InfoHub Logo

اۋىر سالماقتى باسىن تومەن سالىپ ىشكى ويىمەن الىستى: قويشىلىق ماڭدايىما جازعان اتا كاسىبىم بىلەم دەگەن. قويشەكەڭ تۋعاندا اكەسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى — ءبىسسىميللا بولاتىن. بەرىتىن كەلە بەلسەندىلەر بۇل ەسىمنەن ءدىن ءيىسى اڭقىپ تۇر دەدى: ەسكىلىك سالتتى قايتا جاڭعىرتۋ دەدى؛ ايتەۋىر ءوز اتىمەن ءوزىن ىشتەي اراز قىپ ءبىتىردى. كەيىنشە قولىنا اق تاياق الىپ، قۇلاقشىنىن باسا كيىپ قوي سوڭىنا ءتۇستى؛ شارۋاعا توسەلگەن مالساق، كىمسىڭ — قويشى، قويشەكەڭ اتالدى. ءسويتىپ از جىلدا ءبىسسىميللا ەسىمى ۇمىتىلىپ، قويشەكەڭ اتالىپ شىعا كەلدى. سايا باستاعان قۇرىلىسشى جاستار بريگاداسى وسى ءبىر كومپلەكستى قولعا الىپ قاۋىرت سالا باستاعاندا ويلاعان: كومەكشى شوپاندى قورا تازالاتىپ قويىپ، قاراۋىمداعى جاستاردى تىرقىراتىپ قويعا سالىپ؛ قول قالتادا، سيگارا ەزۋدە، قالاشىلاپ، تويشىلاپ جۇرەمىن عوي دەپ. ەندى اڭعارسا اڭگىمەنىڭ ءتۇپ توركىنى وزگەرىپ بارادى. قاراۋىنداعى ءۇش مىڭ ساۋلىقتى قاقاعان قىستان امان شىعارۋ — ماسەلەنىڭ بەرگى جاعى عانا سەكىلدى.

ەڭ عانيبەتى — بۇگىنگى مالساق جاستاردى تاربيەلەۋ، ەرتەڭگى قويشى كاسىبىن جەتىلدىرۋ كورىنەدى. ەل ومىرىنە سايا باستاعان «تاۋگۇل اتتى قۇرىلىسشى جاستار بريگاداسى قانداي جاڭالىق، جاڭا لەپ اكەلسە؛ بۇگىنگى كومپلەكس تە جاقسى ەرتەڭنىڭ تەمىر قانات قارلىعاشتارى ەكەن. ۋداي قىمبات جەم مەن ءشوپتىڭ، جاستار ەڭبەگىن وتەۋدىڭ ۇستىنە، سايىپ كەلگەندە الدىنداعى مالدىڭ وزىندىك قۇنىن كەمىتۋ كەرەكتىگى ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر ماسەلە. وسىناۋ ءزىلباتپان اۋىرتپالىق بەينە قول جەتپەس قيىن اسۋداي شالقاقتاپ الىستان مۇنارتادى.

ىشكى ويمەن الىسىپ تۇرىپ بايقاماپتى؛ قياق مۇرت ءوسپىرىم جىگىت پايلاعان ءشوپتى دومالاتىپ اپارىپ سىمىن شەشىپ قورانى ىقتاپ بۇرسەڭدەگەن ارىق مالعا شاشقالى جاتىر. دەلەڭدەپ سولاي جۇگىرگەن: «مەنىڭ رۇقساتىمسىز ءبىر باۋ ءشوپتى مالعا بەرۋشى بولما، ازىرگە توپىراق جالاسا دا ولمەيدى، قىراڭعا ايدا!..» — دەپ باجىلدادى. «تاۋ عىپ پايلاعان ءشوپتى ءوزىڭىز جەيسىز بە؟» — دەيدى ءوسپىرىم قيامپۇرىس قىلىق تانىتىپ. اۋەدەگى بۇلت ءشولى جۇقالاڭ تارتىپ جىرتىلىپ كەتىپتى. ورىستەگى قوي سوڭىنا ءدۇربى سالىپ قاراعان: قوس اتتىلى ەكى قىز مالدى ىلعي قۇباجوننىڭ تەرىسكەي بەتىنە قاپتاتۋمەن ءجۇر.

تەرىسكەي بەتتە قويانسۇيەك، تىكەن، كارىقىز قىلتاناعىنان وزگە دانەمە جوق: مالدىڭ جۇمىرىنا جۇق بولمايدى، قايتا تۇمسىعىن تىرناپ اۋزىن قوتىر ەتەدى. قۇمنىڭ كۇنگەي بەتى ءارى شۋاقتى، ءارى ەبەلەك، قارعاتۇياق، جاۋجۇمىر، كوسىك ارالاس جابايى وتقا باي كەلەدى: سول سىردى جاس شوپاندار بىلمەي قىت-قىتتاپ قايتارۋمەن الەك. ەندى قورا ءىشىن قيدان تازالاپ جاتقان كومەكشىنىڭ اتىنا مىنە سالىپ سولاي شاپتى. قۇمنىڭ شاشادان كەلەتىن كۇپسەك قارىن تۇرتكىلەپ، ەندەپ جايىلا الماي جۇرگەن مالدى جۋان جوتانىڭ كۇنگەيىنە شاشىراتتى. قىزدارعا اقىلىن ايتتى، وسىلاي دا وسىلاي، مىنا اقتىلى قويدى ورتاق قاۋىمنىڭ اقى ادال مالى، ءوز ەنشىمىز دەپ ۇقساڭدار عانا جان اشىپ جاقىن تارتپاقسىڭ؛ ولمەسە ءىشى كەپسىن دەپ ات ۇستىنەن قيقۋلاساڭ، مال-مال بولمايدى، جاباعى ءجۇن بولادى. اتا كاسىپتى قادىرلەپ، قاسيەتتەپ ۇستاۋ ءلازىم دەپ قىزدارعا ءبىراز وسيەت ايتتى.

ءتامپىش تاناۋ، قاراقات كوز، باۋىرساقتاي قىزىلشىرايلى قىز دومبىققان قولىن ءالما-ال ۇرگىلەي تۇسەدى.

— اتتان ءتۇسىپ قيمىل جاسا، — دەيدى قويشەكەڭ. — باياعىدا مەيرامقالادا ءبىر ساۋداگەر تۇيە ساتىپ الىپ، كۇن سۋىقتا «اقشاسىن تولەپ قويعام» دەپ ۇستىنەن تۇسپەي ءجۇرىپ اياعىن ءۇسىتىپ تىنعان ەكەن. سول سەكىلدى كورسەقىزار بولما، — دەپ قىزداردى دۋ كۇلدىردى.

قىزدار تۇستىك شايىن تەرموسقا قۇيىپ، تاماعىن ورامالعا ءتۇيىپ الا شىعىپتى؛ ازىرگە قايتپايمىز، مال ابدەن توعايىپ توڭعاندا بارىپ بەتىن بۇرامىز دەيدى. قاراپ تۇرىپ وسىناۋ جاپ-جاس، ەلگەزەك، ۇياڭ، ادەپتى سۇلۋلاردىڭ قايسارلىعىنا، ىسپەندىلىگىنە تاڭ قالدى. اسىرەسە شاشىن وزبەك اعايىننىڭ قىز-كەلىنشەگى سەكىلدى «توقسان ءورىم» ەتىپ ورگەن اقسارى، ايدىندى، مىنەزى تىكتەۋ قىز قويىن داپتەرىن سۋىرىپ قويشەكەڭنىڭ ايتقانىن قادالىپ ءتۇرتىپ الادى، ءوزى دە ساۋال قويعىش-اق. قويدىڭ ءىش مايى نەشە گرادۋستا توڭازىماق؟.. كۇيەك الدىندا اي استىندا جايۋدىڭ ءتول توگۋگە اسەر ىقپالى بولا ما؟ جەل قۇيرىعىنا تەرىستىككە شانشىپ سوقسا بوران باستالماقشى ما؟.. ايتەۋىر قويشەكەڭنىڭ بار بىلەرىن ايتقىزىپ اق تەر، كوك تەر سىناق العانداي بولعانى. تەزىرەك اتقا قونىپ اۋىلعا جەتپەكشى.

— ال، اينالايىن، ءمىنسىز (بۇل بۇرىمى «توقسان ءورىم» قىز)، كۇمىسسىرعا (بۇل باۋىرساقتاي قىزىلشىرايلى ءتامپىش مۇرىن قىز) يت-قۇسقا ساق، مالعا ۋاقاپ بولىڭدار، ءبىر جەرگە ۇيمەلەمەي ەكەۋىڭ ەكى قاناتتا جۇرگەندەرىڭ قۇپ، — دەپ قويشەكەڭ قامشىسىن شوشاڭداتىپ اتىنا ءمىنىپ اۋلىنا تارتتى. — وتىن-سۋدى ازىرلەۋگە قول كۇشى جەتپەي جاتىر، سوعان كومەكتەسەيىن.

اۋىلعا كەلە ۇيدە قالعان كەزەكشى جاستاردى ۇيىستىرىپ جىڭعىل شابۋعا جينالعان. شاقىرىم جەردەگى وگىزسايدىڭ بويىندا ۇيلىعا وسكەن جىڭعىلدان وتاپ، بۇتاپ ءتۇسىرىپ الماسا، ەرتەڭگى بوراندا كومىرگە تامىزىق تاپپاي تۇتىنگە تۇنشىعارى انىق. قياق مۇرت بوزبالا: «سايداعى جىڭعىلعا شاباقتالعانشا قىرعا شىعىپ سەكسەۋىل وتامايمىز با؟» — دەپ قيعىلىق سالعان.

