قويىن داپتەرلەرى
ريگا داپتەرى
19 اۆگۋست. بۋدريعا سەرۋەندەدىك. وزەن جاعاسىنا شىعىپ پاروحود كوردىك.
15 اۆگۋست (جەكسەنبى). كۇن جىلىندى، اشىق بولدى. دۋبۋلتىداعى كينوتەاتردان افريكا كارتيناسىنىڭ ى-سەرياسىن كوردىك.
كينونىڭ اياقتالۋى ۇنادى. افريكاداعى ەڭ بيىككە، 6000 مەتر تاۋعا شىعىپ چەح تىگىپ قايتۋمەن ءبىتۋى اسەرلى، ءماندى...
16 اۆگۋست. كۇن بۇگىن ادەمى، ءتىپتى ىستىق دەۋگە بولادى. بۇلت جوق شاعىرماق.
ساعات ون ەكىدەن باستاپ، كۇن كوزىن بوزعىل بۇلت باستى. باتىستا قارا بۇلت كورىنەدى. كوك جيەكتە بوزعىل بۇلت، ۇستىندە قارا بۇلت.
ءبىز تەڭىز جاعاسىنا شىعىپ، قۇم ۇستىنە اۋناپ جاتىرمىز. جاعادا ادام جىرتىلىپ ايىرىلادى.
مەن تاڭەرتەڭگى استان كەيىن مايورعا بارىپ، اككرەديتيۆكە اقشا اكەلدىم.
ەرتەڭ لاتۆيانىڭ شۆەيسارياسىنا-سيگۋلداعا سەرۋەنگە بارماقپىز، جازىلىپ قويدىق.
تەڭىز بەتى بۇگىن تىنىش، تەك تاڭدايلانىپ جاي عانا قىبىرلاپ جاتىر. ساعات ەكىگە جاقىنداعاندا قارا بۇلت لەزدە اشىلىپ كەتتى. قالاي جاۋماي بارادى؟ جۇمباق عاجاپ.
بۇگىن تاتار جازۋشىسى باشيروۆپەن تانىستىق. سوزگە جوق تۇيىق ادام. كيىم كيىسى دە جۇپىنى، ءوزىن ەلەۋسىز ۇستاۋعا تىرىساتىن، ءتىپتى تىم قاراپايىم ادام بولىپ كورىندى ماعان.
17اۆگۋست.
سونىمەن تاڭەرتەڭگى استان كەيىن، 10 س.35 مينۋتتا ءبىر توپ ادام اتاقتى سيگۋلداعا تارتىپ كەتتىك.
مىنە، ريگا قالاسى. سول جاعىمىزدا ەسكى قامال قالىپ بارادى. اۆتوبۋس ريگاداعى ۇلكەن دۇكەنگە كەلدى دە، لەنين كوشەسىنە ءوتتى. لەنين كوشەسى-ەڭ ءبىر ۇزىن كوشە ەكەن. ول پسكوۆ جولىنا قاراي سوزىلىپ جاتىر. قالادان شىققان سوڭ دا بۇل كەشە سوزىلا بەرەدى. نومەرى 500-گە تاياپ بارىپ بىتەدى.
ريگادان 50 كم. جەردە لاتۆيانىڭ شۆەيسارياسى باستالادى. ماشينا ۇلكەن جولدان سول قولعا بۇرىلادى، ادەمى، شاعىن ۇيلەرى بار پوسەلوك، مۇندا مەيمانحانا بار. كەلگەندەر سوندا تۇرۋعا بولادى.
ءبىز گۇلدى الاڭداردان ءوتىپ كەلىپ سول بۇيىرىنە شىقتىق. اينالا اعاش كەڭ الاڭقايعا كەلىپ ماشينا توقتادى. باسقا دا ماشينالار تۇر. قولدان جونىلعان تاياق ۇستاپ ساتۋشىلار تۇر.
ءبىز وڭعا بەتتەپ، قالىڭ ورمان ىشىمەن بارىپ، بىر-ەكى ءجۇز مەتردەن كەيىن جاعاعا جەتتىك. الدىمىز عاجاپ. ءبىز ءدوڭ باسىندا ەكەنبىز، ويدا بۇيرالانىپ كوك القاپ جاتىر. كوك القاپتا يرەلەڭدەي اققان وزەن-گاۋيا.
سيگۋلدا تاۋلارى وسى. تاس جوق، ورماندى كوك توبەلەر، ويى يرەكتەلگەن القاپتار. ول ورالا بەرەدى دە، بولەك-بولەك كوك تاۋ جاساپ وتىرادى. سول تاۋلاردىڭ باسىندا ەكى-ۇش جەردە ەسكى قامالداردىڭ قيراعان جۇرتى بار. بۇل كەيىن باياندالادى.
ءبىز اينالاعا تاۋ باسىنان كوز جىبەرىپ، اۆتوبۋسقا قايتىپ كەلدىك. كەلگەن بەتتە اڭعارماعان ەكەنبىز، سوڭىمىزدا گۇلدى الاڭ جاتتى. قاسىنا كەلدىم «وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان باتىرلاردىڭ داڭقى ارتا بەرسىن!» دەگەن سوزدەر ويىلىپ جازىلعان ەسكەرتكىشكە تاپ بولدىم. ەسكەرتكىش اينالاسى قورشالعان شاعىن باقشا. ەسكەرتكىشتەن گۇلدى اللەيالار باستالادى. بۇل اللەيالاردىڭ ەكى جاقتارىنا شاعىن-شاعىن پليتكالار قويىپ، قازا تاپقان باتىرلاردىڭ ەكى-ەكىدەن فاميلياسى جازىلعان، سولاردىڭ ىشىنەن اكەسىنىڭ اتى جوق، مىنانداي شىعىس حالقىنىڭ دا فاميلياسى ۇشىراستى:
ك-س سيسكايەۆ 9/ح-1944 گ.
ك-س شاحمەتوۆ 9/ح-1944 گ.
ك-س شاركوۆ نۇرام 9/ح-1944 گ.
ماشينا تەز ءجۇرىپ بارا جاتقاندىقتان كوبىن وقۋعا ۇلگەرمەدىم. ماشينا كوك تاۋدى بوكتەرلەپ، ويعا قۇلديلادى. ول ورالىپ كەلىپ ءبىر توسكەيگە توقتادى. بۇل ارادا كۋروپاتكين قامالى تۇر. ونىڭ جانىندا كوك تاۋدىڭ باسىندا عاجايىپ زاموكتىڭ ورنىنا كەلدىك. بىر-ەكى مۇنارانىڭ عانا قابىرعاسى قالعان، باسقاسى قۇلاپ، بىتكەن. قورعاننىڭ ورىندارى عانا قالعان.
بۇل بۇدان 8 عاسىرداي بۇرىن سالىنعان. ويلى، القاپتى ۇلكەن كوپىر، تومەندە قىزىل سۋلى وزەن (گاۋيا) شىمىرلاپ اعىپ جاتىر. اقپايدى، قايناپ جاتىر دەۋگە بولادى. ءار جەرى ءۇيىرىلىپ شىمىر-شىمىر ەتەدى. كوپىردەن ەتكەن سوڭ قارسى جاعالاۋدا قاسيەتتى ۇڭگىر تۇر. سوندا كەلدىك.
بۇل ۇڭگىر پەشەرا گۋتمانا دەپ اتالادى.
ۇڭگىر كوك تاۋدىڭ ناعىز ىرگەسىندە، اۋزى بىزگە قاراپ ۇڭىرەيىپ تۇر. قازاقتىڭ ۇلكەن كيگىز ۇيلەرى سياقتى، ءتۇبى كىشىرەيەدى. سول تۇپتەن سۋ شىعىپ ىرگە قۋىپ، جىلاپ اعىپ جاتىر. مۇنى، «سلەزى نيەۆەرنوي جەنى» (وپاسىز ايەلدىڭ كوز جاسى) نەمەسە «يستوچنيك نيەۆەرنوي جەنى» (وپاسىز ايەلدىڭ بۇلاعى) دەپ اتايدى. ۇڭگىردىڭ ىشىنە ءار كەزدە كەلگەندەر وزدەرىنىڭ ءاتى-جونىن جازىپ كەتكەن. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ەرتە جازىلعانىنان قالعانى: 1677 جىلى جازىلعان ءبىر جازۋ:
اننا ماگدالەنا. 1677 جىل
ەكىنشى ءبىر ەستە قالاتىن جازۋ: 1862 جىلى الەكساندر II قوناققا كەلىپ وسى ۇڭگىردى كورگەندە گەربىنىڭ تاڭباسىن قالدىرعان. وڭ قول جاق ماڭدايدا سامۇرىقتىڭ كەۋدەسى ەزىلىپ، قاناتتارى عانا قالعان.
جازۋلار كوپ، جازۋلاردىڭ ساقتالماۋى، ۇڭگىردىڭ ماڭدايشاسى، بارلىق قابىرعاسى قۇم، ۇكسەڭ ءتۇسىپ قالادى. بەت جاعى وزىنەن-وزى بايلانىپ قاپ-قاتتى بوپ تۇرادى، ۇستاي قالساڭ ۇگىلمەيدى. ۇڭگىردىڭ سول جاق بوساعاسىندا ەكى شاعىن ۇيشىك (وتاۋ) بار، ونىڭ ۇستىڭگىسى شىنايى ماحابباتقا بايلانىستى تاريحى بار دەسەدى.
ۇڭگىردىڭ ەكى جاعىندا تاۋعا ورلەيتىن باسپالداق بار. اعاش كورسەتكىش تۇر. سول جاعىنداعى كورسەتكىشتە بىلاي دەپ جازىلعان.
«ك رازۆالينام كريمۋلدسكوگو زامكا»
ۇڭگىر تۋرالى اڭىز.
بۇل ءارتۇرلى. بىرەۋلەر ايتادى:
گۋتمان دەگەن ادام بولعان، مىناۋ ۇڭگىر قاسيەتتى دەپ ەسەپتەلىپ، ول سوعان كەلگەن دەيدى.
«وپاسىز ايەل بۇلاعى»
رىسار ياكي قارت (ءارتۇرلى ايتىلادى) بولىپتى. ول سوعىسقا كەتىپتى. ايەلى ونى كۇتە-كۇتە جالىعىپ، كوزىنە ءشوپ سالىپتى. ەرى قايتىپ كەلگەننەن سوڭ جامان حاباردى ەستىپتى دە، ايەلىن تىرىدەي وسى ۇڭگىرگە كومىپتى. ايەل ءوزىنىڭ كۇناسىنە وكىنىپ جىلاپتى، ۇڭگىر تۇبىنەن اعىپ جاتقان سۋ سونىڭ كوز جاسى ەكەن دەيدى. ول ءالى دە جىلاپ تۇرسا كەرەك...
ءبىز ۇڭگىردىڭ وڭ جاعىنداعى باسقىشپەن جوعارى ورلەدىك. جوعارى ءبىراز ءجۇرىپ بارىپ، قالىڭ اعاشتان ءوتىپ، وڭعا ورالا وگورود ەگىلگەن جەكە ءۇيى بار تاۋ باسىنا، جالاڭاش الاڭعا شىقتىق. دوعاشا وڭعا بۇرىلا وتىرىپ، ەكىنشى ءبىر بەلگە كوتەرىلدىك. الدىمىزدا قاپتاعان ادام. ءبارى دە ۇلكەن بايتەرەكتىڭ (ليپا اعاشى) تۇبىنە ءتونىپ تۇر.
