InfoHub Logo

قازىرگى تاڭدا زامان اعىمى كوز ىلەستىرمەس جىلدامدىقپەن وزگەرىپ، ىلگەرى قاراي جىلجۋدا. كۇن ساناپ جاڭا تەحنولوگيالار، جاڭاشا كوزقاراستار ارتتا قالعان ءتۇرلى قۇندىلىقتاردى الماستىرىپ كەلەدى. ءبىرى بۇل وزگەرىستەرگە تەز بەيىمدەلىپ ۇيرەنىسسە، ال كەيبىرى ەسكى كوزقاراستىڭ شىرماۋىنا شىعا الماي، ءداۋىر تالابىنىڭ سۇرانىستارىنا ىلەسە الماۋدا.

زامان دامۋىمەن قاتار ءجۇرۋدىڭ ەڭ قاجەتتى فاكتورى ول قوعامدىق سانانىڭ جاھاندانۋى، ياعني ەڭ الدىمەن ادام ساناسى زامان تالاپتارىنا، سۇرانىستارىنا ساي يكەمدەلىپ، ءتىپتى ودان وزىپ وتىرۋى قاجەت. وسى ورايدا تۇڭعىش ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ حالىققا جاريالاعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا سانانىڭ جاڭعىرۋى جايلى بىلاي دەيدى  “قازاقستاننىڭ ماقساتى – الەمدەگى ەڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن قازاقستاندىقتاردىڭ ساناسى ىسىنەن وزىپ ءجۇرۋى، ياعني ودان بۇرىن جاڭعىرىپ وتىرۋى ءتيىس. حح عاسىرداعى باتىستىق جاڭعىرۋ ۇلگىسى بۇگىنگى زاماننىڭ بولمىسىنا ساي كەلمەيدى. وزگەرۋ ءۇشىن زامان اعىمىنا يكەمدەلۋ ارقىلى جاڭا ءداۋىردىڭ جاعىمدى جاقتارىن بويعا ءسىڭىرۋ كەرەك.”  دەي وتىرىپ قوعامدىق سانا جاھاندانۋىنىڭ ماڭىزىن اتاپ كورسەتتى.

الايدا جاھاندانۋ تەك سانا-سەزىمنىڭ جاڭعىرۋىمەن عانا جۇزەگە اسپايدى . ول حالقىمىزدىڭ بايىردان بەرگى قالىپتاسقان تاريحى، ءسالت-داستۇرى، ادەت-عۇرپى، جالپى ۇلتتىق قۇندىلىقتارى نەگىزىندە دە قالىپتاسادى.

جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، حح عاسىرداعى باتىستىق جاڭعىرۋدىڭ كورىنىسى بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ دامۋىنا ۇلگى بولا المايدى دەيدى ەلباسى، ويتكەنى «جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باستاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى. جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ».

ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى، دانالىقتى كەلتىرەتىن بولسام:

قازاقتىڭ الىستان – جەتى اتادان ءارى نەكەلەنۋ سالتى تەك قازاق انا ءتىلىنىڭ بىركەلكىلىگىن، تازالىعىن عانا ساقتاپ قالعان جوق، سونىمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ ىشكى بايلانىسى مەن ءبىرتۇتاستىعىن نىعايتىپ وتىردى. سوندىقتان قازاقتار تاريحتا گەوگرافيالىق اكىمشىلىك جاقتان ءۇش جۇزگە بولىنگەنىمەن، قانداستىق جاقتان رۋ-تايپالارعا جىكتەلگەنىمەن ولاردىڭ اراسىندا جۇزدىك نەمەسە رۋلىق سيپاتتاعى جويقىن اسكەري سوعىستار بولعان ەمەس. 

بۇل جەردە ۇلتتىق كود دەپ وتىرعانىمىز، حالىقتىڭ  رۋحاني ءومىرى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگى نەگىزىندە، سان جىلدار بويى قالىپتاسقان، اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالعان قۇندىلىقتار جۇيەسى. ول ۋاقىت تەزىنە توتەپ بەرىپ، ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندە، رۋحىندا ساقتالىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلەتىن وزەرىسسىز ماڭگىلىك قۇندىلىق. الايدا بۇل جەردە ايتا كەتەتىن جايت، ايتىلعان قۇندىلىقتاردىڭ ماڭگىلىك بولىپ قالۋى ادامعا تىكەلەي بايلانىستى، سەبەبى ادام ءوز رۋحاني قۇندىلىقتارىن كوزىنىڭ قاراسىنداي ساقتاپ، زامان اعىمىنا ساي جاڭارتىپ، دامىتىپ وتىرعاندا عانا، قۇندىلىقتارىمىز ۇلتتىق نىشانىمىز رەتىندە ماڭگى جاسايدى.