قويشەكەڭ وسىدان ءۇش جىل بۇرىنعى وقيعانى باياندادى: قىزىلقۇم ىشىندە عاسىرلار بويى قۇمعا توسقاۋىل بولىپ تۇتاسا وسكەن، ۇزىنى ءجۇز ەلۋ شاقىرىم، ەنى ءبىر شاقىرىم كەلەتىن سەكسەۋىل توعايى بار-دى؛ اۋداننان كەلگەن ارامزا براكونەرلەر اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ توعايدىڭ تۇگىسكەن ويپاتى تۇسىن وتاپ قيراتىپ كەتكەن؛ سودان مىنەكەي ءۇشىنشى جىل — ەسپە قۇم اپات بوپ جىلجىپ كۇرىش تانابىنا تاقاپ قالىپتى؛ سول كەتىك تىستەي اشىق جەردەن جازى-قىسى قۇم دۇلەيى ىسقىرىنىپ سوعادى دا تۇرادى دەيدى.

وسى اڭگىمەدەن سوڭ جاستار سەكسەۋىل دەگەن ءسوزدى ۇمىتقانداي بولىپ، كۇن كەشكىرگەنشە وگىزسايدان جىڭعىل كەستى. ەرتەسىنە ات اربامەن ارلى-بەرلى ىلدەبايلاپ ءجۇرىپ ءۇي جانىنا ءۇيىپ تۇسىرگەن. بۇلتسىز شاعىرماق اۋا تىم تۇنجىر: ارقا-باستىڭ كەڭىندە قيمىلداعانى قۇپ-اق بولىپتى.

ارادا التى-جەتى كۇن وتكەندە اۋا قۇبىلىپ الاساپىران باستالعان: ءيا قۇم ەكەنى، ءيا قار ەكەنى بەلگىسىز مۇنار جاپقان قيىر تۇڭعيىق تۇتەك بەت قاراتپاي ەكىلەنە ەسكەن. ءۇش مىڭ ساۋلىق جابىق قورادا قولعا قاراپ جاۋتاڭداپ قالدى. ارى-بەرىدەن ىسقىرىنا ۋ توگىپ تۇتەگەندە ۇيدەن شىعۋدىڭ ءوزى مۇڭ. قويشەكەڭ جاستاردى ءوز ۇيىنە جيناپ الىپ، ءىش قويماسىن اشىپ بايلاۋ ايتتى.

— ءبىر قىز، ءبىر جىگىتتەن جۇپتاسىپ ءشوپ تارتاسىڭدار، ءبىز سەيىلبەك ەكەۋمىز قورادا قالىپ مالدىڭ استىن تازالايمىز، جەم-شوپ شاشامىز، — دەدى.

جانارى شامداي جارقىراپ بۋىنىپ-تۇيىنگەن ءمىنسىز بەن ءتۇسىن سۋىققا سالىپ ىشىنەن پىسىپ بۇگەجەكتەگەن قياق مۇرت بوزبالاعا تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلدى. جابىق قورادا قىرۋار اش مالدى ۋىسىندا ۇستاپ ءشوپ شاشۋ، استىن تازالاۋ قيامەتتىڭ ءىسى. ەسسىز ماقۇلىق قورا ىشىندە جوسقىنداي سىرعىپ ەش تىنشىمايدى. جاڭا شاشقان ءشوپتى پاسكە اياق استى قىلىپ تاپتاپ كەتەدى؛ اڭدىسىپ، ءۇيىرىپ ۇستاپ جەگىزگەن ءلازىم. مىڭ سان ءتۇياقشيىر استىنان سارالا قيدى سىپىرىپ، كۇرەپ قولارباعا سالۋ؛ سىرتقا اپارىپ توگۋ ەپتى ىسپەندىلىكتى تىلەيدى. قولاربانى دىرىلداتىپ بىردە ىشكى جىلىعا، بىردە تىسقى سۋىققا ۇرىنعان سەيىلبەك ءتۇس اۋا جوتاسىنان وق تيگەندەي كيرەلەڭدەپ قالدى.

— شويرىلمام بار ەدى، — دەيدى جانسەبىل سۇيرەتىلىپ. — جاتىپ قالماسام جاراعانى، شويىرىلسام — كۇللى تىرشىلىكتىڭ قاراڭ قالعانى.

كۇمىسسىرعا تەحنيكا تىلىنە ەپتى ەكەن: اۋەلگىدە قاقالىپ-شاشالىپ ىستەمەي قويعان قيتارتقىش كونۆەيەر موتورىن ءبىر كۇن شۇقىنىپ جۇرگىزدى ايتەۋىر. قياق مۇرت پەن ءمىنسىز شارشاعان سوڭ، كەزەك ۇيدەگى جاستارعا جەتتى؛ قويشەكەڭنىڭ كەلىنشەگى اس قامىمەن، سەيىلبەكتىڭ ايەلى جۇلدىزاۋا كىر جۋۋدان ارتىلاتىن ەمەس. قي تۇتەپ، شۋاش ساسىعان جابىق قوراعا ءبىر كىرگەن كىسىنىڭ ءون بويى سادىراعا ساتقاقتالىپ شىعا كەلەدى. ماڭىراعان مال داۋسىنان ميى اشىپ دامىلسىز جورعاقتاعان قويشەكەڭ ويلاعان: وسى دۇلەي اپتا سوقسا اياعى قيىنعا باستايدى دەپ.

ۋايىمنىڭ ءجونى بار؛ ونە بويى قولعا قاراعان مال اشوزەك قۇنىقپا كەلەدى. ءشوپتى شايناپ تۇرىپ سۋ سۇرايدى؛ سۋ ءىشىپ تۇرىپ ازىناپ جۇرەگى سازادى. كىسىگە ۇمتىلىپ، كەۋدەم-سوقتاپ، جاپىرىلىپ ءولىپ كەتە جازدايدى. ونىڭ ۇستىنە كوپ بەينەتكە ىسىلماعان جاستار ەرتەدەن قارا كەشكە سۇركىل جۇرىستەن اق تەر، كوك تەر قيمىلدان تۇرالاۋعا اينالعان. ءالما-ال جىلى ۇيگە كىرىپ پەشكە ارقاسىن سۇيەگەن كۇيى قور ەتە قالادى. اكەلەپ-كوكەلەپ ويات سوسىن، دۇلەي بورانمەن الىستىرىپ اربا سۇيرەت، دەستە تاسىت، جەم قاپتات، قي كۇرەت. قي تارتقىش ترانسپورتەردىڭ كومەيى بىتەلىپ، لەنتاسى بۇرالىپ جۇرۋىنەن تۇرۋى كوپ. وسى قيمىلمەن جۇرگەندە قورانىڭ ىرگە تۇكپىرى ىلعال تارتىپ ساۋلىقتاردىڭ باۋىرى سارعىشتانىپ شىعا كەلدى. ىلجىراپ لاي اتىپ دىمدانعان كوڭدى تاسىپ ۇلگەرمەسە — مال ىشىنەن ازادى، ماما ساۋلىق تۇسىك تاستايدى. ەندى بۇلار كۇرەك قايلاسىن قامداپ تۇكپىرگە توعىتىلعان.

سەيىلبەك ءۇشىنشى كۇنى شويرىلماسى ۇستاپ توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى.

وسى سۇراپىل سۇمدىق اپتاعا سوزىلسا قۇرىعانىمىز دەپ قويشەكەڭ ىشتەي ءقاۋىپ شەكتى. ءۇش قىز، ءتورت ءوسپىرىم جىگىتتىڭ ءتۇس شايىسىپ ىرجاڭشىل ءازىلقوي بولىپ جۇرگەنى جايماشۋاق اشەيىندە ەكەن؛ دۇلەي باستالعالى سىر بەرىپ قىڭق دەيتىن ءبىر اۋىز ءسوزى جوق، قايدا جۇمساساڭ سوندا ۇشادى. ەلپىلدەپ تۇرعان جانى جوق اينالايىن كىلەڭ.

كۇمىسسىرعانىڭ ايقىن اجارلى ءۇنى سىڭعىرلاي سويلەپ جورا-جولداسىن سەرگىتكىش-اق؛ ءمىنسىزدىڭ ادەمى قالانعان اق تىستەرى جۇقا ەرنىنىڭ قىزىلىنا جاراسىپ كۇلگەنى-اق كىسىنى ەلجىرەتەدى؛ جاۋدىر جانار، تال شىبىقتاي سولقىلداعان مەيرامكۇل كىسىگە، كوزگە وتە الىس؛ ايتسە دە اسا ساۋلەلى جۇلدىز سەكىلدى — قيعاشتاي قاراعانى ءىشىڭدى ورتەيدى. اينالايىندار-اي، دەپ ەلجىرەگەن كادىمگىدەي قويشەكەڭ: باۋىر جەتكىنشەك سەندەر بولماساڭدار سەيىلبەك ەكەۋمىز ميىمىز اتالا بولىپ ارازداسىپ، الشايىسىپ كەتەر مە ەدىك، قايدام.

