستىرىپ كەتتى. — سول ءۇش قىزدىڭ ۇلكەنىنە كوڭىلىم قۇلاپ، ءسوز سالعانىم بار، — دەپ جىميدى.
— و-ھو، الگىدەن بەرى ءسوزدى وسىدان باستاۋىڭىز كەرەك ەدى، — دەپ اڭگىمەگە ارالاسپاي وتىرعان جۇماتاي ورنىنان ءبىر ىرعالىپ قويدى.
— ۇمىتپاسام، ەسىمى گۇلماريام با ەدى... دارىگەردىڭ وقۋىن ءبىتىرىپ كەلگەن، ناعىز تۇرمىسقا شىعۋعا دەر شاعىندا وتىرعان حاس سۇلۋدىڭ ءوزى... ءسۇمانداريانىڭ بار جىگىتى «مەنىڭ جارىم بولسا» دەپ جۇرگەن. باتىل جەتىپ سول قىزعا تىكەسىنەن باردىم. وندا دا قولپاشتاپ، قولداپ جۇرگەن وسى دۇيسەنباي. ءادىرباي ءتانىس-بىلىس، كوزتانىس كىسى. ادەيى ول شالدىڭ قۇباتان تاۋىنان ءارى اسىپ جىلداعى عادەتىمەن اڭ اتۋعا كەتەتىن كەزىنە تۋرالاپ جەتتىك. سول جاقتاعى نەمەرە ءىنىم ارقىلى قىزدى دا قۇلاعدار ەتكەم. «جاقسى، كەزدەسۋگە شىعايىن» دەپتى. جۇرەگىم وزىمدە جوق. ورەكپىگەنى ءبىر باسىلار ەمەس. قاس قارايىپ، كەش تە تۇسكەن. دۇيسەنباي اق جول تىلەپ، نەمەرە ءىنىمنىڭ ۇيىندە قالدى. بارىمدى كيىنىپ، باقانىمدى تايانىپ كەزدەسۋگە كەتە باردىم. ويپىرماااي، الگى قىزدىڭ سۇلۋىن اي... كوزىنە تىكە سالۋعا ءدات جەتەر مە... جانارىمدى وتكىر ساۋلە قارىپ تۇسەردەي تايساقتاي بەرەمىن...
كادىربايدىڭ حيكاياسىنا سىلتىدەي تىنعان جۇرت اراگىدىك قىزىعۋشىلىقتارىن تەجەي الماي قالادى:
— پاي دەگەن...
— ءپالى كادەكە...
— دۇيسەكەڭ قالاي عانا شىداپ جاتتى دەسەڭشى...
— ءادىربايدىڭ سۇلۋىنا اركىمنىڭ قولى جەتەر مە...
— ءسۇماندارياعا بارۋدىڭ ءوزى نەگە تۇراد دەسەيش...
— تۋھ، كادەكە-اي...
— قىز نە ايتتى؟
اركىم ءار تۇستان وسىلاي ءۇن قوسىپ، دەگبىرلەرى قاشىپ بارادى.
— اقىرى نە كەرەك، الگى قىز ءسوز ىڭعايىمەن وراعىتىپ كەلىپ، كەتارى ەمەسپىن دەگەن قيسىنعا ءبىر-اق توقتاعان. جاقسى جىگىت ەكەنسىڭ دەيدى. ءوزىمىز ايدالادا، ءسۇمانداريانىڭ كىرە بەرىسىندەگى ب ا ق سەكىلدى الدەبىر تال-داراقتىڭ ورتاسىندا تۇرمىز. تىنىسىم جيىلەپ، كەڭ دۇنيە تارىلىپ سالا بەرگەندەي... قىز ءۇزىپ-ۇزىپ وسى ەكى ءسوزدى ايتقان... ەندىگىسى قورىتىندى ءسوزى بولۋى ءتيىس...
— تۋھ، كادەكە اي، سوڭىن ءبىر-اق ايتساڭشى، ەندى، — دەپ جۇماتايدىڭ دا تىنىشى قاشقان.
— سەن دە قىزىقسىڭ، قازىرگى كەمپىرى — ءادىربايدىڭ قىزى ەمەس قوي. قوسىلماعان بوپ تۇر عوي... — دەپ كادىربايدىڭ رۋلاس ءىنىسى جايراپبەرگەن بۇرقىلداي سىبىرلاپ قويادى.