مەنتالدىلىق ۇعىمىنا توقتالىپ وتەتىن بولساق، كەز كەلگەن ادامنىڭ بويىندا بولاتىن، اتادان، تەكتەن بەرىلەتىن، قانىنا سىڭگەن قاسيەتتەردى دارىپتەيتىن، بەلگىلى ءبىر شەڭبەر اياسىندا ءومىر سۇرۋگە جەتەلەۋشى كۇش، ياعني باسقاشا ايتقاندا ۇستانىم دەسەك دە بولادى. باسقاشا ايتقاندا، مەنتاليتەت  ىشكى رۋحاني دۇنيەنىڭ تۇتاس جۇيەسى. ول ادامداردىڭ ناقتىلى ءىس ارەكەتىندە، ءومىر ءسۇرۋ سالتىندا، تۇرمىس-تىرشىلىگىندە، دۇنيە تۇسىنىگى مەن دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىندا كورىنىس تابادى.

ال دۇنيەگە كوزقاراس - ادامداردىڭ شىندىققا دەگەن قاتىناسىن ايشىقتايتىن وسى مەنتالدىلىق پەن قۇندىلىقتار جۇيەسى نەگىزىندە قالىپتاساتىن ادامنىڭ وزىندىك تۇسىنىگى.

ياعني، ۇلتتىق سانا، ءداستۇر، ادەت – عۇرىپ قاشاندا ۇلتتىق كود قىزمەتىن اتقارماق.رۋحاني كود – ۇلتتىڭ ىشكى جان دۇنيەسى دەسەم، ناق ايتقانىم. مىسالعا، ونەردى لاتىن بولساق، ونەردىڭ ءتۇر – ءتۇرى بار. قازاق حالقىنىڭ كۇي، ويۋ – ورنەك، بەينەلەۋ، ويىن – ساۋىق مادەنيەتى – حالىقتىڭ سان عاسىردار بويىنان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان  تاريحي شەجىرەسىنىڭ كورىنىسى.  ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان نانىم –سەنىمى، كۇندەلىكتى ۇستاناتىن تىيىمدارى، مەرەكەلەرى مەن ادەت – عۇرىپتارى بولادى.

وتتو باۋەر «ۇلت ماسەلەسى جانە سوسيال-دەموكراتيا» اتتى ەڭبەگىندە «ۇلت دەگەنىمىز – ورتاق تاعدىر، گەنە­تيكالىق جانە مادەني مۇرا نەگىزىندە قالىپتاسقان مىنەزدىڭ ورتاق­تىعى»، دەيدى. ۇلتتىق ەرەك­شەلىكتىڭ، دارالىقتىڭ  ساقتالۋى، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قادىرلەپ – قاستەرلەي، ۇستانۋى ارقىلى، اتادان – بالاعا جەتۋى ارقىلى جالعاسا بەرمەك. ول ءۇشىن، ەڭ باستىسى، ۇلتىمىزدىڭ تاريحي شەجىرەسىن، وتان ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن جازۋشى – قالامگەر، ۇلت زيالىلالارى، حالىق ماقاتانىشتارىن دارىپتەي ءبىلىۋىمىز ابزال دەگىم كەلەدى.
 

ۇلتتىڭ بار ەكەندىگىن، ءبىر ەكەندىگىن بىلدىرىتەتىن -  ۇلتتىق رۋحاني كود، سيمۆولدار مەن يدەيالار. ولار تىرىلەر مەن تىرىلەردى عانا ەمەس، ولىلەر مەن تىرىلەردى بايلانىستىرىپ جاتادى. ءتىل دەگەن ۇعىم بار، الايدا، ونى اۋىسپالى ماعىنادا قولداناتىن بولسام،  ءتىل – سيمۆول، بەلگى. حالىقتىڭ ەگەمەندىگىن، بەلگىلى ءبىر ادەت- عۇرپى مەن سالت – ءداستۇرىن ءبىلدىرىپ، مەڭزەپ تۇراتىن سيۆولدار مەن تاڭبالار بار. مىسالى، 1465 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك – «باسشى» سيمۆولدىق ءرولىن وينايدى.

قورىتا ايتاتىن بولسام، ۋاقىت ۇشقىر بولعاندىقتان ول ءارقاشان ساناۋلى، ەسەپتەۋلى.ۋاقىت كوشىنە ىلەسە الماعان ادام ومىردە دە ارتتا قالادى. زاماندا ۋاقىت سىندى. ول ءارقاشان بەلگىلى ءبىر فاكتورلارعا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. زامان اعىمىنا ىلەسە الماعان قوعام وركەنيەت كوشىنەن ارتتا قالادى، ياعني باسقا ەلدەرمەن تەرەزەسىن تەڭەستىرىپ، يىق تىرەستىرىپ ءومىر سۇرە المايدى. ءبىراق تا ۋاقىتقا، زامانعا ىلەسەمىز دەپ ءوز قۇندىلىقتارىمىزدى، بولمىسىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ۇمىتپاعانىمىز ءجون. سەبەبى ادامنىڭ كىم ەكەندىگىن ايقىندايتىن ول زامان ەمەس، ونىڭ تامىرىن تەرەڭگە جايعان تاريحى، ۇلتتىق كودى، سالت ساناسى. «سالتىن ساقتاعان ەل جويىلمايدى» دەمەكشى، كەلەر ۇرپاق اتادان قالعان اسىل ءسوزدى، ءداستۇردى، رۋحاني قۇندىلىقتاردى قادىرلەپ، ونى زامان اعىمىنا ساي جاڭعىرتىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا  اسىل مۇرا ەتىپ قالدىرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

---