اعاكەلەپ الدىڭنان كەسىپ وتپەيتىن، دۇنيەلىك ەسەپكە جوق وڭكەي ءوندىر جاستى سىپاقۇل قايدان تاپقان دەسەڭشى. بۇلاردى كورمەي، بىلمەي بۇرتيادى ەكەنبىز. جاڭا توسىن لەپتى، ىلگەرگى تىلەۋلى ەرتەڭگى ەل يەلەرى وسىلار ەندەشە. بورپىق قۇمدى مەڭىرەۋ ولكەگە جاڭا ۋاقىت جەلىنىڭ ەكپىندەي سوققانى سودان بولار بالكىم. كونە ءشول مەن تۇيىلە سوققان جاڭاشىل جەلدىڭ كەرەعار كۇرەسى باستالدى دەي بەر. ءشول مەن جەلدىڭ ەگەسى ەلگە جۇك، ۇزاق سونار اڭگىمەگە وزەك.

ءتورتىنشى تاۋلىكتە دولى دۇلەي باسەڭسىگەندەي بولىپ، ءتۇپسىز تەرەڭ اسپان استى، الاشابىر الاپتى ساقىلداعان سارى اياز بۋدى. كومپلەكستەگى سەيىلبەكتەن وزگەسى اياعىنان تىك كوتەرىلىپ تەمىر بەتوندى جابىق قورانىڭ ىشكى ىرگەسىن قۋالاپ جىڭىشكە ور قازۋعا كىرىسكەن. ور بولعاندا — اينالا ەمەس، قورانىڭ كۇنگەي بەت قابىرعاسىن جاعالاسا جەتەرلىكتەي. ويتەتىن دە ءجونى بار؛ قاتتى ايازدا بەتون قابىرعا مال دەمىنەن تەرلەيدى، ونىڭ ۇستىنە ءزار كەبەيەدى؛ ەكەۋى قوسىلىپ ىلعالدى لايعا اينالادى. قىسىلتاياڭ قۇبىلمالى كۇندەردە ىشكە تەپكەن ىلجىراعان لاي سۋ ورعا جينالادى، ور ارقىلى سىرتقا اعادى. ءارى مال قابىرعاعا ءبۇيىر تاقاپ جاتا المايدى.

جەر قارا، كۇن جىلىدا مالدى اشىق قوراعا اۋىستىرىپ جابىق جايدىڭ ءىشىن دەگدىتىپ، قۇرعاتىپ الاتىن. توتەنشە الاساپىران دولى دۇلەي باستالعالى قىرۋار قوي تۇياق اۋدارماي، باس امانداپ سادىراسىن كەشىپ تۇرعانى سودان.

ەندى شوپان قاۋىمى تەگىس كوتەرىلىپ، ىستىق اس كىرسىز كيىمدى ۇمىتىپ؛ كۇنگەي ىرگەنى قۇلداپ ور قازدى، تارتاتىن كەنەپتى تازارتتى، سۋ جۇرەتىن ناۋانى جوندەدى، ءشوپ تۋرادى، بىرەر كوتەرەمدى ۇيگە كىرگىزدى، اقىرسىندا سىلەلەپ سۇرىنە جىعىلدى. قويشەكەڭ سۋىقتان دومبىققان قولىن جىلىسىن دەپ، سىعىلىسقان ساۋلىقتىڭ اراسىنا سۇققان؛ شوشىپ كەتتى. ءبىراز مالدىڭ ءبۇيىرى ىلعال، سادىراعا جاتقاننان. تاپ وسىلاي اپتا جۇرسە جۇندەگى دىم تەرىگە جەتەدى، ىشكە وتەدى، تۇرالاعان كوتەرەم ەتەدى. «قانەكەي، باۋىرى ىلعال مالدى قورانىڭ تەرىستىك بەتىنە، قۇرعاق بۇرىشقا ايداڭدار!.. استىنا ساڭىلتىر تاستاڭدار!.. سۋدى جىلىتىپ ازداپ بەرىڭدەر!..» — دەپ تىنباي جارلىق جاساۋمەن جاعى تالدى. ءبىر مەزەتتە: «ىشەگىم قابىرعاما جابىسىپ قالدى جىلى سۋ ءىشىپ شىعايىن» — دەپ ۇيىنە بەتتەگەن. كومەككە شوپاننىڭ قارسى ەسىگىن اشقان. مۇندا بەلىن قايىس بەلبەۋمەن بۋىپ، باسىن كوتەرە جىعىلىپ، راسيانى دامىلسىز ۇرگىلەپ سەيىلبەك جاتقان.

— سىپاقۇلمەن ازەر تىلدەستىم، — دەيدى ىڭىرسىپ.

—كومەك جىبەرەتىن بولدى ما؟

— داريانى مۇز بۋماي تۇرىپ اپتا بۇرىن پونتان كوپىردى الىپ تاستاعان؛ قاتىناس ۇزىلگەن؛ داريانىڭ بەتى قالىڭ قاتقان جوق، تراكتوردى كوتەرە المايدى. دۇلەي داۋىلدىڭ بەتى جامان، ۆەرتولەت ۇشىرۋ ءقاۋىپ. تاۋ بەتكەيىمەن قاتىناس ۇزىلگەن. ازىرگە شىداي تۇرىڭدار دەيدى.

—ءول دە ماعان! ىشكەرى قۇم ىشىنە قىرۋعا اكەلىپ پە ءبىزدى؟ — دەپ قويشەكەڭ شوكەلەي وتىرىپ راسيا قۇلاعىن عىر-عىرلاتىپ بۇرادى-اي كەپ.

—ءالو!.. ءالو! اۋدان-اۋدان، قىزدار، ماعان اكىمدى قوسىڭدار!.. كۇتۋگە ءاددىم جوق!.. قوسىڭدار-اي!..

اقىرى عاينەكەڭ تەلەفون ترۋبكاسىن كوتەردى بىلەم.

— تىڭداپ تۇرمىن ءسىزدى! — دەپ انىق اشىق داۋىس ەتتى.

— ءتورتىنشى تاۋلىكتىڭ ءجۇزى تەرىستىكتەن دۇلەي سوعىپ، ساقىلداعان سارى اياز بۋىپ ەلۋگە اينالدىق: قورانىڭ ءىشى قاقاپ كەتتى؛ ءشوپتى تۋراپ، جەمدى جىلىتىپ بەرۋگە قول كۇشى جەتەر ەمەس؛ ءبىراز ساۋلىقتىڭ باۋىرى بالشىق، ءبىرازى تەمىر قاتىپ جابىسىپ ءجۇنىن جۇلدىردى؛ كوڭ مەن قي بەلشەدەن!..

— سابىر-سابىر، — دەدى عاينەكەڭنىڭ ءۇنى. — سىزدە قايتا ءشوپ پەن جەم جەتەرلىك ەكەن، تاۋ باۋرايىندا قالعان قورالاردا ول دا جوق، قاردى تراكتورمەن بۇزىپ، كومەككە اسكەر شاقىرتىپ جاتىرمىز.

— جاڭا ءۇيدىڭ ءىشى ءبىر جىلىمايدى، قانشا جاقساڭ دا پەشى ازىنايدى دا تۇرادى: قىزدار جاتاتىن بولمەنىڭ قابىرعاسىنا قابىرشاق تۇرىپ، قاسىمىزعا الدىق: كومەكشى شوپانعا دارىگەر كەرەك، قىزدارعا جىلى كۇپايكە، كەرزى ەتىك، قولعاپ؛ جىگىتتەر دالباي قۇلاقشىنمەن عانا ءجۇر...

— سابىر-سابىر، — دەيدى عاينەكەڭ ءسوزىن تاپتاپ ايتىپ. — سونىڭ ءبارىن كۇن جىلىدا ويلاستىرۋ كەرەك ەدى. ەندى قۇر بايبالامنان پايدا از. وزاتسىز، كۇشتى سارقىپ پايدالانىپ، مالدى ساقتاڭىز... شىداڭىز... شىداڭىز... شىداڭىز!..

«شىداڭىز، شىداڭىز!..» دەگەن ءسوز قۇلاعىندا ءبىرازعا دەيىن شىڭىلداپ تۇردى، سۇلق ءتۇسىپ وتىرىپ قالدى. قىرداعى مالشىلاردىڭ ءحالى بىزدەن دە جامان ەكەن-اۋ دەپ ويلادى قويشەكەڭ كۇنگە قاقتاعانداي قاتتى توتىعىپ. قوي، باسقا تۇسكەن بۇل دا ءبىر زاۋال شىعار؛ شىدايىق، قيمىلدايىق؛ ولە كەتسەك وكىمەت ءوزى تاۋىپ كومەر. كونە ءسىڭىر مەنى قويشى، الگى تال شىبىقتاي بۇرالعان قىزدارىم مەن بەتىنەن بوزداعى شىعىپ بوزارىپ سازارعان ۇلدارىم تيتىقتادى-اۋ ابدەن. نازىك تالداي سولقىلداپ، بوراننان بەتىن جاسىرىپ بۇرسەڭدەپ ىقتاي تۇسسە نە تىرلىك بولماقشى.

قويشەكەڭ قالاي اتقىپ تۇرىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى.

— ال، باۋىرىڭمەن جىلجىساڭ دا وسى ءۇيدى وت جاعىپ جىلىتىپ قوي، اۋىق-اۋىق كىرىپ بوي جىلىتىپ تۇرايىق.