— الگى قىز قىلىمسىپ ءبىراز تۇردى دا، مەنىڭ سۇيگەنىم — سەنىڭ جان سەرىگىڭ دۇيسەنباي. كوڭىلىمە المايمىن، رەنىش تۇتپايمىن دەسەڭ — ءسوزىمدى سوعان جەتكىز دەسىن.
باعانادان بەرى جىم-جىرت بولىپ وتىرعان جۇرت شۋلاسىپ، دابىرلاسىپ كەتكەن. كادىرباي كوپشىلىكتىڭ دابىرىن باسپاقشى بولىپ «مىنەەە، دۇيسەكەڭ سونداي سەرى ەدى» دەپ ءسوز اياعىن بارىنشا جۋان داۋىسىمەن قورىتپاقشى بولىپ ەدى، كوپ ادامنىڭ شۋىلى ونىسىن ونشا ەستىرتپەي تاستادى. ءبىر كەزدە ابىر-سابىردى پىشاق كەسكەندەي تىيىپ، اۋا اعىنىن قاق جارىپ وتكەن ءجاميلانىڭ «ءاي!» دەگەن اششى داۋىسى ساڭق ەتە قالسىن. باعانادان بەرى كوكپار مەن دۇيسەنبايدىڭ تاقىرىبىنا دەندەپ ەنىپ، قىزىققا باتىپ وتىرعان توپ سەلت ەتىپ، ۇدەرە جالت قاراسقان.
— كادىر، سەن نە دەپ تانتىپ وتىرسىڭ تەگى؟ اناۋ قىز قاراپ ەدى، مىناۋ قىز ءبۇيتىپ ەدى دەپ شالىمنىڭ ءارۋاعىن قورلاي بەرمە! — دەدى ەكپىندەي تۇسكەن ءجاميلا بەت-اۋزى تۇتىگىپ.
— ويپىرماي، ءبىز ەندى... جاستىق شاقتىڭ قىزىقتارىن ايتىپ وتىرمىز عوي... باعانادان بەرى بايىپپەن اس ءىشىپ، باپتانا اڭگىمە ايتىپ وتىرعان كادىرباي كادىمگىدەي ابىرجىپ قالعان.
— سابىر جەڭەشە، اعامىزعا قىزدار عانا ەمەس، بۇكىل اۋىلدىڭ ماحابباتى ەرەكشە بولعان عوي، — دەپ جۇماتاي وزىنشە فيلوسوفيا سوققىسى كەلىپ ەدى، «سەن ارالاسپا!» — دەپ ءجاميلا ونى دا تىيىپ سالدى. باعانادان بەرى ارا-تۇرا «تاماق الدىرساڭشى» دەگەن سوزدەن اسپاي وتىرعان كەمپىر ەندى تىزەرلەي كوتەرىلىپ، جاۋلىعىن تۇزەپ، كادىرباي مەن ونىڭ سەرىكتەرىنە قاراي تىكەسىنەن تارتتى.
— نەمەنە، ادەيى مەنىڭ قىتىعىما ءتيىپ، اشۋىمدى وياتۋ ءۇشىن كەلدىڭدەر مە؟! بايدىڭ قىزدارى قىزىعىپ ەدى، ءادىربايدىڭ اۋىلىنا ءجيى كەتۋشى ەدى دەپ ءجۇدا قويار ەمەسسىڭدەر!
— ويباي، ءسىز قىزىق ەكەنسىز...
— قىزىق بولعاندى قويا تۇر سەن، ءومىر بويى ادالىم دەپ سىيلاپ وتكەن شالىمدى ناقاقتان قارالاپ وتىرمىسىڭدار، الدە شىندىقتىڭ شەتىن شىعارىپ كەتپەكسىڭدەر مە؟
داستارحان جاعالاي وتىرعان شالدار جاعى نە كۇلەرىن بىلمەي، نە اشۋلانارىن بىلمەي ابدىراپ قالعان. كادىرباي باستاپ، وزگەسى قوستاپ باسۋ ايتپاقشى بولىپ ەدى، ءجاميلا اناۋ-مىناۋعا باسىلا قويمايتىن راي تانىتىپ، باعاناعى قارقىنىنا قارقىن قوسا تۇسكەن. اقىرى توقتاۋسىز كوسىلىپ، رەنجىپ، قوناعىم دەپ شاقىرعاندارعا ءبىراز ۇرسىپ الىپ بارىپ باسەڭدەگەن.