جۋان دىڭگەگى بىر-ەكى مەتردەي كوتەرىلە بەرىپ ەكى ايىر بولىپ كوككە بويلاعان كارى اعاش تۇر. تۇبىندە قىپ-قىزىل گۇل وسكەن.
بۇل روزانىڭ مولاسى. مىناداي جازۋ بار: (جازۋ پليتكاعا ويىلعان:
مۇنى 20 جىلدارى لاتۆيانىڭ بەلگىلى جازۋشى ايەلى جازدىرتىپ ورناتىپتى.
گۇلدى جىل سايىن جۇرت وتىرعىزىپ تۇراتىن كورىنەدى.
«روزا تۋرالى اڭىز»
تاعى دا وڭعا بۇرىلىپ كوك تاۋدىڭ باسىنداعى ەسكى قامالدىڭ ورنىنا كەلدىك.
بۇل العاشقى زاموك سياقتى اينالاسى قۇلاماعا ورناتىلعان. ءبىراق بۇل قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان. بىرەر مۇنارا ءالى كۇنگە قۇلاماي ساۋ تۇر. ارينە، توبە جاعى قۇلاپ قالعان كىرە بەرىستە مىنانداي جازۋ بار: پامياتنيك ارحيتەكتۋرى رۋينى تۋرايدسكوگو زامكا 1214 (بۇل لاتىش تىلىندە، «ساد بوگوۆ» دەگەن ءسوز كورىنەدى).
مىنە سودان بەرى سەگىز عاسىرداي ۋاقىت وتكەن... تالاي سوعىستا بەكىنىس رەتىندە قىزمەت ەتكەن. 1776 جىلعا دەيىن ادام مەكەندەگەن. ۇلكەن مۇنارانىڭ بيىكتىگى 27 مەتر، ىرگەسىنىڭ قالىڭدىعى 2،5 مەتر كورىنەدى. تومەنگى قاباتتا ازىق-تۇلىك، ەكىنشىدە قىزمەتشىلەر، ۇشىنشىسىندە رىسارلار تۇراتىن بولعان.
XIII عاسىردا نەمىستەر وسى بەكىنىستى جاۋلاپ العان. كەيىن سوعىستا قيراعان.
ءتىپتى وتان سوعىسىندا دا نەمىستەر وسىندا بەكىنىپ الىپ سوعىسقان. پارتيزاندار ولارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزگەن.
ەندى ءبىز قورعان ۇستىندە تۇرىپ ارتىمىزعا قارادىق. ويدا ماناعى ءوزىمىز وتكەن كوپىر جاتىر. كەڭ كوك القاپ. وندا قاندى سۋ گاۋيا.
بۇل كوك القاپ «دولينا بويني» (قىرعىن القابى)-دەپ اتالادى ەكەن. ونىڭ بۇلايشا قىرعىن القاپ بولىپ اتالۋ سەبەبى: مۇندا تالاي رەت قىرعىن سوعىستار بولىپتى. وتان سوعىسىندا دا شايقاستار وتكەن. قىپ-قىزىل بوپ، قورقىنىشتى تۇردە اعىپ جاتقان گاۋيا تالاي توگىلگەن قاننىڭ كۋاسى كورىنەدى. ونىڭ جاعالاۋىنا جازىلعان: «تۇسۋگە بولمايدى. ءقاۋىپتى!» دەگەن سوزدەر كوپ ۇشىراسادى.
ءبىز باسقىشپەن ويعا تۇستىك، سول مەن وڭعا ورالىپ، ورنىمىزعا قايتىپ كەلدىك.
مۇنداي تاماشا سۇلۋلىق تابيعاتتا سيرەك بولار، نەتكەن تاماشاسىڭ، سيگۋلدا!.. جىرىڭ دا، سىرىڭ دا كوپ ەكەن! كورىنىسىڭ ءساندى ەكەن، تاريحىڭ زارلى ەكەن!..
بۇگىن كۇن قانداي ادەمى بولدى! كەشكى جەتىدەن اسقاندا دۋبۋلتىعا قايتىپ ورالدىق.
ۇمىتىلماس تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعى كوڭىلدە قالدى.
ءبىزدىڭ رۋستيك تە اياعىن بوتينكا قاجاعانىن بىلمەيدى. ول دا كوڭىلدى، ماشينا ۇستىندە ۇيقى سوعىپ قايتتى.
گ. باشيروۆپەن ۇڭگىر تۇرعان كوك تاۋدى ارقاعا الىپ سۋرەتكە تۇستىك.
— تابيعات سۇلۋلىعى باسقا نارسەنىڭ ارالاسۋىن قالامايدى، كوتەرمەيدى، — دەپ ەدى باشيروۆ. ءبىراق سۋرەتشى بولماعان سوڭ، ءبىر جەڭىل ماشينا سۋرەتكە قوسىلىپ كەتتى.
تاتار جازۋشىسى دۇرىس ايتادى:
— تابيعات سۇلۋلىعىنا باسقانىڭ ارالاسۋى كەلىسپەيدى.
ءبىز بالالارمەن ۇڭگىر اۋزىندا دا سۋرەتكە تۇستىك.
لەنين كوشەسى باستالاتىن الاڭدا كوككە بويلاعان ۇلكەن ەسكەرتكىش تۇر.
بۇل — پلوششاد سۆوبودى (ازاتتىق الاڭى) دەپ اتالادى. ەسكەرتكىشتە ايەلدى بەينەلەيدى.
تومەنگى ىرگەسىنە، تومەنگى قاباتىنا نەشە ءتۇرلى ادامنىڭ سۋرەتى بەينەلەنگەن (اسكەردىڭ، ايەلدىڭ، باتىردىڭ ت.ب.) مۇنارا بارعان سايىن بيىكتەپ، اقسۇر مرامور سۇيىرلەنە بىتەدى دە، قاپ-قارا ايەل سۋرەتى بەينەلەنەدى. ايەل ءمۇسىنى وتە بيىك، بىرنەشە مەتر.
ايەل ەكى قولىن جوعارى سوزىپ، بەس تارماقتى ءۇش جۇلدىزدى كوتەرىپ تۇر. ەسكەرتكىشكە لاتىش تىلىندە مىناداي ءسوز ويىلعان:
زووپارك
زووپاركتى كوردىك، ۆوكزال ماڭىنان 2-ترامۆايعا وتىردىق. ەڭ سوڭعى ايالدامادان بارىپ، ءارى قاراي ازعانتاي جاياۋ جۇردىك تە، ىى-تروللەيبۋسقا وتىرىپ، پارككە باردىق. بۇل سوڭعى ايالدامادان ءبىر ايالداما بەرى ەكەن. مادەنيەت جانە دەمالىس پاركى مەن زووپارك قاتار تۇر. ءبىر قىزىعى دەمالىس پاركى قورشالماعان كەڭ دالا ورمان ءىشى، زووپارككە بيلەتپەن كىرەدى.
27 اۆگۋست، 1954 جىل.
بۇگىن «مۋزەي نارودنوگو بىتا» (حالىق سالتى مۋزەيى) اتالاتىن لاتىشتىڭ حالىقتىق مۋزەيىنە ەكسكۋرسيا جاسادىق. تاعى دا لەنين كوشەسىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، قالادان شىعىسىمەن وڭ قول جاققا بۇرىلدىق. ورمان ءىشى مۋزەي.
بۇل مۋزەي 1924 جىلى ۇيىمداستىرىلعان، نەگىزىنەن لاتىشتىڭ ءتورت اۋدانىنداعى تۇرمىس وسىندا كوشىرىلگەن. ۇيلەر سول قالپىندا ورناتىلعان.
مۋزەيگە كىرە بەرىستە سول قول جاقتا توبەسى قامىسپەن جابىلعان، الاسا ۇلكەن قارا ءۇي تۇر. بۇل-كورچما. بۇل 1780 ج. سالىنعان.
كورچما ىشىندە حالىقتىڭ تۇرمىسىن، ونەرىن كورسەتىپ نەشە ءتۇرلى زاتتار، ىدىستار، توسەك ورىندار، تورگى بولمەدە اقىن اۋسەكليس (ميكەلس كروگزەميس، 1850-1879) سۋرەتى ىلىنگەن.
بۇل — ورىس ادەبيەتىن تانىستىرۋشى، پۋشكيننىڭ «رۋسالكاسىن» اۋدارعان ادام. ول سينوي حۋتورىندا تۇرعان.
ودان ءارى ءبىر توبەنىڭ باسىندا 1704 جىلى سالىنعان شىركەۋ. ول كەزدە حرەستيان شىركەۋىن نەمىس باروندارى سالدىرعان. ءسويتىپ، لاتىش شارۋالارىن ەزگەن.
بۇل شىركەۋ اۋداننان كوشىرىلىپتى. شىركەۋدىڭ الدىندا ەكى سۇمدىق تۇر.
ءبىرىنشى: ماسقارالاۋ باعاناسى-وندا مويىنعا سالاتىن تۇزاق (كىسەن) تەمىر بار. شارۋالاردى وسىندا جەكسەنبى كۇندەرى بۇعاۋلاپ قويىپ، جۇرت الدىندا ماسقارالاپ جازالايتىن بولعان.
ەكىنشىسى: ماسقارالاۋ تالقىسى-بۇل اۋىر جازالىلار ءۇشىن. ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قيۋلاستىرىپ ورناتقان تاقتايلار ارالارىندا ءارتۇرلى تەسىك بار. قول سىياتىن، مويىن سىياتىن تەسىكتەر. جازاسىنا قاراي وسىندا نە قولدان، نە اياعىنان كىرگىزىپ قوياتىن بولعان.
تارتىبى-ۇستىڭگى تاقتايدى جوعارى كوتەرىپ تەسىككە ءيا باستى، ءيا قولدى سالىپ، قايتا جابا سالادى ەكەن.
بۇلاي جازالاۋ XVI عاسىردا كەڭ تاراعان.
جۇرت كورەتىن جەر بولعاندىقتان بۇلار شىركەۋدىڭ الدىندا ورناتىلعان ەكەن.
شىركەۋ ءۇيى قۇلدۋگ اۋدانىنان كوشىرىلگەن. بۇل سۇرگىلەنبەي، بالتامەن شاۋىپ سالىنعان اعاش ءۇي.
مۇنىڭ ءوزى ءۇي جاعىنان ارحيتەكتۋراسى ءبىر ءستيلدى كورسەتەدى.
«يا ناحوجۋس» دەپ كورسەتىلگەن سحەمادا وسىنداي 43 ءتۇرلى ەسكەرتكىش بار.
مۋزەيدىڭ وڭ قول جاق ىرگەسى — كول.
بۇل باۋعا تابيعي تۇردە ءبىر جاعىنان قورعان بولىپ تۇر.
كەيبىر قىزمەتكەرلەر بولادى. ول قوعام مۇددەسىن ويلامايدى، وندا ۇلكەن ارمان جوق. ول — پۇلمەن كۇنىن كورسە بولعانى. سونىمەن ءماز بوپ جۇرە بەرەدى.
وسىندايلاردىڭ اراسىنا جاڭا ادام، ويلى، ءىس ادامى كەلە قالسا قوزعاۋ سالماي وتىرا المايدى. الگىلەر ۇيقىدان ويانىپ باس كوتەرەدى. ءبىراق ىسكە قۇلشىنبايدى، كوبىنە «تىنىشىن» العان بەيمازا الگى ادامعا قارسى كۇرەسكە شىعادى. مۇنىن جولىن تابۋعا ول بارىن سالادى، تابادى. ارىز كەتەدى. نەشە ءتۇرلى پالەلەر تابادى. سونىمەن الگى ادامدى ارالارىنان كەتىرگەنشە دامىل كورمەيدى.