— بەلىم كوتەرتپەيدى. جۇلدىزاۋانى جىبەر، شاي قويىپ بەرسىن، مالمەن مال بولىپ ءجۇرىپ قىرىلارمىز.

— قىرىلعانى قالاي؟ — دەپ قويشەكەڭ كەرى بۇرىلعان. — كومەكەيىڭنەن كورىپ تۇرمىن؛ مال قىرىلسا دا مەيلى دەپ جاتىرسىڭ. ىشىڭدەگىنى تاپ باستىم بىلەم. قاراپ جاتپاي قىساستىق ويلاپ قاسارىسامىن دە!.. مال قىرىلسا مەيلى دە!.. مەنى بەتىمە تۇكىرسە دە ءبارىبىر دە!..

سەيىلبەك تە جىنىن شاقىرىپ شارت كەتتى.

— ويلادىم سولاي.

— ۇيا بۇزار، قورا بۇزار ارامزا ەكەنسىڭ! قاپ، وسىدان بوران باسىلىپ، ەس جيايىن، ۇيەلمەنىڭمەن كوشىرىپ داريانىڭ ارعى بەتىنە اپارىپ سالماسام كور دە تۇر! ماعان جاتىپىشەر جاناياردىڭ قاجەتى جوق!

وسى مەزەت ەسىك سارت اشىلىپ قويشەكەڭنىڭ ايەلى كىرىپ كەلدى؛ ءار تاراپ اجاردى ايتپاي-اق تانىدى.

— بۇلارىڭ نە؟! دۇلەي قاتايماسا باسىلار ەمەس، بالالار ابدەن قالجىرادى، وت جاعىپ قازان كوتەرمەسەم بولماس. سەن جازعان، اۋرۋ كىسىمەن قىرباي قاباق بولماي بالالارعا بار!.. بار!.. بار!... — دەپ كۇيەۋىن كەۋدەدەن يتەرگەندەي بولىپ شىعارىپ جىبەردى. ءماتىبي ەركە كەلىنشەك ويناقى ناقىشپەن قاپەلىمدە كۇيەۋىنە كەسەكتىك تانىتتى.

قۇلاقشىنىن باسا كيىپ قورا جاققا قۇلدىراڭداپ كەلە جاتقان قويشەكەڭ ويلاعان؛ كۇن جارىقتا ساۋلىقتاردى ديلىسىن ءبىر بولەك، ناشارىن ءبىر بولەك ەكى داي ەتىپ ءبولىپ ۇلگەرەيىك دەپ.

مانا كورگەن: مالدىڭ ءالدىسى، كۇشتىسى ناشارلاردى ىعىستىرىپ، شوپتەن، جەمنەن قاعىپ، شەتكە ىسىرىپ سالعان. قابىرعاعا جانشىعان، جايىلۋ بەرمەگەن. بۇيتە بەرسە ناشار مال ءسات ساناپ كەرى كەتىپ كوتەرەمگە اينالار، كۇيىستەن قالار. تەزىرەك سورتتاپ، جىكتەپ، اراسىنا سىمتەمىر تارتىپ تاستاماقشى. قوراعا كىرگەن مەزەتتە جۇرەگى قۇرعىر زىرك ەتتى. قىزدار شەتكە ۇيلىعىسىپ ۇدەرىپ شىعىپتى. سويتسە ەسى كەتكەن اش مال شوپكە ۇمتىلىپ تولقىعان مەزەتتە مەيرامكۇلدى قاعىپ دومالاتىپ كەتىپتى.

بارا جانارى شىلانعان ءوسپىرىم قىزدى ارقادان قاعىپ جۇباتىپ اۋرە. «قوي، ءا، وسىنىڭ ءبارى ءبىر كۇنگىدەي بولماي ۇمىتىلادى ءالى»، — دەپ داۋدىراعان. «قينالساق تا قول ۇشىن بەرەر ەشكىم جوق، ۇلىجارىقتا مالدى ەكى جار ەتىپ ءبولىپ الايىق»، — دەپ قويشەكەڭ ۇرانداي ۇمتىلعان. — مەيرامكۇل، سەن ۇيگە بار، ءۇستىڭدى كەپتىر!.. ءمىنسىز، تاياق ال دا وڭ قاناتقا بار. كۇمىسسىرعا، سول قاناتقا شىعىڭدار!.. مال بولەمىز! ءاسىرالى (قياق مۇرتتىڭ ەسىمى)، ورتاعا ويىس!.. كەتتى لىقسىپ، بەرى قايتار، ارى جىبەرمە!.. تاياعىمنىڭ ۇشىنا قاراڭدار، توپقا ءسىڭىپ ناشارىن جىكتەپ، ەكشەپ ايداپ شىعامىن!..ال، قامدان!.. قوسىلىپ كەتپەسىن!..

قويشەكەڭنىڭ تاپ وسىلاي جارىقشاق ءۇنى قورانى كوشىرىپ، دەدەك قاعىپ دەلەڭدەپ، سەڭشە سىرعىعان مالمەن ميداي ارالاسىپ ءجۇرىپ جانتالاسا قيمىلدادى-اي. جۇرەك مايى اۋزىنا كىلكىپ وكپەسى ءوشتى. كوز بايلانىپ قاراڭعى تۇسە مالدى ەكى دايعا ءبولىپ ءبىتتى-اۋ ايتەۋىر. داۋسى باسەڭدەپ ناشارلاي سويلەدى.

— اراعا دەرەۋ سىمتەمىر تارتايىق، بالالار! جۇلدىزاۋا، ناشارلارعا ساڭىلتىر شاش، جەمگە تيمە! — دەپ كومەكشى شوپاننىڭ كەلىنشەگىنە بۇيرىق بەرگەن: — ءاسىرالى، قوڭدى قويعا سىزدىقتاتىپ بۇلقىنمەن سۋ جىبەر، لاقىلداتپاي تيىپ تاستا، تاڭعا دەيىن اققان سۋ كوك مۇز بولىپ قاتادى، سوسىن بالتالاپ بۇزا المايمىز، كۇيىس قايىرسا دا ءبىر تۇنگە ولمەيدى.-قويشەكەڭ ەندىگى ماۋرىتتە ءۇنى ءبىتىپ قاقىلداپ جوتەلىپ قالدى. سوندا دا قويماي قولىن سەرمەپ، مەزگەپ جارلىق جاساپ جاتىر.

اقىرىندا قوي ايىرۋدى اياقتاپ قورانىڭ ورتاسىن سىمتەمىرمەن قاق ءبولىپ، قاقپانى قاپسىرا جاۋىپ تىرسەگى مايىسىپ ۇيگە بەتتەگەن. سوڭىندا كومەكشىلەرى، تەرىستىكتەن شانشىلا سوققان سۋىق جەلگە جونىن بەرىپ بۇرسەڭدەي ادىمدايدى. بۇگىن ءبارى باس شوپاننىڭ ۇيىنە جينالعان. تىستا ۇلىعان جەل، ىشتە ءسۇر ەتتىڭ جۇپار ءيىسى، جاستاردىڭ ءسوز ايتىپ، قيمىل جاساۋعا شاماسى جوق، پەش قىزۋىمەن قالعىپ-مۇلگىپ قالدى.

— ءبىتتىم!.. ءتۇڭىلدىم!.. ءيا، دۇلەي بوراندى جەڭىپ شىعامىز، ءيا، تاسماڭداي بولىپ جەر سيپالاپ قالامىز!.. — دەپ سىلكىندى قويشەكەڭ.

قۇم اراسىنداعى كومپلەكستى شوپاندار بريگاداسىنا بەسىنشى كۇن ويدا جوق بوتەن سۇمدىعىن اكەلدى.

ا-ا، باسقا سالدى ءبىز كوندىك دەپ قويشەكەڭ ەرتەمەن تۇرىپ ۇستىنە كۇپايكە، باسىنا قۇلاقشىن، اياعىنا كەرزى ەتىك كيىپ بەلىن قىمتانا بۋىپ سىرتقا شىققان. كەشە كەشكىلىكتەگى قىزىلشۇناق اياز ساي-سۇيەكتى سىرقىراتار ازىناعان جەلگە قوسىلىپ جالانىپ تۇر. ءاۋ دەگەننەن قول باسىن، بەت-جۇزىن قارىپ ءوتتى. مىنا ولەرمەن وكپەككە قارسى مالدى سىرتقا ايداپ جايۋعا بولمايدى؛ سۋىق قارماپ ۇشىپ ولەدى. بەس كۇن بويى جابىق قوراعا قامالىپ ارانى اشىلىپ ىڭىرسىعان اشقۇرساق ساۋلىققا نە شارا ىستەرىن ويلاپ سەرگەلدەڭ سەندەلىسكە ءتۇستى. الىس قۇم شاعىلدارىنا بويلاپ كوز تىككەن؛ مۇنارتقان ىرىمتىك بۇلت سەلى مە، الدە ەسپە قۇم جوتاسى جەر باۋىرلاپ بەرى جىلجىپ كەلە مە — ايتەۋىر استاڭ-كەستەڭى شىققان تۇڭعيىق تەرەڭ كوكجيەكتى انىقتاپ كورە المادى. جىلى ۇيگە قورعالاقتاپ قايتا سۇڭگىگەن. ايەلى تۇرىپ پەش جاعىپ، شاي قامداي باستاپتى.