— باسەە.. ءوزىم دە ءبىلىپ ەدىم... — دەدى وندا دا كەمسەڭدەگەنىن تەجەي الماي.
— نەنى ءبىلىپ ەدىڭىز، جەڭەشە؟ — دەدى ساقالىنا اق تۇسە باستاعان باتىرحان جاس جىگىتتەرشە ءبىر تىزەسىن كوتەرىپ جيناقىلانىپ وتىرىپ.
— باعانا تۇسىمدە كەلىپ كەتىپ ەدى... سونىسى تەگىن ەمەس ەكەن اۋ...
— دۇيسەكەڭ تۇسىڭىزگە كىردى مە؟ نە ايتتى سوندا؟
— ايتقان جوق!
— ەندى نە ىستەپ ءجۇر ەكەن؟
— كەلدى دە ورامالىمدى تۇزەپ، وڭ يىعىمدى قايتا-قايتا ۇستاپ، ءلام دەمەستەن قالىڭ تۇمانعا ءسىڭىپ كەتە باردى. ەندى بەلگىلى بولدى، وزىنشە كەشىرىم سۇراعىسى كەلگەن ەكەن عوي! كەشىرگەندى كورسەتەرمىن.... ءجاميلا اۋزى ءۇشبۇرىشتانىپ، كوزىنىڭ جاسىن تىيا الاتىن ەمەس.
ءپىران مەن بوتا، راحىم مەن قايىرشا كوزدەرى جاۋدىرەپ، اشۋلى شەشەلەرىنە ءقايتىپ جۇباتۋ ايتارلارىن بىلمەي ءۇن-تۇنسىز ءبىر بۇرىشتا وتىرىپ قالعان.
— الگىندە... ءادىربايدىڭ اۋىلىنا بەرتىندە دە قايتا-قايتا بارعىشتادى دەدىڭدەر عوي...
ءجاميلا باسىن كوتەرىپ، وسى ءسوزدى قايسىڭ ايتىپ ەدىڭ دەگەندەي كوزىمەن ىزدەپ، مومىنجانعا كەلگەندە كىلت توقتاعان.
— سەن ايتتىڭ عوي، سولاي دەپ...!
— ايتتىم، ءبىراق قىز-قىرقىنعا بارىپ ەدىم دەگەم جوق قوي...
مومىنجان قاپەلىمدە تىنىش ءۇيدىڭ شىرقىن بۇزدىم اۋ دەگەندەي شورشىپ تۇسكەن.
— ال قىزعا ءسوز سالا بارعان دا شىعار... بالكىم، سەن جاسىرىپ وتىرعان شىعارسىڭ؟!
— ويباي، جاسىرىپ قايتەم، شىن ءسوزىم!
— ءتىرى كۇنىندە دە كوپ نارسەنى جاسىرعانداي بولىپ، وزىنشە سىر ءتۇيىپ، تۇكسيىپ ءجۇرۋشى ەدى...
— قويىڭىز، دۇيسەكەڭنىڭ تابيعاتى ءاۋ باستان سونداي عوي...
— ءادىربايدىڭ اۋىلىندا بىرنەشە قاتىنى بار دەسەڭدەرشى...
— ءاي، جەڭەشەم دە قاتىرادى عوي، — دەپ مومىنجان ەندى تارقىلداپ كۇلدى، — قاتىندارى بولسا تالاي بالا بۇل ۋاقىتقا دەيىن اكەسىن ىزدەپ كەلەر ەدى دە، قوراڭىزداعى مالعا تالاسار ەدى عوي، تاك چتو قورىقپاڭىز، — دەپ ورىسشالاپ ازىلدەپ تە قويدى.
ءىستىڭ قاپەلىمدە ناسىرعا شابارىن اڭداعان باتىرحان دا باسۋ ايتقان بولادى:
— دۇيسەكەڭ بارسا كوكپاردىڭ قامىمەن بارادى، جىلقى قاراپ بارادى... باسقا نە ويى بار دەيسىز...
— سوسىن دۇيسەكەڭ سوڭعى ۋاقىتتا وتىندى دا ءسۇمانداريانىڭ جاعاسىنان شاۋىپ كەلىپ ءجۇردى عوي. باسقامىز بارساق ول جاقتىڭ جىگىتتەرى ودىراڭداپ، ات ويناتىپ شىعا كەلەدى. ال دۇيسەنبايعا ەشكىم باتا المايدى. سوسىن بارادى دا! — دەپ باعانادان بەرى اۋىل ماسەلەسىنە بايلانىستى عانا سوزگە كىرىسىپ وتىرعان سەيىلجان دا ەندى جاعدايدى وڭالتۋعا تىرىسقان.