ال مۇندايدا پالە قۋۋعا ولار ىسكەر-اق!
سەركە مەن ءبىر دراماتۋرگ
حالىق ءارتيسى سەركە قوجامقۇلوۆقا ءبىر دراماتۋرگ كەلەدى.
— سەراعا، ءبىر پەسا جازىپ ەدىم، سىزگە وقىسام دەيمىن.
— وقى، شىراعىم، — دەيدى سەركە، زور نيەت قويىپ.
دراماتۋرگ بارلىق ناشىنە سالا شىعارماسىن وقىپ شىعادى.
— ءيا، قالاي ەكەن؟ — دەپ ول سەركەدەن پىكىر كۇتەدى.
بۇلتارىستى، ەكى ايتۋدى بىلمەيتىن، تۋراشىل سەركە:
— شىراعىم، پەساڭ ناشار، — دەيدى، شىندىقتى دۇڭك ەتكىزىپ.
سودان كەيىن نەگە ناشار ەكەنىن دالەلدەي باستايدى. ءبىراق دراماتۋرگ ونشا مويىنداماي، رەنجىگەن پىشىندە كەتىپ وتىرادى.
ارتىنان تەاترعا بارىپ وقيدى. ارتيستەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ الىپ، پەسانى ىسكە العىسىز ەتىپ، سىنايدى. سىن سوققىسىنا جىعىلعان، ءوزىنىڭ ەڭبەگىنەن كوڭىلى قالعان دراماتۋرگ تورىعىپ، ەڭبەگىن وتقا جاقپاققا ۇيعارادى.
— ساتسىزدىك ۇلى جازۋشىلاردا دا بولادى. بۇل مەنىڭ ساتسىزدىگىم، — دەيدى ءوزىن-وزى جۇباتىپ، — دەمەك، گوگول سياقتى جاعامىن دا جىبەرەمىن.
و، عاجاپ! مازداپ تۇرعان پەشكە پەساسىن اتىپ ۇرسا دا جانبايدى. وتقا ولاي اۋناتىپ، بۇلاي اۋناتىپ كورسە دە ەشتەڭە ونبەيدى. ول سالىپ ۇرىپ سەركەگە كەلەدى.
— مەن — سىزگە كەرەمەت ايتقالى كەلدىم، دەيدى ول، ەكى تاناۋى دەلديىپ. سودان كەيىن بولعان وقيعانى باياندايدى.
— تەگىندە پەسام قانشا جامانداساڭىزدار دا كيەلى مە دەيمىن، — دەپ تۇيەدى ول ءبىر جاعىنان ماقتانىشىن دا جاسىرماي.
— مەن سەنى اقىلىڭ بار جىگىت پە دەپ ويلاۋشى ەدىم، ءتۇۋ، ءوزىڭ ءالى بالا ەكەنسىڭ عوي، — دەيدى سەركە كىشكەنتاي كوزدەرىن سىعىرايتا جىميىپ، — ارينە، جانبايدى...
— نەگە، نەگە دەيمىن، — دەپ ەجىكتەيدى دراماتۋرگ.
— تىم قۇرىسا، بەتىندە جىلان قارا دا جوق، كىلەڭ كولكىگەن سۋ بولسا، ءقايتىپ جانباق؟!.
دراماتۋرگ موينىن سالبىراتىپ، تومەن سالىپ جىبەرىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
قۇرمانبەك-بەكەجان
«قىز جىبەك» سپەكتاكلىن كورگەندەردىڭ ەسىنەن قۇرمانبەك جانداربەكوۆ ويناعان بەكەجان وبرازى كەتپەك ەمەس. بۇل دارىندى اكتەردىڭ جاساعان بەينەسى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اڭىز بوپ قالماق، ۇلى اكتەر بۇل وبرازدا كوركەمونەردىڭ شىڭىنا شىقتى.
وسى عاجايىپ وبرازدى جاساۋشى جايىندا ءبىر جىلدان كەيىن حالىق اراسىندا مىناداي اڭىز تارادى:
— بۇرىنعى بەكەجان-بەكەجان با، قۇرمانبەك جاڭادان تاعى دا ءبىر عاجاپ قۇبىلىستار ويلاپ تاۋىپتى.
بۇل راس تا ەدى. بەكەجاننىڭ تولەگەندى وپاسىزدىقپەن ءولتىرىپ كەلىپ، قىز جىبەككە ەستىرتەتىن جەرىندە، شىنىندا، اكتەر وبرازعا ۇلكەن جاڭالىقتار ەنگىزگەن-دى.
...عاشىعىن سارعايا كۇتكەن جىبەك جامان تۇستەر كورگەن، ۇرەيلى. وسى كوڭىلسىز مينۋتتاردا جىلانداي سۋماڭ ەتىپ بەكەجان كىرىپ كەلدى دە:
«دەگەندە ار ما، جىبەك، ار ما، جىبەك»... — دەپ ويناقى، اسقاق انگە باستى.
بۇرىن بۇل ءاندى ايتقاندا قاراقشىلىققا ءتان سيقىرلىلىق، جامانات جىبەككە قالاي اسەر ەتەر ەكەن دەگەن ءبىر جاعىنان ساقتىق، بارلاۋشىلىق سونىمەن قاتار كوڭىلى تاسىعان مەمەندىك، تۇرپايىلىققا ۇلاسقان تاسىرلىق بەكەجان-قۇرمانبەكتىڭ ءار سوزىنەن، ءار قيمىلىنان ايقىن كورىنىپ تۇراتىن-دى. بۇل جولى اكتەر ودان دا ءارى كەتكەن... تولەگەندى ءولتىردىم دەگەن تۇستا ول ارياسىن لەكىتە، قۇيىلتا تۇرىپ، سوڭىندا كەنەت ساق-ساق كۇلىپ-كۇلىپ الىپ، مۋزىكاعا قايتا جالعاسادى.
بۇل كۇلكى قاراقشىنىڭ تۇرپايىلىعىمەن قاتار، جىبەكتى تابالاعان، باسىنعان، ماقتانشاق، وجار مىنەزدى سىرتقا الىپ شىعادى.
«دەگەنىم بولدى. ەندى الدىما تاكاپپار باسىڭدى امالسىز يەسىن» — دەپ قىز تاعدىرىن انايى مىسقىلمەن قورلاپ، ءور كوكىرەكتىككە سالىپ تۇر بۇل كۇلكى.
ال وسى كۇلكى مۋزىكالىق جاعىنان دا جاراسىپ، ارياعا جاڭا ون، جانا تۇر بەرىپ، قۇلپىرتىپ جىبەردى.
بۇل جاڭالىقتى قۇرمانبەك ءبىر جىلدان كەيىن نەگە قوستى. الدىمەن قالاي تاپتى؟ مۇنىڭ تاريحىن ەستىسەڭىز، كۇلەر ەدىڭىز.
1936 جىل. موسكۆادا ۇلكەن تەاتر ساحناسىندا «قىز جىبەك» سپەكتاكلى ءجۇرىپ جاتىر.
ارتيستەر جانىن سالا وينادى. ماناربەك شەگەنىڭ تەرمەسىمەن تەاتردى شايقالتىپ جىبەرگەندەي بولدى. كۇلاش بۇلبۇل بوپ سايرادى. داۋىستى ۇنەمدەۋ دەگەن ۇمىتىلدى. ويىنعا قاتىسۋشى ءار اكتەر ءوز ونەرلەرىن اسىرعان ۇستىنە اسىرماق بولىپ، بارىن سالدى.
بەكەجان-قۇرمانبەكتىڭ بويىنان ءان دە، بي دە، ارەكەت، قيمىل دا بىرگە ءوربىپ، ونەر اتاۋلى ءبىر باسىنا تابىسقانداي بوپ كەتتى.
سۇرىنبەيتىن جۇيرىك بار ما. كەنەت، اكتەر ءمۇدىردى... جوق، جوق مۇدىرگەن جوق ءمۇدىرۋدىڭ ءقاۋپى تۋدى، وبرازدىڭ ناعىز شىڭىنا جەتكەن جەردە داۋىس ەندى ودان ءارى كوتەرۋگە جەتپەي، اكتەر ءۇنى ءبىتىپ بارا جاتقانىن سەزدى. ءبىر ءسات، ءبىر سەكۋند... داۋىس كوتەرىلەر بەلەسىنە جەتە الماي، ۇزىلمەك، اريا بۇلىنبەك، وركەستر وزىنشە داڭعىراپ قالماق، ءبۇتىن سپەكتاكل قۇلاماق جانە قانداي جاعدايدا قۇلاماق دەسەڭشى، قۇرمانبەكتىڭ ماڭدايىنان سۋىق تەر بۇرق ەتتى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا، وسى قىسىلشاڭ كەزەڭدە تابيعات بەرگەن تاپقىرلىق قۇلاعالى تۇرعان وردان اكتەردى سۇيرەپ الىپ كەتتى. داۋىس ءوز بيىگىنە تىرەلە بەرگەن مەزەتتە اكتەر توسىننان عاجايىپ ءبىر سيقىرلى كۇلكىگە باستى دا، تىنىستاپ الىپ، ءان اسقارىنا قايتادان كوتەرىپ اكەتتى. زال جاڭعىرىپ كەتتى. سارتىلداعان شاپالاقتار كوپكە دەيىن باسىلمادى.
— درامالىق-مۋزىكالىق دارىنى بىرگە ۇشتالعان نە دەگەن تالانت، — دەپ تاڭداندى وتىرعاندار. ونىڭ بۇل كۇلكىسى دەكاداعا بارعان ءوزىنىڭ ونەرلەس دوستارىن دا تاڭداندىردى.
قاپان-وتەللو
ونەر يەسى دەگەننەن شىعادى. قاپان بادىروۆتى عوي ءبارىڭىز دە بىلەسىزدەر. ونىڭ ساحنادا سۇرىنگەن شاعى بولعان ەمەس قوي. ونىڭ ويىنىن كورىپ وتىرعانىڭىزدا تىعىرشىقتاي شومبال دەنەسىنەن ونەر شىعا بەرەتىندەي سەزىلەدى. وسى ءارتيستىڭ دە قىسىلىپ، قىمتىلىپ، مۇدىرەتىن كەزى بولا ما ەكەن؟ دەگەن ويعا قالاسىڭ.
ال، شىنىنا كەلسەك، وسى ءتۇپسىز تەرەڭ دارىندى ءارتيستىڭ ۇلكەن ءبىر كەمشىلىگى بار:
ول ءسوز جاتتاۋعا ولاق. سپەكتاكلدە ءوز ءرولىنىڭ ءسوزىن ۇمىتىپ قالاتىن كەزدەرى كوپ بولادى. ءسوز ۇمىتىلادى. ءبىراق قاپان ساسپايدى. ويىن ۇستىندە اراعا ەشبىر پاۋزا سالماي، ۇمىتقان ءسوزىن قاسىنداعى اكتەردەن بىلدىرمەي سۇراپ الادى. نە وبرازدى ىشتەي اشۋعا كومەكتەسەتىن پاۋزالار جاساپ ياكي باسقا ءبىر قيىن ارەكەتتەر ەتىپ، ۇمىتقان ءسوزىن سول مەزەتتەردە، ەسىنە تۇسىرەدى. قىسقاسى، ونىڭ ءسوز ۇمىتقانىنىڭ ءوزى-ويىن.