قارسىداعى كومەكشى شوپاننىڭ ءحالىن بىلمەك بولىپ ارباڭداي ادىمداپ ەسىگىن قاقپاستان كىرىپ بارعان. ەرلى-زايىپتى كىسىلەر سىرت كوزگە ەرسىلەۋ اشىق-شاشىق جاتىر ەكەن؛ ساسىپ قالىپ سيپالاقتاسىپ كيىمگە ۇمتىلىستى.

ءۇي يەسى ءوز بەلىن ءوزى قولداپ كوتەرگەندەي بولىپ: «كۇن قالاي؟.. كۇن قالاي؟..» — دەپ جاقاۋراتادى كەپ. قويشەكەڭ موينىن سىرتتاپ بۇرىپ توسىن ۋايىمنىڭ بەتىن اشتى. «قاراتاۋ جاقتان ۇشپا جەل شىعىپتى، بۇرىن-سوڭدى قۇم ىشىنە مۇنداي كوكبەت كەسەپات كەلمەۋشى ەدى، قىستىڭ قارىمى قاتتى ما، الدە اسپاننىڭ ءتۇبى تەسىلگەن بە، بىلمەيمىن. سارى مايداي ساقتاپ كەلگەن جەمنىڭ اۋزىن اشامىز با قايتەمىز. لاجى بولسا ۋداي قىمبات ءشوپ پەن جەمگە تيمەڭدەر، مال قىستان اياعىمەن شىقسىن دەپ سىپاقۇل قاتتى تاپسىرىپ كەتىپ ەدى. توزاڭى شىعىپ قاتتى قۋراعان ءشوپ ارىق مالدىڭ جۇمىرىنا جۇق بولا ما، الگىدە كوردىم، قولدى-اياققا تۇرماي ازىناپ كەتىپتى». «اشپاي بولماس»، — دەيدى سەيىلبەك. «تۇندە بەلىمە جىلاننىڭ ۋىن جاعىپ، جارتىلىق ءىشىپ بۋلانىپ جاتىپ ەدىم، ومىرتقام ورنىنا ءتۇسىپتى، بۇگىن جاقسى سەكىلدىمىن، ءىنشاللا!..»

سايلانىپ، قامدانىپ ەرتەڭگى شارۋاعا شىققاندا ءبىلدى: ءاسىرالى مەن سەمەتاي ەسىمدى بوزبالا تۇنىمەن قىزۋى كوتەرىلىپ، ساندىراقتاپ، اۋىرىپ شىعىپتى، ەمدەي قوياتىن قول ەبى جوق. راسيا قۇلاعىن بەزەكتەتىپ بۇراپ اۋدانمەپ ازەر تىلدەسكەن؛ ەل باسشىلارى تۇگەل كوتەرىلىپ قالىڭ قاردان قاتىناس ءۇزىلىپ ءبولىنىپ قالعان تاۋ باۋرايىنداعى قوي قورالارىنا كەتىپتى؛ جىلى سۋ، جەم، ءشوپ تاسىپ، قاسات قاردى بۇزىپ مۇرىندارىنا سۋ جەتپەي جۇرگەن سەكىلدى. راسيا ارقىلى باس دارىگەرمەن تىلدەستى. «سول بەتتە، جارامدى جۇيرىك ۆەزدەحودپەن اۋداندىق مادەنيەت ءبالىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مۇلكامان ءجۇر، سول كىسىگى قاتتى تابىستادىم. تۇگىسكەننەن ماعريپانى الىپ سىزدەرگە جەدەل جەتپەكشى»، — دەيدى ەدىل ايدارحانوۆيچ. «جول بىلە مە وزدەرى؟ قۇم ىشىندە تەرىس كەتسە پاشپىرتى بىتكەنى!» — دەيدى قويشەكەڭ تاعى تىڭ ۋايىمنىڭ سورابىنا ءتۇسىپ. راسيانىڭ تولقىمى شورت اينىپ، قايداعى چاچاچالاعان اساۋ اۋەنگە كومىپ كەتتى، قويشەكەڭ كۇللى سىمتەمىردى، بوراندى، ءوزىنىڭ قيىن تىرشىلىگىن نالەتتەپ سىرتقا سىتىلدى.

كەلگەن بويدا اڭىرەيگەن ستاندارتتى قوراننىڭ ەسىگىن اشىپ جىبەرگەندە ىشتەن كۇلىمسى شۋاش ءيىسى بۇرق ەتتى. جەلدەتكىش اينەكتەردى الۋعا بۇيىردى. سول قاناتتاعى ناشار، ارىق ساۋلىقتارعا تاقاعانى سول:

— قۇرتىپتى!.. قۇرىپتى!.. — دەپ تاماعى قۇرعاپ قيقىلداي جوتەلدى. قاسىنا جەتكەن جەتكىنشەككە شوشىنا نۇسقاپ كورسەتىپ جاتىر.- كورمەيسىڭ بە، ءبىرازىنىڭ ىشىنەن جىلمايى اعىپ كەتىپتى!.. الدا عانا يت-اي، اتاڭا نالەت-اي!.. گەربيسيد سىڭگەن كۇرىشتىڭ سابانى مالدىڭ اسقازانىنا سۇرگىمەن تەڭ، كوزى كىلميىپ، ۇڭىرەيىپ، ءىشى قابىسىپ سىلىنىپ قالعانى سودان!.. جاستار جاعى قاۋقارى قاشىپ، ءۇرپيىسىپ تىكسىنىپ شەتكە ويىستى. كەشە كەشكىلىك الاساپىراندا كومەكشى شوماننىڭ كەلىنشەگى بىلمەستىكپەن بايقاماي تاۋدان تاسىلعان قۇرعاق دەستەنى شەشۋدى قيىنسىنىپ، شەتكەرى ۇيىلگەن تۇگىسكەن كۇرىشىنىڭ بۋما سابانىن شاشا سالىپتى.

— زياندى ساباندى نەسىنە جيناعان ەندەشە؟ — دەيدى مەيرامكۇل.

— سابان زياندى ەمەس، سابانعا سىڭگەن ۋ ءدارى زالالدى، — دەيدى قويشەكەڭ. — ۇجىم باسشىلارىنا قايتسە دە ءشوپتىڭ جوسپارىن ورىنداۋ قاجەت؛ وزگە ولكەدەي وراعىن سايلاپ ورتاسىنا كۇرپ ەتە تۇسەتىن بۇراتىلعان ءبۇيرا شۇيگىندى شابىندىق جوق. داريا سۋى تاسىماعان سوڭ جاعاداعى قامىس پەن قۇراق كىلدىرەپ قۇرۋعا اينالعان. سوسىن قيقىم-سيقىمعا دەيىن تىرتىنەكتەپ جينايدى كەلىپ. وسى ساباندى دەستەلەپ بۋىپ ءتۇسىرىپ جاتقاندا-اق ءىشىمدى تارتىپ، مەيلى، قولداعى ساۋىن سيىر، بۇتارتار كولىك قاۋزار دەپ ۇندەمەگەن ەدىم. گەربيسيد كوپ سەبىلگەن جەردەن جينالعانىن قايدان بىلەيىن.

قويشەكەڭنىڭ ماڭدايىن توقپاقتاپ قينالعانداي بار ەكەن: سيراعىنا ازەر سۇيەنىپ تۇرعان تىراقى مال جاقپاس سابان قاۋجاعاسىن-اق كىلميىپ، ىشىندە جۇق تۇرماي تۇرالاۋعا بەت العان. جالعىز امال؛ اسقازانىن جىلى سۋمەن شايىپ، جۇعىمدى جەم اساتىپ، تۇز جالاتىپ قولدان كۇتىپ قاتارعا قوسپاقشى.

بىلەكتى سىبانىپ جىبەرىپ ءداۋ قازانعا سۋ جىلىتىپ، جەمدى شىلاپ لەگەنمەن كەزەكپە-كەزەك جۇدەۋلەردىڭ اۋزىنا توسقان. ءقايسىبىرى كەۋدەلەي ۇمتىلىپ باس قويسا؛ كەلەسىسى كوزى كىلميىپ، جاعى قارىسىپ دىم تاتپايدى-اۋ، دىم تاتپايدى. قويشەكەڭ كۇيىپ كەتكەن. الگىدەي اساۋ ساۋلىققا اتشا ءمىنىپ تاقىمىنا قاتتى قىسىپ، ەزۋىنە قامشى سابىن جۇگىرتىپ، اۋزىن كۇشپەن اشقىزعان. لەگەنىن ۇستاپ ءازىر تۇرعان كۇمىسسىرعا جەمدى ۋىستاپ كومەيلەتتى. قولعا ۇيرەنبەگەن اساۋ قاقالىپ-شاشالىپ بۇلتشا بۇركىپ كيىمدى بىلعاسىن.