— ءجاميلاجان، الگى قىزدىڭ ايتقانىندا ءبىر جالعاندىق جوق. ءبىراق دۇيسەنباي وعان ءلام دەپ جاۋاپ تا قاتپادى. ول ءوزى تىك، بىربەتكەي جىگىت ەدى. ومىرلىك دوسىم عوي، وسى جالعاندا ءادىربايدىڭ ءبىر قىزىمەن ءسوز بايلاسىپتى، نە جاراسىپ ءجۇرىپتى دەگەندى ەستىمەدىم. مىنە، قۇدايلىق ءسوزىم! — دەپ كادىرباي بايىپپەن سويلەگەندە بارىپ ءجاميلانىڭ جۇرەگى ورنىنا تۇسكەندەي بولىپ، ۇندەمەي تومەن قاراپ وتىرىپ قالعان.
سوندا دا ءبىرازعا دەيىن جاسىن تىيا الماي، ورامالىمەن قايتا-قايتا كوزىن سۇرتكىلەپ، پىشىلداپ وتىرعان دا قويعان. اۋىق-اۋىق شالدار جاققا كوز سالادى دا، قايتا كوز جاسىنا ەرىك بەرەدى. وندايدا ۇلكەندەر قوي-قويلاپ، ءازىل ءسوز كۇلمەككە جاقسى دەگەن، قايتا دۇيسەكەڭ ءبىر اۋناپ ءتۇسىپ جاتقان شىعار دەپ الدارقاتىپ، قايتادان دۇيسەكەڭنىڭ مىرزالىعىن، ەرلىكتەرىن تىزبەلەپ، وعان ءجاميلادان ارتىق جار تابىلماۋشى ەدى اۋ دەپ، ءبىراز سابىرعا كەلتىرەدى.
— جەڭەشە، اعام بۇگىن تۇسىڭىزگە كىرىپ جاتسا، ءادىربايدىڭ قىزدارىن ايتىپ ميىن اشىتپاڭىز، تاعى كەلمەي قويىپ جۇرەر، — دەگەن جۇماتاي ازىلدەپ.
— ءجا، قالجىڭعا اينالدىرا بەرمەڭدەر، جەتەر، — دەدى دۇيسەنبايدىڭ نەمەرە قارىنداسى بولىپ كەلەتىن، جاسى 75-كە تاقاعان ءساليما كەمپىر توقتاۋ ايتىپ.
بۇل ۋاقىتتا قوناقتاردىڭ دا الدى سىرتقا قاراي اياڭداي باستاعان. كادىرباي باستاعان شالدار دالىزدە اياق كيىمدەرىن ىزدەپ، ابىر-سابىر بوپ جاتىر ەكەن.
مومىنجان بىلعارىدان تىگىلگەن اياق كيىمدى ۇستاپ الىپتى: «مىناۋ سۋ جاڭا بوپ جاتقان ەتىك سمايىلدىكى ەمەس پە؟»
— ءاي، سول سمايىل قايدا ءوزى؟
سىرت كيىمدەرىن كيىسىپ، ءجاميلانىڭ كەلىندەرى سالىپ بەرىپ جاتقان ءبىر-بىر قالتاشا سارقىتتى ۇستاعان قوناقتار ەندى عانا ءوز ارالارىندا كەزىندە اۋىلدىڭ باس اگرونومى بولعان سمايىلدىڭ جوق ەكەنىن بايقاپ، قاربالاسىپ قالعان.
— ويباااي، ول قاسقا باعانا شايدەن كەيىن تايىپ تۇردى اۋ وسى، — دەپ بەتىن شىمشىدى ايەلدەردىڭ ءبىرى.
— شىرىكتىڭ، بالامدى جاماندادى دەپ كەتىپ قالعانى اۋ، ءا، — دەگەن سەيىلجان تاياعىنا تايانعان قالپى. ەشكىم قوستاي كەتپەسە دە، سەيىلجان اياق كيىمىنىڭ ءسىرىسىن باسقان كۇيى سىرتقا شىعىپ بارا جاتىپ سويلەپ بارا جاتتى:
— كەشە عانا الدىمىزدا وسكەن جالاڭبۇت ۇلى ەندى كەلىپ وزىمىزگە ايعايلايدى. اۋىلدىڭ جاعدايىن جاساۋدىڭ ورنىنا ارىز جازبا، اكىمنەن ۇيات بولادى دەيدى. اكىمى بىزدەن ۇيالسىن!