«وتەللونىڭ» كەزەكتى سپەكتاكلىنىڭ ءبىرى ءوتىپ جاتقان شاق. الدىڭعى قاتاردا پەسانى قازاقشاعا اۋدارعان مۇحتار اۋەزوۆ جانە باسقا تەاتر قايراتكەرلەرى ءار اكتەردىڭ ويىنىنا سىن كوزدەرىمەن قاراپ، ءجىتى باقىلاپ وتىر.
وتەللو-قاپان مەن ياگو-كامال كورەرمەندى ۇيىتىپ، وقيعا ناسىرعا شاۋىپ تەرەڭدەپ بارادى. بۇرىنعى ادەتىنشە وتەللو-قاپان ياگو-كامالدى ايەلىم جونىندەگى سەزىگىڭدى ايت دەپ ارىستانداي تاپ بەرىپ، قاۋسىرا قۇشاقتاپ كوتەرىپ الدى. قىزعانىش، كۇمان ءوربىپ، كوزىنە قان تولا باستاعان وتەللونىڭ مىناسىن كورگەندە ياگونى ەزىپ ءولتىرىپ تاستار ما ەكەن دەگەندەي كورۋشىلەر دەمىن ىشىنە تارتىپ، قاتىپ قالدى.
جوق، وتەللو-قاپان كەنەت وزگەردى. ۋىسىنداعى زالىم ياگونى لاقتىرىپ جىبەرىپ، ساحنانىڭ سىرتىنا، تەڭىزگە قاراي جۇگىرە جونەلدى. اكتەردىڭ مۇنىسى كورۋشىلەرگە قاتتى ۇناپ كەتتى. ۇزاق جىل سولداتتىق ءومىر كەشكەن، اسكەرىمەن ءوز جانىن بىرگە ساناعان، جاتسا دا، تۇرسا دا تەڭىز بەتىنە ۇڭىلگەن، ءقاۋىپتى دە، جاڭالىقتى دا تەڭىزدەن، كەمەلەردەن كۇتكەن قولباسى جەكە باسىنا كۇن تۋىپ، لانعا تۇسكەندە دە اسكەري بورىشىن ۇمىتا الماي، جاعادا الدە نە بولىپ قالدى ما دەپ بىلۋگە اسىققانىن ياكي بىرەۋگە اسىعىس تاپسىرما بەرۋ ويىنا ءتۇسىپ كەتكەنى كوڭىلگە سونداي قونىپ كەتتى.
«قاپان-وتەللونىڭ قولباسىلىعىن بۇرىنعىدان دا تەرەڭدەتە بەينەلەي تۇسكەن» — دەپ كۇڭك ەتتى الدىڭعى قاتاردان بىرەۋ.
— وتە جاقسى، ماعان دا ۇناپ وتىر، — دەپ مۇحتار دا ءبىر قوزعالىپ قويدى.
«تەڭىز» جاعاسىنداعى تىنىشتىقتى كوزىمەن كورىپ كەلدى مە، الدە بىرەۋگە شۇعىل تاپسىرما بەرىپ قايتتى ما، ايتەۋىر، وتەللو-قاپان كوڭىلى جايعاسقانداي، كەلە ياگونى قايتادان قولعا الا باستادى.
ال وسىنىڭ شىندىعى قالاي ەدى دەيسىز عوي. ياگونى كوتەرىپ العان ساتتە ايتاتىن ءسوزىن قاپان ۇمىتىپ قالعان-دى. اشەيىندە ونىڭ ءسوزىن جاتقا بىلەتىن كامالدىڭ دا قاس قىلعانداي بۇل جەردەگى ءسوزىن ايتىپ جىبەرەيىن دەسە دە اۋىزىنا تۇسپەي قالادى. جاعداي قيىنداپ بارا جاتقانىن كورگەن قاپان ساحنا سىرتىنداعىلاردىڭ بىرىنەن سۇراپ الۋعا جونەلگەن ەدى.
قاپاننىڭ قىسىلشاڭ ساتتە وسىلاي تاۋىپ كەتكەنى بار. بۇنداي قالعان جايتتەردى اڭگىمە ەتىپ ءوزى ايتا بەرەتىن-دى. كەيىن ءبىر كەزدەسكەندە «جاڭىلماس جاق، سۇرىنبەس تۇياق جوق» دەگەن ەمەس پە. مۇنداي جاعداي ءاربىر تۆورچەستۆو ادامىنىڭ بويىندا بولماق، — دەپ قاپەكەڭ ءبىر تىندى دا، بۇل كەمشىلىك ءار اكتەردىڭ باسىندا كەزدەسەدى عوي، ءبىراق ولار دا بىلدىرمەي ول جەردەگى سوزدەردى اتتاپ ءوتىپ ارمەن قاراي جۇرە بەرەدى. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى دەدى ماعان قاپەكەڭ قان مايداندا وعىم تاۋسىلىپ قالدى، سەندەر اتپاي قويا تۇرىڭدار دەۋگە بولا ما؟ سونداي-اق، الەۋمەت، سوزىمنەن جاڭىلدىم، از تۇرا تۇرىڭدار دەۋگە بولا ما؟ جان قىسىلعاندا جالت ەتىپ سىر بەرمەۋ وتە قاجەت... قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا «مەنىڭ ماحابباتىم» پەساسى قويىلعاندا قاپان توكەباي ءرولىن جاقسى ويناعانىن ءتۇرلى دالەلدەر كەلتىرىپ مەن ماقتاۋ ايتتىم. سوندا قاپان، مەنىڭ پىكىرىمە وتە ريزا بولىپ ۇلكەن راحمەت ايتتى دا بىلاي دەدى:
— «اباي» رومانىنىڭ I تومىنا جازىپ بەرگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ماقتاۋ سوزدەرى مەن ءۇشىن زور باعا. ال، مۇقان، سەن مەنى قانشا ماقتاساڭ دا اۋەزوۆ ايتقان سول پىكىرگە ازداپ جەتە المان جاتىرسىڭ-اۋ، — دەپ كۇلە سويلەدى. مەن: «مۇحاڭ ءسوزىن تىڭدالىق، ايتىڭىزشى»، — دەپ ءوتىندىم. «ۇلكەن-ۇلكەن سىنداردى ءونىمى مەن ونەرى كوپ، بەرگەنى بەكەم بولسا دا، ءالى تالاي بەرەرى كوپ. سەنىمدى كۇش يەسى، ويلى، جاقسى قاپانعا شىن تىلەكتەس كوڭىلمەن»، — م.اۋەزوۆ، — دەگەندە مەنى: «وي، قاپەكە-اۋ، شىنىندا دا مۇحاڭ وتە تاماشا ايتقان ەكەن. قوسىلامىن وسى پىكىرگە»، — دەپ قولىن قوس قولداپ قاتتى قىستىم.
قانت
مەنىڭ ءبىر تانىسىم بولدى. ول بەرىرەك كەلگەن سوڭ جازۋشى بولۋعا تالپىندى. كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي سارىلا وتىرىپ جازۋعا كىرىستى.
— ءيا، حال قالاي؟ — دەيمىن مەن وعان كەزدەسكەن سايىن.
— دوستىم، نەسىن ايتاسىڭ، ءبىر روماندى ەڭسەرىپ تاستادىم. ونىڭ ۇستىنە ءبىر كومەديانى قولعا الدىم، — دەيدى ول جىمىڭداپ.
ول ۇزاق جىل جازدى. ءبىز ونىڭ شىعارمالارىن ۇزاق جىل كۇتتىك. ءبىراق زارىقتىرعان ەڭبەك دۇنيەگە كەلمەدى.
— بۇل شىعارما جازۋ دەگەن ءيتىڭ قيىن ەكەن عوي. ءوزىمدى ابدەن شارشاتتى، — دەۋدى شىعاردى تانىسىم.
— ەڭسەردىم دەمەۋشى مە ەدىڭ؟
— ەڭسەرۋىن ەڭسەرگەن ەدىم. ءبىراق جاڭا پىكىرلەر قوسىپ، كولەمىن شالقيتىپ جىبەردىم. بۇل ەندى ەپوپەيا بولادى.
— ال، الگى پەساڭ قايدا، نە بولدى؟
— ونى دا جازىپ جاتىرمىن. باسىما ءبىر تاماشا تراگەديانىڭ سيۋجەتى كەلىپ، ءقازىر سونىمەن اينالىسىپ كەتتىم. ءالى-اق كورەرسىڭ عاجاپ بولىپ شىعادى...
وسى تانىسىمنىڭ دەنساۋلىعى تەمىردەي مىقتى ەدى، سوعان قاراماستان كەيىنگى جىلداردا ىڭقىل-سىڭقىلدى شىعاردى.
جاسىندا ءبىر مەكتەپتە وقىعان دارىگەر دوسى بار ەدى، ول سوعان قارالۋعا كەلدى.
دارىگەر دوسى «وي جۇمىسىمەن كوپ شۇعىلدانعاندىقتان ابدەن شارشاعانسىڭ، دەمالۋ قاجەت» دەپ كەڭەس بەرەدى.
ءبىراز كۇن وتكەننەن كەيىن دارىگەر دوسىنا ول قايتا كەلەدى. سەنىڭ ءتىلىڭدى الىپ، ءبىراز دەمالىپ تا كوردىم. ءبىراق ودان تاپقان پايدام از بولدى. سەن ماعان ودان دا ءبىر نارسەنىڭ ەمىن ايتشى: قانشا تولعانسام دا، قالامىم جۇرمەيدى. باسىم قاتىپ، كەي كۇندەرى نە جازعانىمدى بىلمەي، شاتاسامىن. كانە، وسىعان نە ايلا بار؟ مەديسينانىڭ قۇدىرەتى وسىعان جەتپەي مە؟
— ايتتىم عوي، كوپ ويلانعاندىقتان ابدەن شارشاعانسىڭ دەپ.
— ويپىر-وي، قىزىق ەكەنسىڭ-دەپ كەيىدى دوسى، — شارشاعانىمدى ءوزىم دە بىلەمىن. سول شارشاعاندى باساتىن، باسقا جۇمىس ىستەتەتىن ءدارىن بار ما دەپ كەلدىم عوي مەن ساعان!
— ونداي ءدارى ازىرگە جوق، — دەپ كۇلدى دارىگەر... — جالپى، قانتتى كوبىرەك جەگەيسىڭ.
— قانتتى دەيسىڭ بە؟ — جازۋشىمىزدىڭ كوزى ەجىرەيىپ كەتتى. — ونىڭ باسقا قانداي قاتىسى بار؟
— قانت-مي ازىعى دەمەي مە دارىگەرلەر. ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرادى، ميدىڭ جۇمىسىن كۇشەيتەدى.
ەكى كۇننەن كەيىن جازۋشىمىز دارىگەر دوسىنا قايتىپ كەلدى. كەلگەندە، مۇلدە ءوڭى قاشىپ، ەكى كوزى شۇڭىرەيىپ، جۇدەپ كەلدى.
— بال بولسىن سەنىڭ قانتىڭ، — دەدى ول، — ءبۇلدىردى.
— ە نە قىلدى؟
— سەنىڭ ءتىلىندى الىپ، اياماي-اق جەپ باعىپ ەم، ماعان تۇك تە سەبى تيمەدى. ءيتىڭ باستان شىقپادى.
دارىگەر دوسى قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى. ول سودان كەيىن كوزى كۇلىمسىرەي، قۋاقىلانا، دوسىنىڭ باسىن سۇق قولىمەن تۇرتكىلەپ:
— قانت ەگەر مۇندا اقىل بولسا عانا باستان شىعادى. ال وندا ەشتەڭە بولماسا، ارينە... — دەدى.