قويشەكەڭ: «بولمايدى بۇل!» — دەپ قان تۇكىرىپ ساۋلىقتى بوساتىپ قويا بەردى. «جەمدى قۇرعاقتاي ەمەس، قازانعا قايناتىپ بىلامىق جاساپ ىشكىزگەن ءجون-اۋ، ويتپەسەك بۇل مالعۇنداردى اشتان قىرىپ الارمىز...» سوسىنعىسى جۇيكەنى جەپ تۇنجىراعان سالىڭقى سىلبىر تىرلىككە ۇلاستى. ساباننان ءىشى كەتكەن ساۋلىق ەكەۋ، ۇشەۋ عانا بولسا ەش قينالماي قۇلشىنا قيمىلداپ كومەيىنە بىلامىق قۇيار ەدىڭ-اۋ؛ وتىز، قىرقى جانە جاۋدىرەپ جەلكەڭدە ءتونىپ تۇرسا قالاي شىدارسىڭ؟! اق كوز بەينەتكە قاشانعى توزەرسىڭ؟! ءنان قازاندا بۇلقىنعان قويمالجىڭ بىلامىق، قويدىڭ اشقاراق اۋىزى، شاڭ مەن قي، قي مەن سابان تالاي مارتە كوز الدىنان كىلكىپ وتكەن كۇمىسسىرعانىڭ ءبىر مەزەتتە باسى اينالىپ، جۇرەگى كوتەرىلدى. قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز، اتالا قۇيعان شاۋگىم قولىنان سۋسىپ جەرگە ءتۇسىپ كەتكەنىن بىلەدى؛ سىرت اينالىپ بەتىن باسىپ بۋلىعا وكسىپ جىبەرگەنى ەسىندە.

كەلەسى بۇرىشتا بەلىنە تاياق تيگەن جىلانداي يرەلەڭدەپ كوپسىگەن قيدى جىلجىمالى كەنەپ ناۋاعا اتىپ جاتقان سەيىلبەك ويلاعان: مىنا باس شوپان شەتىمىزدەن زورىقتىرىپ ولتىرەر دەپ. بۇل قيقۋشىعا بۇرىن دا تالاي كومەكشى بولىپ كورگەنمىن. شەتەن قالپاعى دەلديىپ، ەزۋىنەن سيگارا تۇسپەي، ساقتيان ەتىگى سىقىرلاپ وز-وزىنەن ءدۇرسىنىپ، مىعىمسىپ؛ بار اۋىرتپالىقتى كومەكشىگە جۇكتەيتىن. قايدا جيىن، قايدا جينالىس، ءتور اعاسى بولىپ سوندا وتىراتىن. ۇجىمشار قۇرىلعالى جەلىگى باسىلىپ، كىسىلىگى قالىپ تىرپىل-تىرپىل كون شوقايلى كوپتىڭ بىرىنە اينالىپتى؛ وسى بوران باستالعالى مۇلدەم تانىماستاي وزگەردى. اۋەلدە شوپكە، جەمگە اۋىز سالماي مالدى اياعىمەن جايىپ شىعارامىز دەپ شيرىققان: ەندى بايتال تۇگىلى باس قايعى بوپ ءبىر ساۋلىقتى دا شەتىنەتپەيمىن دەپ شىرقىراپ ءجۇر. ءتايىرى، مىناداي قاقاعان سۋىق سىڭايى جىڭىشكەرىپ جۇدەپ تۇرعان مالعا ساداق جەبەسىنشە قادالارى انىق. سوندىقتان كۇندىز كۇلكىنى، تۇندە ۇيقىنى ۇمىتىپ جان اياماي قيمىلداۋعا بەكىندى. تۇرالعان ساۋلىقتىڭ كومەيىنە كوجە قۇيىپ جاتقان قويشەكەڭ ىشىنەن تىنىپ سەرت بەرگەندەي بولدى. قاسارىسقانىم قاسارىسقان، ءبىر دە ءولىم بەرمەيمىن دەپ بەكىگەن. بيلىگىمە وسىنشا كەڭ قورا، ساقىلداعان تەحنيكا، سارتىلداعان ءوسپىرىم كومەكشى بەرىپ، ءزىلباتپان جاۋاپكەرشىلىك ارتقان وكىمەت سۇراي دا بىلەتىن شىعار. ەرتەڭدى كۇنى: «وۋ، قويشەكە، مال تۇياعىن ساناپ وسكەن سىرالعى شوپان، ارقالى ازامات، ءسوز يەسى عوي دەپ سەنىپ جۇكتەسەك — بالا-شاعانى شۋلاتىپ، ساۋلىقتى سۋىققا قاتىرىپ قىرىپ الىپسىز؛ كىسىمسىگەن قۇر كەۋدە ەكەنسىز»، — دەسە تىرىدەي ولگەنى عوي. ابىروي-اتاعىن قارا جەرگە كومگەنى عوي. ەل باسشىلارى: «ءا، سونى قويشى، ونىڭ ءوزى كىم، ءسوزى كىم» دەپ سىرت اينالماسىنا كىم كەپىل. ونداي قاراسپان كۇننىڭ بەتىن اۋلاق قىلعاي. سۇيەكتەن ءسوز وتكىزىپ، كىشىمتايلى بولىپ، جالتاقتاپ كۇنەلتكەنشە كور دە تۇر، قاراسىن باتىرىپ كوشىپ جوعالادى بۇل كوكەڭ.

— اعا، قالعان ساۋلىق وزدىگىنەن وتتاپ جاتىر، — دەگەن ءمىنسىزدىڭ ادەمى اشىق ءۇنى سەلك ەتكىزگەن. اۋزىڭا ماي، اينالايىن-اي، دەپ ىشتەي ەرىپ، تىزەسىن بۇگىپ تۇرا الماي قارا جەرگە ءشومپيىپ وتىرا كەتكەن. اشىق تۇرعان قاقپادان كوردى، قورعاسىن بۇلتتىڭ قاباعى سالبىراپ جەر باۋىرلاي جىلجىپ كوشىپ بارادى. تەرىستىكتەن سوققان ۇسكىرىك ۇشپا جەل وڭمەنىڭنەن وتەدى. ەسىك الدىنداعى تولارساقتان اساتىن ۇلپا توپىراق، قوقسىعان قي، سابان ساڭىلتىرى ارالاسىپ ميى شىعىپ جاتىر. كەركەتكەن اۋىر كۇندەر بىرتە-بىرتە ساباقتاسىپ رەڭىن اشار ەمەس، اسپان قازا شىعارعان ۇيدەي تۇنجىر سالبىرايدى.

— ەندىگارى اش مالعا سابان شاشپاڭدار، كۇن اشىلا ول ۇيمەككە وت قويىپ جىبەرەمىن، — دەدى قويشەكەڭ. سۋ تارتقىش، قي شىعارعىش بۇلقىندى جۇرگىزىپ تۇرعان موتور دىمدانىپ، مايى ازايىپ ءالسىن-الى وشە بەرگەن. تەمىر تەتىگىن بۇراي-بۇراي كۇمىسسىرعانىڭ قولى دومبىعىپ، تىرناعى كوگەردى. سەيىلبەك مانا الگىدە-اق بەلىن باسىپ، جاعالاتىپ، سىلتاۋراتىپ، گوي-گويلەپ ۇيىنە جوعالعان. جاسى ۇلكەن اداممەن شاپىلداسىپ ۇرسا بەرۋگە جانە ىڭعايسىز، ىشكى قويماسى بوتەن كىسى مالعا جانى اشيتىن ەمەس؛ قيت ەتسە— قۇياڭى، قيت ەتسە — سارىبى ۇستاپ ۇيا بۇزا بەردى.

اپتانىڭ التىنشى كۇنى ۇشپا جەل ساپ تىنىپ، ىرىمتىك سالىڭقى بۇلتتان اۋە ايىقتى. شاعىرماق كۇن ساۋلەسى جاقىن جوتادان اعىل-تەگىل قۇيىلىپ اقتى. ەندى بايقادى — سونشا كۇن جەر باۋىرلاپ بوران تۇتەتىپ، دۇنيەنى تۇمشالاعان قياڭقى بۇلت جاۋىپ ماندىتپاپتى: سايلى جەر تىزەلىكتەن، توسكەي بەت شاشادان اسپايدى. ءيا، ءسات، ءيا، ءپىرىم دەپ، قويشەكەڭ بەلىن بۋىپ ىشىنەن ساۋلەلەنىپ قاتتى قۋانعان. بەت شىمشىپ، مۇرىن تىستەر اشۋشاڭ ايازى بولماسا، ەكىلەنىپ ەسكەن قۇتىرما دۇلەيدەن قۇتىلعان سەكىلدى؛ بيىلعى قىستىڭ ەسە سىباعاسىن ءتاۋىر-اق تاتتى، ەندىگى تىلەيتىنى — مالدى قۇم باۋرايىنا قاپتاتىپ، قان جۇرگىزىپ، ءىشىن شايقاپ ءتاي-تاي باسقىزىپ اكەتۋ. ارعى جاعى جەتىلىپ جالعاسا جىعىلاتىن كوكتەم جىلىمىعى.