— ەە، قايتەمىز... ال ءجاميلا، قوش ساۋ بول! اس قابىل بولسىن! — دەپ كادىرباي باعاناعى ءسوزى ءۇشىن تاعى دا كەشىرىم سۇراعانداي قالبالاقتاپ از تۇردى دا، سەيىلجاننىڭ ىزىنەن سىرتقا شىقتى.
قوناقتار ءبىرىڭعاي ەسىك الدىنا ءۇيىرىلىپ تۇرعاندا اي ساۋلەسى مولىنان تاراپ اينالانىڭ ويى مەن قىرىن، توبەسى مەن بەتكەيىن اپ-انىق ايگىلەي باستاعان. شىعىستان، ءسۇمانداريا جاقتان سالقىن لەپ ەسەتىندەي. سوڭعى بىرەر اپتادا اياز تۇرىپ ەدى، كەشەلى بەرى وقىستان كوكتەم كىرىپ كەلگەندەي بولىپ، ازىناعان اقپاننىڭ ورتاسىندا جەر-دۇنيە بىلشىراپ سالا بەرگەن. ۇلكەندەر ويدىم-ويدىم جولدىڭ شۇرىق-تەسىگىنە جينالىپ قالعان كولشىكتەردەن اتتاپ ءوتىپ، قاتقاق جەرمەن تاڭداپ ءجۇرىپ ۇيدى-ۇيگە تاراي باستادى.
ءجاميلا اۋلاسىنىڭ قوس قاپتالىن قونىستانعان قۇدايى كورشى جايراپبەرگەن مەن جۇماتاي قوس-قوستان تەمەكى شەگىپ، ىشتەرىنەن سۋىرىلىپ شىققان ءتۇتىندى اۋاعا ءتۇپ-تۇزۋ تاراتىپ ءبىتىپ، تۇقىلىن تابانمەن ەزگىلەي بەرگەندە قۇمانىن ۇستاعان ءجاميلا دا كورىندى.
— ال جەڭەشە ساۋ بوپ تۇرىڭىز! — دەپ ەندى ەكەۋى كەتۋگە ىڭعايلاندى.
— جاقسى قاراقتارىم...
— اعامدى كوپ قىزعانا بەرمەڭىز
— جۇيكەڭىزدى ساقتاڭىز، — دەپ جايراپبەرگەن سوزگە ارالاستى.
— ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىن كەيى-ى-ى-ى-ىن، اناۋ جاققا بارعاندا دۇيسەكەڭمەن سويلەسىپ شەشىپ الاسىزدار دا، — دەپ جۇماتاي اسىعىس ادىمداپ داربازاعا تاياي ءتۇستى.
— ءجا، قىلجاقتى قويىڭدار... قايتىڭدار... — دەدى ءجاميلانىڭ سوزىنە كۇلكى مەن كۇرسىنىس قاتار ارالاسىپ.
سودان بەرى دە قىزعانشاق كەمپىر «دۇيسەنبايدى كوردىم، دامەتىپ ءجۇر اۋ» دەپ تالاي رەت داستارحان جايىپ، قۇران وقىتقان. كەلۋشىلەردىڭ دە قۇرامى وزگەرمەيدى. شالدار باياعىداي جاستىق شاقتارىن، كوكپار تارتقانىن ايتادى دا، «تاعى دا كوڭىلىن بوساتىپ الارمىز» دەي مە قىز-قىرقىن، ماحاببات جاعىنا كەلگەندە اتتاپ ءوتىپ كەتەدى. وندايدا قوناقتار جاعى ءجاميلا كەمپىرگە قاراپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، كۇلىپ قويادى.
18.08.2019
You Might Also Like
-
قازاقستاندا «ۇزدىك عىلىمي قىزمەتكەر» اتاعىمەن قوسا، 2 مىڭ اەك كولەمىندە ىنتالاندىرۋ سىياقىسى بەرىلەدى.
-
تابيعاتى اسەم، تاريحى تەرەڭ ءارى باي، تۋىپ-وسكەن جەرىمنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنەن سىر شەرتەتەىن كىتاپ مەنىڭ قولىمداعى. “ەگىندىكول تاريحى” اتاۋى ءبىر اۋىلدىڭ عانا تاريحىنا قاتىستى بولعانىمەن،...