ءبىر ءتۇرلى
ءبىر اكتريساعا كۇيەۋ قۇتايمايدى. بىرنەشە جىلدا بىرنەشە كۇيەۋدەن ايىرىلىسادى. ءبىر كۇنى تەاترعا كەلىپ: «مەن تۇرمىسقا شىقتىم» دەگەندى ايتادى. بۇل ءسوزدى تالاي ەستىسە دە، جۇرت سىپايىگەرشىلىك ساقتاپ، «قۇتتى بولسىن» ايتىپ، اكتريسانى «جاڭا باقىتپەن» قۇتتىقتايدى. تەك سەركە عانا تومسارعان كۇيىندە قالادى.
— سەراعا، ءسىز مەنى نەگە قۇتتىقتامايسىز؟ — دەيدى ايەل نازدانىپ.
— سەنى قۇتتىقتاي-قۇتتىقتاي ءتىلىمىز جاۋىر بولدى عوي. ءتىل بايعۇستى قاشانعى قيناي بەرمەكپىز، — دەيدى سەركە.
— ءسىز بار عوي، ءبىر ءتۇرلى ادامسىز، — دەيدى اكتريسا رەنجىپ.
— ونىڭ راس، ءبىر ءتۇرلى اداممىن. بىرنەشە ءتۇرلى بولۋ قولىمنان دا كەلمەيدى. سوندىقتان دا باياعى ءوزىڭ كورگەن جەڭگەيمەن ءالى كەلەم وزگەرمەي، — دەپ سەركە كۇلىمسىرەي، كوزىنىڭ استىمەن اكتريساعا قارايدى.
جالعىز شاپقان... جۇيرىك
ادەبيەت جايىندا ءابدىلدا تاجىبايەۆپەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان جاس اقىنداردىڭ بىرەۋى ءبىر ءسوزدىڭ رەتىندە وعان مىناداي سۇراق قويىپتى:
— ابەكە، ءسىز بىزگە مىنانى ايتىڭىزشى: وسى الگى بالەنشە دەگەن بەلگىلى اقىن وزىنەن باسقا جازۋشىنىڭ ءبارىن جان دەمەيدى. ءتىپتى كلاسسيكتەردىڭ وزىنە شاك كەلتىرە قارايدى. نەگە بۇلاي؟
ءابدىلدا جىميىپ كۇلىپتى دە:
— جالعىز شاپقان ات جۇيرىك دەمەي مە قازاق.
ول اقىن ءوز ولەڭدەرىنەن باسقا ەشكىمنىڭ شىعارماسىن ءومىرى وقىمايدى. سوندىقتان دا ول وزىنەن اسقان جۇيرىك بار دەپ بىلمەيدى، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
* * *
دوسىم دەيدى! دوستىق وڭاي بولىپ پا ەكەن! دوستىق دەگەن اسىل ءسوزدى اۋەلى ۇعىپ السا، جارار ەدى. قاسيەتتى ۇعىمدى بوسقا كىرلەتپەسە ەكەن وسى ءبىر بەيباقتار.
دوستىق، دوستىق! ارمانسىڭ عوي سەن ماعان! شىن ۇعىسىپ، دوستاسا بىلۋدەن ارتىق نە قىزىق بار! ونداي دوستىقتى باسىمنان مەن ءبىر-اق رەت كەشىردىم. دوس ءولدى، قىزىق تا ءسوندى! قايران، باۋبەك، سونگەنى ەمەس پە، مەن اڭسايمىن، ساعىنامىن، ويلاپ كۇيىنەمىن. ال ءبىراق ودان ەشقانداي ىستىق سەزىم كەلمەيدى. ول ءولى، ونىڭ سەزىمى دە ءولى. ول مەڭىرەۋ تىنىشتىقتا، مەن ابىگەر ويدامىن. دوستىقتىڭ سونگەنى وسى دا.
مىنەزى قانداي بولسا دا، ادام ادال بولسا ەكەن. كوزىڭە قۇبىلىپ، سىرتىڭنان بالاعاتتاپ جۇرگەندەردەن جيرەنەم. ەكى جۇزدىلىكتەن اشىق دۇشپاندىق ارتىق.
ار، ۇجدان! مەنىڭ ءتاڭىرىم سەنسىڭ! سەنى كىرلەتپەسەم بولعانى! ارسىز بوپ ءومىر سۇرگەنشە، اجالدىڭ قۇشاعىنا كىرگەن ارتىق.
سۇيىسپەنشىلىك
جىگىت حات جازىپ تىڭعا قىزىن شاقىرادى. ماقتايدى. ەكەۋى ءبىر قالادان، سونىڭ ماقتاۋىمەن دوسى تىڭعا كەلەدى. جۇرتتىڭ ءبارى وسىلاي حات جازىپ، قىزدارىن شاقىرادى. جاستىق ءومىر، ماحاببات باياندالادى.
قىزعا كەلگەن سوڭ تىڭ ۇنامايدى، ءۇي جوق، سۋىق، كينو جوق. الداپ شاقىرعان سياقتانادى. جىگىتكە ۇناعان وعان ۇنامايدى. جىگىت قىسىلادى. وتىرىك ايتقانداي بولادى. قىز كەتەم دەيدى. پەرەجيۆانيە. كۇزگى ءتۇن. ەكەۋى سويلەسىپ وتىر.
— كەتپە!
— كەتەم.
ۇلكەن كۇيزەلىستە قالدىرىپ، قىز كەتەدى. جىگىت نە ىستەرگە بىلمەيدى.
قىزدار:
— نەگە كۇيزەلەسىڭ؟ سەن تاماشا ءومىردى ايتتىڭ شىندىقتى ايتتىڭ. ول تۇسىنبەدى. ونداي ساعان ءبارىبىر قيىن كۇندە جولداس بولا المايدى.
— سەنىمەن بىرگە وتقا ءتۇسىپ، سۋ كەشە الماعان ادام دوس بولا المايدى.
وسىدان كەيىن جىگىتتىڭ كوڭىلى ورنىققانداي بولدى.
بولاشاق اڭگىمەنىڭ جوسپارى ىسپەتتەس (P.P.)
بۇل اڭگىمە مەن جولىعۋدان باستالۋعا ءتيىس. مەن وسى باقىتسىز وقيعانىڭ ۇستىنەن شىعامىن. ونىمەن اڭگىمەلەسپەك بولامىن. جولداستارىم جىگىتپەن بۇگىن جولىقپا دەيدى. ونى ايايدى.
مەن بولماي كەزدەسەم، الدىمدا الىپ دەنەلى جىگىت سونى سۋرەتتەۋدەن باستايمىن.
ادامنىڭ كوڭىل كۇيى جايىندا
ۇزاق ءومىر سۇرگەن، تاتۋ ەرلى-زايىپتاردا ءبىر ىستىق دوستىقتار بولادى. ول ءومىرى سۋىمايدى، كوبەيە بەرەدى. كەيدە بۇل دوستىق سۋىنعان سياقتانىپ، سالقىنداپ بارا جاتقانداي دا سەزىلۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ءبارى سايازدان قايىرىلاتىن سەزىم. شىن سەزىم تەرەڭدە.
ەگەر وسىنداي ادامدار از كۇنگە ايرىلىسسا، جاڭاعى تەرەڭ دوستىق جارق ەتىپ، تەرەڭنەن شىعادى دا بارلىق اسەرىمەن قاتتى سەزىلە باستايدى. مۇنىڭ سەزىلۋى كوبىنە مىناداي بولادى.
ونىڭ كوز الدىندا جاستىق شاق تۇرادى. ونىڭ ءبىر كەزدەگى جاس جارى ەلەستەيدى. بۇل ىلعي سولاي بولادى. كۇلىمسىرەپ كوزى جاۋتاڭداپ، اڭعال مىنەزىمەن كوز الدىنا جاس جار كەلەدى. قارتايىپ قالعان ايەلى ەش ۋاقىتتا وعان سول ساعىنىشتى ءتاتتى جاستىق قالپىن بۇزبايدى، وزگەرمەيدى. ىلعي دا سول ءبىر العاشقى العان اسەر ساعىنىش ساعاتىندا بارلىق سەزىمدى، اسەردى بارلىق قۇبىلىستى جەڭىپ، بۇلت استىنان شىعا كەلگەن كۇندەي جارقىراپ شىعا كەلەدى.
ءبىزدىڭ گەرويىمىزعا ءوزىنىڭ ەسكى جولداستارى تىڭعا، ساعىنىش ۇستىندە ءدال وسىلاي ەلەستەگەن ەدى. جىلدار وتكەن، شاشقا اق كىرگەن، ءومىر وزگەرگەن... ءبىراق ءبىلىمسىز سول ءبىر جاستىق شاقتاعى دوستىق شاقتاعى دوستىق جۇرەكتى قوزعاعان قىلىعى، بالا قىلىعى وزگەرمەي قالعان دوستىقپەن جالعاسا ءومىر سۇرگەن.
تىڭنان حات
تىڭنان قىز دوسىنا حات جازادى، ول بۇرىن جازعان حاتىندا:
«تۇرمىس قالاي، كوڭىلدى مە، جاقسى جىگىت بار ما، بارساق ءىش پىسپاي ما» دەگەن تۇسپالمەن جازعان. بۇل سوعان جاۋاپ جازادى.
تىڭعا كەل! ءبىراق قىزىق ىزدەپ كەلمە! سەنىڭ الماتىداعى جاعدايىڭ مۇندا جوق. بۇل دەمالىس ءۇيى ەمەس. بۇل كۇرەس مايدانى. مۇندا سولدات قانا ءومىر سۇرە الادى...
ءالعىرلىق
گەروي العاشقى كەلگەندە جۇمىس جايىن اركىمنەن سۇراي بەردى. ءوندىرىس ماجىلىسىندە جۇمىستى تىڭداي وتىرىپ، اقىلداندى. جۇرت پىكىرى ءوز ويىنا تۇرتكى سالىپ، ول وزىندىك ءتۇيىن توقىپ الا قويۋشى ەدى. كۇنى بويى جۇرتتان سۇراپ وتىرعانى دا وسىنىڭ ءوز باسىنان ەشتەڭە شىعار ما ەكەن دەگەن وي كەلىپ قالۋشى ەدى، جيىن اياعىندا ءار ادام ول تۋرالى جاڭا ويمەن تارايتىن.
جالىندى جاستىق سىرى
— ومىردە مۇنداي بولمايدى، — دەيدى كەيبىرەۋلەر. مەن مۇنى بىلەمىن. ءار ءتۇرلى ادام بار. ءار ءتۇرلى ۇعىم بار. وقۋشى ءار ءتۇرلى، اركىم ءوز جانىنىڭ تەرەڭىنەن دۇنيەگە ۇڭىلەدى. جانى ساياز، ءسۇيۋ دەگەندى بىلمەيتىن، اسقاق سەزىمى جوق، ساياز تىرشىلىك ەتىپ ءومىر سۇرگەن ءوز باسىنان باسقانى ويلاپ كورمەگەن ادام ۇلكەن جاندى تۇسىنبەيدى. تۇسىنبەيدى دە ءوز ۇعىمىن تىقپالايدى: «بۇعان مەن نانبايمىن» — دەيدى.