وسى ويمەن تەمىر داربازانى سىقىرلاتا اشقان. ديلى، قوڭدىلار جاتقان قاناتتىڭ سىم قورشاۋىن جازىپ ساۋلىقتى سىرتقا ايداپ ءشايت-شايتتاعان. قانى ۇيىپ قالعان مال دومالاڭداپ تۇرىپ، جورعالاقتاپ ءورىپ سىرتقا لىقسي بەتتەگەن. قاراكولەڭكە قابىرعا جاقتاعى ءبىراز ساۋلىق سىرەسىپ جاتقان كۇيى قالدى. جۇرەك باسى شىم ەتە ءتۇستى. جانارىنا جاس لىقسىپ، جۇرەگى ابلىعىپ، ارباڭداي ۇمتىلعان. بارا ساپ بايقاستاپ كوردى دە الدەنەدەن ۇرەيى ۇشا قورىققان جانداي شەگىنشەكتەپ كەتتى. بۇيىعى سىلەلەپ ۇيىقتاپ جاتقان كومەكشىلەرىن وياتتى. وياتقان جوق-اۋ، جاۋ شاپتىلاپ شوشىتا تۇرعىزدى. «تاسماڭداي بولدىق! — دەيدى بارقىراپ. — كەشە جىلمايى اققان جامانداردى جەمدەيمىز-جەتكىزەمىز دەپ ءجۇرىپ، تۋ سىرتىمىزدان كەلىپ ۇستاعان قاتەردى اڭداماپپىز! قورانىڭ تەمىر بەتوننان سالىنعان قابىرعاسى ىشىنەن دىم تارتىپ، مال دەمىنەن تەرلەيدى ەكەن؛ قاتتى ايازدان تەرىستىك بەتى سولايىمەن سىرە مۇزعا اينالعان، تۇندە قابىرعاعا ارقاسىن بەرىپ جاتقان قويدىڭ جاباعى ءجۇنى بەتونعا سىرەسىپ قاتىپ قالىپتى، تىراپاي اسىپ ءتۇرا الماي جاتىر».

— ەندى قايتتىك، اعاتاي؟ — دەپ ءمىنسىز جانارىن ءمولت ەتكىزدى. باياعى توقسان ءورىم بۇرىمى ۇيپالانىپ ۇيىسىپ قالىپتى، بۇيرەك بەتىنىڭ قىزىلى وڭىپ، جۋعان شۇبەرەكتەي بوزارىپتى. قاراپ تۇرىپ اياپ كەتتى.

— قورانىڭ ىشىنە وتىن جەتكىزىپ وت جاعامىز، كوك مۇزدى ەرىتىپ قويلاردى توڭنان بوساتىپ الامىز.

مۇنى ەستىگەن تۇكپىردەگى بولمەدەگى ءاسىرالى كەرۋەتتە جاتقان كۇيى تارقىلداي كۇلىپ مازدەنەدى.

— كەشە قازانعا بىلامىق ءپىسىرىپ مالدىڭ اۋزىنا قۇيدىڭدار، بۇگىن باۋىرىنا وت جاعىپ شاشىلىق جاساڭدار، — دەيدى كەكەتىپ. قاسىنداعى دىمكاس دوسى قوشتاعانداي شيقىلداپ كۇلەدى كەپ. قويشەكەڭ تۇلەن ءتۇرتىپ قامشىسىن ەكى بۇكتەي ۇستاپ ۇستەرىنە كىرگەن. حي-حي-حي!.. حا-حا-حا!.. ەكەۋىنىڭ دە ەسى شىعىپ ەسۋاستانىپ كەتكەندەي؛ ۇستەرىنە تونگەن قويشەكەڭدى ءمانزۇر قىلاتىن ەمەس، ىرجاقتاسىپ ءىشىن باسىپ ءولىپ قالىپتى. باس شوپان تۇردى-تۇردى دا ءا دەپ قامشىسىن ءبىر سىلتەپ شىعا جونەلدى. ەكى ءوسپىرىمنىڭ قۇلقىن سارىدەن كومەكشى شوپانمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، جارتىلىقتى ءىشىپ العانىن بىلمەدى، ارينە.

قىزدار قورا كومەيىنە جىڭعىل تاسىپ، ىرگەگە تاقاۋ ءۇيىپ وت مازداتتى. ازىناپ تۇرعان مەكەنجاي ىشىنە جىلى لەپ ۇرىپ تەرىستىك قابىرعاداعى مۇز قابىرشاق ەمشەكتەنىپ ەرىپ تىرس-تىرس تاما باستادى. جاباعىسى جالبىراعان، شاۋ بولىپ شوگىپ شاتقاياقتاعان تۇساق دىمدى، سىزدى قابىرعادان اجىراپ اپىر-توپىر جۇرەلەي تۇرەگەلىپ سىرتقا بەتتەگەن. كەيبىرىنىڭ ۋىس ءجۇنى تاس شەمەندە قالدى. قاتتى ايازعا تەمىر بەتون قورا ونشالىق قول ەمەس ەكەن-اۋ دەپ ويلاعان قويشەكەڭ. اۋا تارتار قۇبىر دا قالدىرماپتى. جەلدەتكىش بولسا-بولماسا ەكى باستان جوق. بۇرناعى كۇنى ىرگەنى قۋالاي ور قازعاندا — تامشى اقپاس، اياز قاپپاس دەپ بيىكتەۋ بۇل تۇستى قالدىرىپ كەتكەن. بىلەك كۇشى دە سارقىلىپ بىتكەن. ەندى مىنە، باسقا اۋلەت، بوتەن داۋلەت يەسى — قۇرىلىسشى ماماننىڭ ويسىزدىعى مەن اسىعىس ءىسىنىڭ زاۋالىن تارتىپ تۇرعانى؛ وسىنى سالعان «تاۋگۇل» اتتى قۇرىلىسشى جاستار بريگاداسىنا ىشتەي كەيىدى.

بوران سوڭى ساقىلداعان سارى ايازعا ۇلاسقان التىنشى كۇنى شەمەن قابىرعاعا جابىسىپ قالعان جيىرماشاقتى ساۋلىقتى «اۋپىرىم-تاڭىرىممەن» وت جاعىپ جىلىتىپ اجىراتىپ الدى. «كورەسىڭدى كورمەي كورگە كىرمەسسىڭ» دەگەن ىلگەرگىنىڭ ءسوزى راس ەكەن؛ قوي اۋزىنا بىلامىق قۇيدى، تۇكپىرگە قامالىپ قي كۇرەدى، سۇڭگى ويدى، ءشوپ ءۇساتتى، ىرگەدەن ور قازدى، كوتەرەممەن تورگى ۇيىندە پەش تۇبىندە اياقتاسىپ ۇيىقتادى، دۇنيەدە نە بولىپ جاتقانىن ۇمىتتى، ۇمتىلا جىعىلدى، وتتى-كەتتى...

—باستىڭ اياق بولعانى وسى ما؟ — دەپ سىلەلەپ شارشاپ ۇيىنە كەلسە — تورىندە مۇلكامان مەن ماعريپا وتىر. الىس جولدان الگىدە جەتىپتى.

جاستار جاتاقحاناسىنداعى سىرەسىپ جاتقان ەكى بوزبالانى كورىپ سۋىق تيگەن دەپ تاۋىپتى، العاشقى ەم-دوم جاساپتى. كومەكشى شوپاننىڭ قۇياڭى وتىز جىلدان بەرگى سۇيەك جولداس، قولما-قول ەمدەپ جازا المايمىز، كۇن جىلىنا كۋرورتقا، تۇزدى بالشىققا تۇسكەنى قۇپ دەيدى. ەكى بوزبالانى اۋداندىق اۋرۋحاناعا اپارىپ ەمدەمەكشى. مۇنى ەستىگەن قويشەكەڭ: «باقسىداي قىپ مەنى كومپلەكسكە قاماپ، قالعاندارى ءبالدىر-باتپاق ءبارى وتىرىك دەپ بەت-بەتىمەن قاشىپ جوعالماقشى ما»، — دەپ ءىشىن تارتقان. قۇر قاۋقيعان رۋحى قالعان. ماعريپا جانىنا جەتىپ كەلىپ بەتىنىڭ جىڭعىل وسقان، سىم تىرناعان، جىرىلعان جەرىنە ءدارى جاقتى: شىت-شىت جارىلعان ساۋساعىن تاندى، ناشاتىر ءسپيرتىن يىسكەتتى. كوزىن اشىپ-جۇمىپ ۇيقىلى-وياۋ اجار تانىتقان.

— ىشكى دەنەمدەگى جاراقاتتى كورسەڭ انىق شوشىر ەدىڭ، — دەپ ءوزى كەڭك-كەڭك كۇلەدى.

— كوكەمنىڭ قاسىندا بولايىن، — دەپ ماعريپا سىپايى سىزىلىپ، ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن قارا شاڭىراعىنا كەتۋگە اينالعان.

— وسىندا بول، اس ءىشىپ ءال جينا، قارىنداسىم.

— كۇتىپ قالار، ۇيگە بارايىن.

— ول شالدىكى اشەيىن جانايارلىق، جۇمىس ىستەپ جارىتپادى، سەنى كورسە كۋرورتقا اپار دەپ تەگى شالقايار. شىقپاي جۇرگەن جان بىزدىكى، قارىنداسىم.

ماعريپا شىعىسىمەن ەكى ەركەك ءتىلاۋىزدان قالىپ ءۇنسىز تومىرايىسقان. پەش جاقتا اس قامىمەن جۇرگەن كەلىنشەك ءقاۋىپ ويلاعان: ىشمەرەز بولعانداي بۇلاردىڭ تىم-تىرىس وتىرعانى نەسى دەپ. الدە ەكەۋدەن-ەكەۋ ءدۇرداراز بولىپ اششىلاسىپ قالعانى ما دەپ. داستارقان جايىپ جاتىپ نازار جىققاندا بايقادى — ەكەۋى ەكى بۇرىشتا وماقاداي ومالىپ وتىرعان كۇيى ۇيىقتاپ كەتىپتى. كەلىنشەك: «بەتىم-اۋ، بۇلارى نەسى؟» — دەپ مىرس بەرىپ تەرىس اينالدى.

قارسىداعى ۇيدە سەيىلبەك پەن جۇلدىزاۋا مارە-سارە؛ كوپتەن كورمەگەن ماعريپا، قاپيادا قولدارىنان ۇشىرىپ العان تەمىر قانات بالاپانى، جەر ورتاسىنا جەتكەندە تۇلا بويىن تۇلەتىپ دۇنيەگە كەلگەن تۇڭعىش پەرزەنتى تابالدىرىقتان ىشكەرى اتتاعان سوڭ-اق قۋانىشقا ماس بولعان. ءۇيىرىلىپ، بايەك بوپ اينالىپ-تولعانعان. ەرلى-زايىپتى ەكەۋى بىرىنەن-بىرى قىزعانىپ، تاجىكەگە دە بارعان، ءسوز جارىستىرادى.

— اينالايىن، شاۋكيىپ ازىپ كەتىپسىڭ، ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ ءجۇر مە؟ — دەيدى جۇلدىزاۋا. باقىراۋىق شالدىڭ قيعىلىعى بوتەن.

— كونشوقايى قاتقان كەتپەنشى اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي قاراعىمنىڭ قادىرىنە قالاي جەتسىن. شاپكەسى قيسايىپ، تۇندەلەتىپ، دەپۋتاتپىن، كۇرىششىمىن دەپ انە ءبىر جىلى ۇرىن كەلگەندە-اق قۇيرىعىمدى سىرتقا سالىپ ەدىم. بۇيرىقتان بۇلتارا المايدى ەكەنسىڭ.

— قايداعىنى ايتپاڭىزشى، كوكە.

— كارى كەمپىرى تىم قاقساۋىق مازاسىز، قولىنان قۇمعانى تۇسپەيتىن نامازشىل تاقۋا، سىڭار ەزۋ سوزشەڭ كورىنگەن.

— الماتىنىڭ ارمانىنا اينالعان قاراعىمدى كوزگە شۇقىپ، شاڭ توپىراققا ارالاستىرىپ جىبەرمەكشى. انا كونشوقايلى كەتپەنشىمەن تەڭەستىرىپ، ءجۇنجىتىپ، جاسىتىپ، كىشىمتايلى ەتۋ عوي ارماندارى. بىلەم، توپىراققا باسىن تىققان ديقاننىڭ ىشكى سىرىن؛ وزىمنەن اسپاسا، الىستاماسا دەيدى. شىركىندەر شەتىنەن شىرتيعان وكىمەت، ءوزىمشىل، وركوكىرەك، وكىرەك!..

— جازعان-اۋ! باتىر دا ءبىر بالاڭ ەمەس پە، نە دەپ اۋا جايىلىپ وتىرسىڭ؟ — دەپ جۇلدىزاۋا كۇيەۋىن تيىپ تاستادى. — انا جولى، ەرتە كەتىپ، كەش قايتقان سۇركىل بەينەتىن كورىپ شوشىنىپ، ديقانشىلىقتان قوي باققان كوش ارتىق ەكەن دەپ ويلاعام. جەر شۇقيمىن دەپ ءقايبىر جەتىسىپ ءجۇر دەيسىڭ.

— تويعا دەيىن كۇنارا كەلىپ ساۋلىعىمدى سۇراپ تۇرۋشى ەدى، تويدان كەيىن توبەسىن كورسەتۋدى قويدى. جوعارى ءبىلىمدى بىلدەي مامان، سان جىگىتتى اۋزىنا قاراتقان ماعىشىمدى كەتپەنشى تۇرماق مينيسترگە قيار ما ەدىم.

— سىنىقتان وزگەنىڭ ءبارى جۇعادى؛ بۇرىن قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن كوكەڭە قويشەكەڭنىڭ شايپۋ ءتىلى، تىكىنەك مىنەزى جۇعىپتى، — دەيدى جۇلدىزاۋا.

— دومبىرا تارتىپ بەرەيىنشى، — دەپ ماعريپا بۇرىشتان شاڭعا باتىپ شىتىناعان دومبىراسىن تاۋىپ الدى.

قۇلاق بۇراۋىن كەلتىرىپ از-كەم بۇراپ شەرتىپ وتىردى دا، توسىن ءبىر ءاننىڭ مامىراجاي ماقامىنا سالىپ كەتتى. سۇيرىك ساۋساقتارى كونە شاناق بەتىندە بيلەپ باسىپ ءدامدى دىبىس ۇزگەن. جىراقتاپ كەتكەن بالالىق بازارى، قىزىقتى، ۋايىمسىز كۇندەر سارىنى بىرتە-بىرتە ەمىس-ەمىس ەسكە ورالىپ، شەرگە ۇلاسىپ، كوكەيكەستى سازدى اۋەنگە اينالعانداي؛ امبەباپ سەرگەك كوڭىل دومبىرا ىزىلىمەن ۇندەسىپ تولقىپ ساي-سۇيەكتى شىمىرىكتىردى-اي. جاس ادامنىڭ جۇرەك تۇبىندە اعىتىلماعان، ايتىلماعان ارمان بارداي. كۇبىرلەي ءسوز تەرگەن تەرىمشى ساۋساق وقىستان كىلت كىدىردى.

جۇلدىزاۋا جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتىپ سىرت اينالعان. سەيىلبەك اھ ۇرىپ اۋىر كۇرسىندى دە، باسىن جاستىقتان كوتەرىپ؛ «قاتىن، تاماعىڭدى بولدىر، ۇيگە شاقىر انا قىزدار مەن بالالاردى. ماعىشىمنىڭ ونەرىن تىڭداپ ساناسى اشىلسىن»، — دەپ تىلەك ءبىلدىردى. كوپتەن كوڭىرسىمەگەن وشاق مازداي جانىپ، ءبىرازدان بۇيىققان كوڭىل كىردەن ارشىلعانداي سەزىلىپ ەدى. قويشىنىڭ اقشىل ادال داستارقانى مەن دۇزدە مال سوڭىندا قالجىراپ، قارجالاپ، جابايىلانا باستاعان ءوسپىرىم جاستاردىڭ باسىن قوسىپ جاڭا تىلەك، جاقسى ەرتەڭگە جۇر-جۇرلەي جەتەلەپ قۇلشىندىرا تۇسكەنى انىق. تاڭ الدىندا الىس اۋداننان ەكىۇداي، ەكىۇرەي ويمەن ۆەرتولەتپەن ۇشىپ سىپاقۇل جەتكەن. تۇسكەن بويدا سۇراعانى:

— مال امان با؟ قويشەكەڭ بۇل ولكەدە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن دۇلەي سۇمدىعى مول بەت قاراتپاس بەتپاق بوراننان سوڭ، ءۇش مىڭ ساۋلىق ءدىن امان قۇم بەتكەيگە ءورىپ شىققانىن ماعلۇمداعان.

— جاس شوپاندار قالاي؟ سۋىق ءتيىپ سىرقاتتانعان ەكى بوزبالادان وزگەسى ازىرگە اياعىنا ءمىنىپ ءىلدالدالاپ جۇرگەنىن ايتتى. سوندا بارىپ اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى باستىعىننىڭ قۋقىل وڭىنە قان جۇگىرىپ: «ەندەشە جەڭىس سىزدىكى، قويشەكە!» — دەپ مازداي جانىپ قاۋقىلداپ قولىن قىستى. ارقاسىنان قاققان. سونشالىق قۋانعانىن كوزىمەن دە، كوڭلىمەن دە سەزدىرىپ، ءتاتتى سوزبەن جەتەلەپ ءبىراز جەلپىندى. قويشەكەڭ قايتا جوندانىپ باستىقتى كومپلەكستى مەكەن-جايعا باستادى.

ەكى جىلعا مول جەتەدى دەل ەسەپتەپ تاۋ قىپ ۇيگەن ءشوپتىڭ جارىمى جەلىنىپ، شەككەن تۇيەدەي بوكسەرىلىپ قالىپتى. قويما تولى كۇنجارا جەمنىڭ ورتايعان ون شاقتى قانارى قالقيادى: وڭگەسى جالقاقتاعان كوتەرەم مالدىڭ جۇمىرىندا كەتكەن. الدا ءالى ءزارىن شاشقان قىتىمىر قىستىڭ ءبىر ايى بار، كوكتەمگى جىلىمىقپەن ىلەسە مال تولدەتۋ، قوزى الۋ ناۋقانى جەتەدى.

ول كەزدەگى بەينەتتى ويلاسا قويشەكەڭ قاراپ تۇرىپ تۇلا دەنەسىمەن شىمىرىگىپ، سۇمەك بوپ تەرلەيدى. سودان جاس شوپانداردى شوشىتىپ بەزدىرىپ الارمىن دەپ تىرس ەتىپ ۇندەمەيدى. سىپاقۇلدىڭ انا كەزدەگى «جاستاردى ءا دەگەننەن بەينەتتەن شاعىلدىرىپ شوشىتىپ المايىق، مالساق ەتىپ باۋلي بىلەيىك» دەگەن ءسوزى زەردەسىندە ەدى. جاڭا اڭىستادى — جەمگە ۇيرەنىپ قالعان مال ءورىستى قويىپ، اڭدىزداي ماڭىراپ بەتكەيدەن بەرى قۇلاپ كەلەدى؛ ەندى بايقادى — باسقارما باستىعى قانىن ىشىنە تارتىپ سازارىپ، كورىنبەيتىن نۇكتەگە تەسىلىپ ويلانىپ قالىپتى.

---