سەن كىمسىڭ؟ بۇكىل وقۋشى اتىنان سويلەۋگە قانداي قاقىڭ بار؟
مەيلى، بۇل جاستىڭ ءىسى، ولار ءۇشىن جازىلمايدى. بۇل سوۆەتتىك جاستىق ءوز سىرلاستارى ءۇشىن جازىلادى. ولار مۇنىڭ جانىن تەز تۇسىنەدى. ومىردە مۇنداي بولادى دەيدى.
ۇلكەن جۇرەكتى، شىنايى سەزىمدى جاننىڭ سىرىن-قوراش ويلى، وزىمشىلدەر وقىماي-اق قويسىن. بۇل ولار ءۇشىن جازىلمايدى.
مىنەز، پورترەت (وبرازعا)
مىنەزى دۇڭك-دۇڭك سويلەيتىن ادام. ءوز ورنىنا ىلعي دا ريزا ەكەندىگى سەزىلەدى. كوپ كۇيىنە دە بەرمەيتىن ادام. كىسىگە بيازىلاپ جاتپايدى. جۇرتتىڭ بارىنە ءوزى قوجا ادامشا وكتەم سويلەيدى. ىستەگەن جاقسىلىعىن دا دورەكى بەينەلەيدى. سويلەسۋشى ادام كىم، وعان سىن تاعا ما، ول تۋرالى نە ويلاپ تۇر؟ وندا جۇمىسى بولمايدى. كيىم كيىپ، گالستۋك بايلاسى دا الدە نەندەي دورەكىلىكتى اڭعارتىپ تۇرادى. تەگىندە، ادام اۋداندىق جەردە، شارۋاشىلىق ورىندا باستىق بولىپ دىكىڭدەپ قالعان ادام.
تورە بولعىسى دا كەلەدى. ءبىراق ونىسى بويىنا قونبايدى.
مىنە وبلىستىق درامتەاتردا الدىڭعى 2-قاتاردا 14-ورىندا وتىرمىن. وعان جاقسىلاپ ءۇڭىلدىم.
وبلىس مۇعالىمدەرىنە وردەن تاپسىرۋعا ارنالعان جيىلىس ءوتىپ جاتىر.
ماڭدايى ەكى-اق ەلى، قالىڭ قاسى مەن كەيىن قاراي قايىرىلعان ءتارتىپسىز قاتتى شاشىنىڭ اراسى سونداي جاقىن. كوزدەرى سىعىرايىپ كورىنەدى. مايلى جالپاق مۇرتى جۇپ-جۇمىر. تۇرپايى بەتىنىڭ ۇشىنان ماي شىعىپ تۇرعانداي سەزىلەدى.
جوعارى قاراي كۇلىمسىرەپ قاراعاندا كوزى ءبىر ءتۇرلى سىعىرايىپ كەتەدى. كۇلگەنسىپ تىنىش وتىرمايدى. مۇندا دا ءوزىن قوجا سەزىنەدى.
سۇلۋلىقتا مانساپ سياقتى، كەي ادامدى پاڭداندىرىپ جىبەرەدى. بۇل ايەل قاۋىمىندا وسىلاي. كەيبىر سۇلۋ ايەلدەر بولادى ءوزىنىڭ وسى قاسيەتىن مەيلىنشە كادىرلەپ، كەرەمەت نازدىق پايدا بولادى. وسىنىڭ ءبىرىن دەمالىس ۇيىندە كوردىم.
ول لەكسيادا وتىردى. ءبىراق تىڭداۋ ءۇشىن كەلگەن جوق. ەسىكتىڭ الدىندا وتىرىپ الىپ، قولىن جاعىنا تايانىپ، كىرگەن-شىققانعا پاڭدانا، ەرىنىشپەن كوز تاستاپ تومسارىپ وتىردى دا قويدى. جۇرتتىڭ لەكتور سوزىنە كۇلگەنىندە دە جۇمىسى بولمادى. سوعىلعان قولداردى دا قوستامادى. دۇنيە پاتشالىعى ءوزى سەزىنىپ وتىردى دا قويدى.
جەلكە
مەن تاياۋدا ليتيزداتتىڭ الدىندا ءبىر عاجايىپ جەلكە كوردىم.
ادامنىڭ بەتىندە نەشە ءتۇرلى سىرلار جاتاتىنىن، كەيبىرەۋلەردىڭ ىشكى دۇنيەسى ونىڭ بەت پىشىنىنەن كورىنىپ تۇراتىنىن سان رەت كورگەنىم بار ەدى. ال ءبىراق جەلكەدەن مۇنداي قاسيەتتى كىم اڭعارعان! ەسىك الدىندا تاپ-تاپال بىرەۋ كوشەگە بەتىن بەرىپ ەكى-ۇش اداممەن سويلەسىپ تۇردى.
ءبىز جاڭاعى جۋانتىق تاپالدىڭ سىرت جاعىنان كەلدىك. ءبىر كەزدە الگى ساقىلداپ تۇرىپ كۇلدى كەپ. مىنە عاجاپ، الگىنىڭ جەلكەسى ءىسىنىپ شوقتىق پايدا بولدى. سەلكىلدەي جونەلمەسى بار ما؟ جەلكە شىعىرشىق اتا قوزعالىپ، كۇلەدى. بەتى ادامنىڭ بەتى سياقتى. بەت بولعاندا، بوتقا بەت، دۇلەيلىك، توپاستىق، ءالى قۋلىق-پاسىقتىق اڭقىپ شىعاتىن بەت سياقتى. قىزىق، جەلكەنىڭ كۇلگەنىن كىم كورگەن.
* * *
بۇگىن «كامەنسكوە پلاتو» كۋرورتىنا كەلدىم. كۇنى قوڭىر سالقىن. پالاتادان ورىن بەرىلدى. ءبىر قازاق.
— قاي جەردىكىسىڭ؟
— رۋىڭ كىم؟
— شىققان تەگىڭ كىم؟ — دەپ ابدەن مازامدى الدى. رۋ، جەردى سۇراۋ دەگەن مەنىڭ اشۋىما تيەدى. قۇداي-اۋ، وسى قازاق وسى پالەدەن قاشان ارىلادى؟ جەرىنە، رۋىنا قاراي جاقىنداسپاي، ادامىنا، ونىڭ جانىنا ءۇڭىلىپ نەگە دوس بولمايدى. جەرلەستىك جاقىندىعىن ۇسىنعان ادامدى جانىم جاراتپايدى
* * *
كۋرورتقا ن. كەلدى. بۇل قىزىق جىگىت. ءىسىن باقىلاساڭ شەگىڭ قاتادى.
مۇندا ءبىر عانا ارمان بار. ول — ايەلمەن تانىسۋ. بۇل ونىڭ ويى، ارمانى عانا، ءبىراق ءومىرى ىسكە اسقانىن كورگەن ەمەسپىن. وتىرىپ تا، تۇرىپ تا اڭگىمەسى ايەل بولادى.
ال ايەلگە جۋىپ كەتسە، بۇلدىرەدى.
— ديەۆۋشكا، كاك تەبيا زوۆۋت؟ قىز بەتىنە قاراسا، «ەگ-ە» دەپ قارق-قارق كۇلىپ بۇرىلىپ كەتەدى.
مىنە، اۋلادا وتىرمىز. ءبىر ايەل كورپۋستان شىعىپ بەرى كەلە جاتتى.
— ءاي، مىناۋ نەگە جالعىز جۇرەدى؟ تەگىن ەمەس قوي، ءا، ەگە-گە...
ول ۋھلەپ وتىرادى. ايەلدەرگە قارايدى.
— بۇل ايەل دەگەندەر جۇرتتى مۋچيت ەتپەي، وزدەرى اشىق نەگە ايتپايدى ەكەن. ءبارىنىڭ دە مەنىڭ ويىمداي ويى بار عوي، — دەپ تاعى دا قارق-قارق كۇلەدى.
— ياپىراي، ءا، مىناۋ ايەلگە قالاي قارايسىڭ؟
ن. ءتاتتى «ارمانىمەن» كوڭىلدى جۇرەدى دە، ءبىر ءسات كارتاعا كىرىسەدى. مۇڭايعان كوڭىلسىز پىشىندە كورەسىڭ.
— نە بولدى؟
بەس سوم ۇتىلىپ قالدىم.
— سول-اق پا؟
قايتا-قايتا پىسقىرىنىپ، كوڭىلسىز جۇرەدى دە، ايەلدەردىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىنا قاراپ تاعى دا جۇدەۋ كوڭىلى تولادى.
— ءا، جاقسى ەكەن، ءا؟
— تانىسپايمىسىڭ؟
— بىردەن بولمايدى. اۋەلى رازۆەدكا جاساۋ كەرەك...
* * *
مۋزىكا ادامنىڭ جان دۇنيەسىن جاڭعىرتادى، اسەمدىلىك سەزىمىن قۇيادى.
پورترەت
كوزىندە كوزىلدىرىك، ەشتەڭەنى بەينەلەمەيتىن، ادامعا قاراعاندا قىڭىرلىقتى اڭعارتاتىن بىتىك كوزى، ساقالىن العان-الماعانى اڭعارىلمايتىن، ونە بويى كوك تۇقىل بولىپ تۇراتىن ءجۇزى جەكسۇرىن. ونىڭ ۇستىنە باۋىرى اۋرۋ ادامداي ءتۇرى كوكشىل، قانسىز، سازارىپ تۇرادى. كوزىلدىرىكتىڭ استىنداعى تاناۋىنىڭ ەكى ءيىندى ۇشى قولمەن قىسىپ ۇستاپ، سوزىپ جىبەرگەندەي ءسال سالپىڭقى تۇرادى.
ماڭدايى قىزىق. دوڭەس. ادەتتە، تىجىرىنشاق ادامنىڭ ەكى كوزىنىڭ اراسىنا تومەن قاراي قوس سىزىق تارتىلادى. مۇنىكى باسقا. كەيدە كۇلگەندە (كۇلكىسى دە ۇنامسىز) وڭ كوزىنىڭ ۇستىنە ويىسا جۋان سىزىق، سىزىق ەمەس-اۋ شۇڭقىر ساي پايدا بولادى.
سويلەگەندە، كۇلگەندە كوبىنە تىستەرى كورىنە بەرمەيدى، ەرنى دە قالىڭ ەمەس، ۇستىڭگى ەرنى سەزىلمەيدى، استىڭعى ەرنى كونتيگەن، ءبىراق كەمىك ەمەس. بۇل دا وزگەشەلىك بەرەدى. اندا-ساندا تىستەرىن كورىپ قالاسىڭ الدىڭعى استىڭعى-ۇستىڭگى تىستەرى تۇگەلدەي قولدان سالىنعان اق تەمىر.
الدە قالاي «ءسىز» دەگەنىن دە ەستىپ قالۋعا بولادى. مۇنى ول ءومىرى دۇرىس ايتپايدى. ءسىزدىڭ دەگەندى «ءسىزىڭ» دەپ سويلەيدى ەكەن. كوبىنە وسى ادامنىڭ اۋزىنان بۋلىعىپ شىعاتىن سوزدەردى ىلعي «س» دان باستالاتىنداي سەزىلەدى دە تۇرادى.
رۇستەمنىڭ ءتۇسى
رۋستيك جاتاردا كونفەتتى كوپ جەدى. شەشەسىنەن سۇراپ تا، ستول ۇستىندە تۇرعان كونفەتتەن ءوزى الىپ تا جەدى.
— سەن كوپ جەمە كونفەتتى. ءىشىڭ اۋىرادى. جامان ءتۇس كورەسىڭ، — دەدى ماماسى.
رۇستەم دەگەنمەن جەۋدى ازايتتى.
تاڭەرتەڭ رۇستەم كوزىن جالت ەتكىزىپ اشىپ الىپ، ايقاي ساپ تۇرەگەلدى.
— ا، سەندەر مەنى نەگە الدايسىڭدار؟ مەن جاقسى ءتۇس كوردىم، ساليۋت كوردىم...
داۋ ايتۋعا بولمادى. ارينە ساليۋت جاقسى ءتۇس. ادام دوستىقتى ارمان ەتۋ كەرەك. جاقسى دوسىڭ بولماي ادام رەتىندە جەتىلە المايسىڭ، ءوز بويىڭنىڭ ءمىنىن كورە المايسىڭ. ونداي ءمىندى ونەگەلى دوستىڭ ءومىرى، تىرشىلىگى اڭعارتادى ساعان.
جاڭا دوس تاپساڭ، ەسكى دوستارىڭنىڭ دا بويىن ايقىن اڭعاراسىڭ. ساعان ءبىر كەزدە ادال كورىنگەن دوسىڭنىڭ ءمىنى سوندا بارىپ كوزىنە تۇسەدى. جاقسى دوسقا دەگەن ارمان ارتا تۇسەدى سول شاق.
ولاي بولماعاندا كۇيكى دوستىقتىڭ، اشەيىن ۇيرەنىسكەن جاقىندىقتىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويۋىڭ دا ىقتيمال.
دوستىققا ۇمتىل، جاقسى دوسقا قول سوز.
* * *
ولىمسىرەپ جۇرەتىن ءبىر جۋاستار بار، بىلايشا ەشكىمگە زيانى جوق سياقتى. سايىپ كەلسەڭ، دۇنيەنىڭ پىسىعى سول، بىلجىراپ ءجۇرىپ ءوز پايداسىن تىندىرا بەرەدى.
ولەڭ قولىنان كەلمەگەن ءبىر تالاپكەر، سۇراعاندارعا:
— ولەڭدى قويعالى قاشان. ونىمەن اقىرعى رەت «سق» — دا اجىراسقانبىز، — دەپتى. سوندا تىڭداپ وتىرعان جىگىت.
— رازۆودتى قايسىڭ بەردىڭدەر؟ سەن بە؟ الدە ولەڭ بە؟ — دەگەن ەكەن...
* * *
بىزدە كىتاپحاناشى اۋىسىپ كىتاپتى جاڭا كەلگەن ادام قابىلداپ جاتىر. ۇيىنە الىپ وقىعانداردىڭ ءتىزىمى تەكسەرىلىپ، كەيبىرەۋدىڭ موينىنا ءمىنىپ قالدى. سوندا كىتاپ وقىمايتىن ءبىر جىگىت، ەشتەڭە الماعانىن ماقتان ەتىپ:
— مۇندايدا كىتاپ وقىماعان وزادى، — دەپ كۇلىمسىرەيدى.
ادامنىڭ باسىنداعى سىر اسقار تاۋدىڭ باسىنداعى بۇلت تارىزدەس. جان دۇنيەڭ بيىك بولسا عانا باسىنا بۇلت ورالادى. ال الاسا بولسا، نە بۇلت قونبايدى، نە كۇن تۇسپەيدى، — ءاردايىم ءبىر كۇيدە، ءبىر قالپىندا كوڭىلسىز، قۇبىلىسسىز، سالقىن تارتىپ تۇرادى دا قويادى.
سەزىم-ىستىق شوق. وتە قىزىپ الاۋلى جالىنعا اينالادى، نە لاۋلاپ جانا الماي، بىقسىپ، قارا كومىر بوپ سەنەدى... قايتسە دە ءبىرقالىپتا قالا المايدى.
سونبەۋىن تىلەسەڭ، شوقتى ۇرلەي ءبىل. ال ءسونۋىن تىلەسەڭ-بۇركەپ تۇنشىقتىرا بەر، سوندا بىرتىندەپ وزىنەن-وزى ەلەۋسىز ءوشىپ قالادى.
مەن بىلەتىن تىشتاڭداعان دوپ-دومالاق، پىسىقشا ءبىر جىگىت بار. وسىنىڭ ءبىر باستىققا ورىنباسار بولعانىن كورگەنىم بار.
ول ىلە وزگەردى. امانداسۋى دا، سويلەسۋى دە ازايدى. ءتىپتى اسحانالاردا تاماق ءىشىپ وتىرىپ تا: «ۋاقىتىم جوق ەدى» دەپ سىزداناتىندى دا شىعاردى.
ءجۇرىسى قانداي ونىڭ! قۇرتىمداي بويىنا قاراماستان، ماڭعازدانا اياق باسىسىنان جەر ويىلىپ كەتەتىندەي ىڭىرانادى-اۋ ول!
وسى «مىقتى» تاياۋدا ءوزىنىڭ قارسىسىنداعى كورشىلەس، مەكەمەگە تالاي ارالاسىپ، تالاي تەلەفون سوعىپ، كۇنى ءتۇسىپ جۇرگەن مەكەمەگە (تەلەفون سوعۋدى ويلاعاندا، نومەرىن ۇمىتىپ) ارينە، مۇنى ەسىندە ساقتاسا لاۋازىمىنا نۇقسان كەلەتىندەي كورىنگەن عوي. حاتشى ايەلدى سول مەكەمەگە جىبەرىپ، تەلەفون نومەرىن الدىرعانىن كوردى. سپراۆوچنيككە قاراي سالۋعا ول ارلانعان. ادامدى جۇمساۋ، ءامىر ەتۋ، ۇمىتشاقتىقتى اڭعارتۋ-ارمانى.
بۇل نە دەگەن مانساپقور سورلى!..
* * *
ءبىزدىڭ ءبىر اقىن ولەڭدەر جيناعى قالاي ءوتىپ جاتىر ەكەن دەپ كىتاپ ماگازينىنە بارىپتى. «بالەن دەگەن كىتاپشا قالاي ءوتىپ جاتىر» — دەپ سۇرايدى ول.
— ەشكىم المايدى، — دەپ قىنجىلادى ساتۋشى.
اقىن ۇيىنە كەلىپ «وتپەگەن جيناق» دەگەن ولەڭ جازىپ، ەرتەڭىنە ءوزىنىڭ تانىس رەداكتورىنا الىپ كەلىپتى. رەداكتور جولداسى ولەڭدى وقىپ وتىرىپ، بىلاي دەپ كۇلىپتى:
— ساعان شارا جوق، اقىن، ەڭ اياعى كىتابىڭنىڭ وتپەگەنىنە دەيىن جازىپ اقى الاسىڭ.
* * *
پوەزد ۇستىندە بىرەۋ بالا تۋرالى مىناداي اڭگىمە ايتتى.
— مەنىڭ كورشىمدە سەرەجا دەگەن ءتورت جاسار بالا بار. ءوزى جۇپ-جۋان، زور بالا. ۇيىمە كەلەدى.
— سەندە نە بار! — دەيدى.
— ال، ساعان نە كەرەك ەدى؟
— كونفەت.
— بار، — دەيمىن دە، ۆازامەن اكەلىپ، الدىنا قويامىن. ول ستولعا ءتونىپ كەلەدى. قولدى سالادى دا، ۋىستاپ الىپ، وڭ قالتاسىنا تولتىرادى. قولدى تاعى سالادى. ونى سول قالتاسىنا تولتىرادى. ال ۆازانىڭ تۇبىندە ءالى دە كونفەتتىڭ قالىپ بارا جاتقانىن كورىپ، ول قيپاقتايدى. قالدىرعىسى كەلمەيدى. قالتالارى تولعان، ەكى قولىنا ۋىستاپ الادى. كونفەت ءالى دە بار. ەندى دە كەتپەيدى.
سول شاق اۋزىن اشادى دا:
— اۋزىما سال، — دەيدى. اۋزىنا تولتىراسىن، كەتەدى.
مىنە، وسىنى بالانىڭ شەشەسىنە ايتسا، كۇلىپ ماقتانادى:
— ءبىزدىڭ سەرەجا اشتان ولمەيدى!
— وسى بالانىڭ مىناداي ءبىر قىزىعى جانە بار. ءبىر كۇنى ماعان كەلىپ الىپ:
— ءبىزدىڭ ۇيدە كونفەت تە بار، پەچەنە دە بار، — دەپ ماقتانا الاسىڭ با، دەگەنگە دەيىن اڭگىمەنى يكەمدەدى. بۇل نەعىپ جومارت بولىپ كەتتى دەپ تاڭداندىم. سويتسەك تاباق استىندا تۇرعان قاربىزدى كورىپ قويعان ەكەن عوي.
ءبىر كەزدە:
— سەن ماعان اربۋز بەرسەڭ، مەن سولاردى بەرەيىن دەگەنى عوي. نە دەگەن قۋلىق؟! ءتورت جاسار بالاعا بۇل قايدان كەلگەن قۋلىق، ارامدىق؟ تاڭ قالامىن!
فاميليا جازۋ
— فاميلياسىن قالاي جازايىن؟ — دەپ سۇرادىم.
— پاسپورتىندا قالاي جازىلسا، سولاي جاز، — دەپ بەردى ءتىل مامانى.
— امانكەلدىنىڭ پاسپورتىن قايدان تابامىن جانە پاسپورتىنا ءۇڭىلىپ جۇرەمىن.
— پاسپورتىن ىزدەمە، ءوزى قالاي جازسا سولاي جاز.
— اركىمنىڭ ءوز گرامماتيكاسى بولدى عوي. كوكەم-اۋ، ءبىر گرامماتيكا بولادى.
وبرازعا
كوڭىلدى، اقجارقىن قىزدى كورگەندە ءبىر جىگىت:
— ءاي، مىناۋ قۇيىنداتقان قىزىڭ كىم؟ — دەۋى مۇمكىن.
ادام دەگەن قىزىق-اۋ. مەن بۇگىن ەجەلگى كارى جولداسىم اسقازانىمنىڭ دەرتى مازالاپ كوڭىلسىز كەلەمىن.
ساراتوۆتان وتتىك. ءبىر كەز راديو روبسوننىڭ ورىنداۋىندا كونسەرت بەرەمىز دەدى. قۋانىپ كەتتىم. مەنىڭ روبسوننىڭ ورىنداۋى دەگەنگە قۇلايتىن ادەتىم. كوپ ءاندى تۇسىنە بەرمەيمىن، ال روبسون ايتسا، ماعان ۇعىلادى. قىزىق! روبسون انگە باستى. سوۆەت اندەرىن دە ايتتى. نە دەۋگە بولادى؟ سۇيىكتى ءانشىم مەنى قوزعاي المادى. ماعان كوڭىلسىز ايتىپ تۇرعان سياقتانا بەرەدى. اسىرەسە، زاحاروۆتىڭ «ي كتو ەگو زناەت...» ءانىن ءتىپتى سەزىمسىز ايتقان ءتارىزدى. ءان قۇبىلمايدى، وينامايدى، ءانشى بەرىلمەيدى، ءان رۋحىن ۇعىنبايتىن ءتارىزدى دەۋگە بولادى. كوڭىلسىزدىكتە اشەيىندە راحاتتاندىراتىن ءانشىڭ دە كوڭىلسىز بولىپ جۇرە بەرەدى ەكەن.
مۇمكىن، ول ورىس ءانىن ايتا الماي ما ەكەن؟ بىلمەيمىن، ايتەۋىر ماعان ءدال ءقازىر اسەرى از بولدى.
* * *
مەنىڭ ءبىر جاقسى كورەتىن جىگىتىم بولۋشى ەدى. تاياۋدا كوڭىلىم قالدى.
بۇل ءوزى بيىل باستىق بولدى. ءبىراق الىس كەتكەن ۇلكەن دە، سەستى دە قىزمەت ەمەس. ءبىز سياقتىلارمەن تىرنەك-تىرشىلىگى ءبىر ورتان قولدى قىزمەت.
وسى جىگىتتىڭ تاياۋدا مەكەمەسىنە كەلۋشى بىرەۋلەردى قابىلداعانىن كوردىم. مەنىڭ دە كوڭىلىم، مىنە، وسىندا قالدى. كەلگەن ادام دا ونىمەن وقۋ ورنىندا بىرگە وقيتىن، ەكەۋى ءبىرىن-بىرى جاقسى تانيتىن، «سەن»، «مەن» دەپ جۇرگەن جاندار بولاتىن. مەن بولسام، كۇنبە-كۇن ارالاس-قۇرالاس دەگەندەي بولىپ جۇرگەن اداممىن.
الگى جىگىت ۇلكەن ۇمىتپەن ەسكى تانىسقا ادال قۇشاعىن جايا، جايناي كىردى. ءبىراق باستىقتىڭ قارسى الۋى ونى تەز بۇقتىردى، كەلگەن بەتتەن «ءسىز»، «وتىرىڭىز» دەگەن سياقتى سوزدەر ەستىلدى. بۇل سوزدەر سىرتقا شىققىسى كەلمەگەندەي، جىگىتتىڭ كومەيىندە كىدىرىپ، بىرەۋ سىرتتان ىلمەكشەكپەن تارتىن الىپ تۇرعانداي، سىزداپ ارەڭ-ارەڭ شىعادى.
مەنىڭ كوزىم باستىق تانىسىمنىڭ بەت پىشىنىنە قيمىل-قوزعالىسىنا ءتۇستى. اسىرەسە، ەكى قولى الدىنا سىيماي ستول ۇستىندەگى زاتتاردى ورنىنان ارلى-بەرلى قوزعاپ، بىرەسە قالامدى ۇستاپ، قايتادان ورنىنا شانشىپ اۋرەلەندى. مۇنىڭ ءبارىن اسىعىس تۇردە ەمەس، وتە ءبىر ماڭعاز قالىپپەن وزىنە ويلانا وتىرعان ادامنىڭ ءپىشىنىن بەرىپ، مومىن ەرىنشەك قيمىلمەن قوزعالادى.
ءجۇزىن دە جايدارى ۇستاعان بولىپ كوزىنە كۇلكى اكەلدى. ءبىراق ارت جاعىندا زىلدەي بوپ ءبىر ماڭعازدىق جاتقاندىقتان، كوزى كۇلكى جيا المايدى، ءجۇزى جىلىمايدى.
بىلاي قاراعان ادامعا ول جامان قابىلداپ وتىرعان جوق. سىپايى بيپاز. ءبىراق وسى بيپازدىق جۇرەگىڭدى تىرناپ، قانشا جىلىتىپ، اڭگىمەڭدى ورايلاستىرايىن دەسەڭ دە، جۋىستىرمايدى، ماڭعازدىقپەن كەيىن سوعىپ تۇرعانداي.
نەگە بۇلاي؟ ول سەنى وزىنشە جىلى شىرايمەن قابىلداپ وتىرعان جوق پا؟
جوق، بۇل از ەدى. ەڭ كەرەكتىسى، ەڭ تىلەپ وتىرعانىن، تابىلمايدى-يسكرەننوست (ادالدىق) جوق. بيپازدىق تا، سىپايىلىق تا، «ءسىز» دە-بارى جاساندى. «مەن كەڭسەدەمىن. مەن باستىقپىن. مەنىمەن مۇندا رەسمي كەل» دەگەندىك باپپەن، سىزداي ايتىلعان ءار سوزىنەن اڭقيدى.
مەن ۇلكەن قىزمەتتەردە بولماعان اداممىن. ءبىراق ءوزىمدى رۋحاني قاناعاتتاندىراتىن كىشكەنتاي قىزمەتتەردە ءجۇرىپ تە، قىزمەت پەن دوستىق قارىم-قاتىناستى اتقارۋدى ۇيرەنگەن سياقتى سەزىنەمىن دە تۇرامىن. سوندىقتان كەڭسەنى ءۇي دەپ تۇسىنگەن ەمەسپىن. جۇمىس بابى ءوز كۇيىن شەرتەتىنى سول وتىرعان جىگىتتەن ماعان تۇسىنىكتىرەك بولسا كەرەك.
ول مىنانى ۇقپايدى. سەن جۇمىسپەن كەلدىڭ. سەنىڭ جۇمىسىڭ-ورتاق مۇددە. ال ورتاق مۇددە سەنىڭ رەسمي قاتىسىڭمەن شەشىلە سالمايدى. بۇعان ەكى جاقتان دا جىلىلىق ورتاق مۇددەلىلىك كەرەك، جۇرەكتىڭ وتى كەرەك. ال جۇرەك وتى سىزداپ وتىرعاندا جانبايدى. جانۋعا مۇمكىندىك تە قالمايدى. ول شىن قۋانعاندا، شىن قادىرلەنگەندە، شىن نيەتپەن ورتاق مۇددەنى ويلاعاندا عانا جانادى.
ەندەشە سەنىڭ باستىقتىق ورىنىڭدى كورسەتىپ، شىرەنۋىڭ تۆورچەستۆونى ولتىرەدى، كوڭىل قالدىرادى.
كىرگەن جىگىت ەسكى تانىسىنىڭ الدىنان وسىنداي ءجۇنى جىعىلىپ شىقتى.
بۇلاي مادەنيەتتى قابىلداۋدى باستىق جولداسىمىز تاپقىرلىق دەپ ويلايتىن دا شىعار. جوق، مەنىمشە بۇل دا بيۋروكراتيزم. ەڭ جامان، ءقاۋىپتى بيۋروكراتيزم! مۇنداي سىرت كوزگە شالىنبايتىن، ءۇنسىز، شۋسىز، سىپايى تورەشىلدىك ءىزىن بايقاتپايدى. اسقىنا-اسقىنا سول ادامدى شىنشىل ءومىر سۇرۋدەن، دوسقا-جولداسقا جالعان قارىم-قاتىناستى قالىپتاستىرۋعا، وزىنەن جوعارىلار الدىندا جورعالاۋعا، تومەنگىلەرگە قاراماۋعا اپارادى.
بۇل جىگىتىمىزگە مۇنداي ادەت، قايدان پايدا بولدى ەكەن؟ مەن وسى ويعا كەلدىم.
بۇل مەنىڭشە مانساپقۇمار ادام بولدى. ال جاس ادامدى مانساپ وڭاي بۇزادى.
موسكۆا، موسكۆا! ساعان تالاي رەت كەلىپ جۇرسەم دە، اقىرعى تۇندە، وزىڭە جەتەر الدىنداعى تۇندە تىنشىعىپ ۇيىقتاي العان جان ەمەسپىن. سەن ەسىمە تۇسەسىڭ. شىرت ۇيقىدا جاتىپ ويانامىن، قايتىپ كوز جۇما المايمىن.
وتكەن جىلى كىشى بالام اۋىرىپ، سونىڭ سالدارىنان موسكۆانى ۇيقىسىز قارسى الدىم با دەپ ويلاپ ەدىم. جوق بۇل جولى دا تۇنگى ۇشتە مەن ويانىپ كەتتىم. سودان نەشە ءتۇرلى ويلار، قيالدار جايلاپ كوپ ۇيىقتاي الماي، التىدا تۇرىپ كەتتىم. ۇيقىڭ قاشسا-اق، وي جايلايدى... جاقسى كورەتىن جىگىتىم جونىندەگى وقيعا دا جانە سوعان بايلانىستى كوپ جاي دا سوندا ەسىمە قايتا تۇسكەنى بار ەمەس پە؟
مازالاپ بولماعان سوڭ، جازىپ قويدىم.
مىنە، ەندى 2-3 ساعاتتا موسكۆاعا كىرەمىز...
موسكۆاعا جەتە بەرىستەگى ستانسيا-رامەنسكوە، كەلگەن ساعاتىمىز 8-55. 12/ءىۋ-1955.
بۇگىن لەنين ماۆزولەيىندە بولدىم. ۇلى ادامنىڭ ءجۇزىن كوردىم. تولقىتىپ جىبەردى.
كەشىنە محات-تا «اننا كارەنينانى» كوردىم. قانداي عاجاپ. جوق، بۇل تەاتر ەمەس، مۇندا وينايتىندار ارتيست ەمەس، بۇل ناعىز ءومىر، مۇنداعىلار ناعىز ادام، قانداي كەرەمەت! 741-رەت قويىلۋىنا باردىم.
ن. مەن سويلەسىپ وتىرىپ، مەنىڭ ويىما ءبىر اقىننىڭ ءىسى تۇرتكى سالدى.
ومىردە قۇبىلۋ، ءوزىن ءبىر ەرەكشە ادام ەتىپ كورسەتۋگە ۇمتىلۋ ءبىزدىڭ كەيبىر اقىنسىماقتاردىڭ ادەتىنە اينالىپ كەتكەن.
كەشكى ۋاقىت. شالقار كول. جەلسىز تۇندە مولدىرەپ قىبىرسىز جاتىر. كۇن نەشە ءتۇرلى نۇر ءتۇسىرىپ بارىپ باتادى. قايىقتا وتىرعان اقىن وسىعان كوز تاستاپ، تابيعاتتى قىزىقتاپ وتىرىپ، كەنەت «قيال» قۇشاعىنا بەرىلدى. «اينالاداعى سۇلۋلىق كەتپەسە عوي، شىركىن ولە قالسام-اۋ، شىركىن! و، شىركىن نەتكەن اسەمدىك، ولە قالسام، ولە قالسام!».
بۇل ونىڭ تابيعاتتى شىن سۇيسىنگەن سەزىمى ەمەس، ءوزىن سەزىمتال، ەرەكشە ادام، سىرلى ادام عىپ كورسەتۋگە تىرىسقان فوكۋسى ەدى.
ال مۇنداي ادەتتەرگە ول ءوزىن ادەيى تاربيەلەيتىن. كەي مينۋتتا سوعان ءوزى دە ەلىگىپ، ءتىپتى شىم تولعانىپ تا قالاتىن كەزدەرى بولاتىن.
ءن-نىڭ ايەلى ماعان مىنانداي اسەر ەتتى.
بۇل جاستاي ەڭبەككە ۇيرەنگەن. جالعان مادەنيەتتى كەيبىر ايەلدەردە بولاتىن وتىرىك قىلىمسۋ، ءوزىنىڭ مادەنيەتىن كورسەتۋگە ارەكەتتەنۋ مۇندا جوق سياقتى.
ال ەرىنىڭ ونەرىن قانداي جوعارى باعالايدى!
ادام تۋرالى بولماشى ءبىر قۇبىلىستاردى ۇستاپ الىپ، سودان ءتۇيىن جاسايتىن دا ءبىر ادەتى بار ەكەن. مەنىڭ ەكى-ۇش ءسوزىمدى ىشتەي ۇناتپاي، بولماشى ءبىر بولىمسىز مىسقىل كۇلكىمەن بەينەلەگەنىن اڭعاردىم.
مەنىڭ ادەبيەت گازەتىن جازۋشىلار شىعارا المايدى دەگەن پىكىرىم وعان ەرسى كورىندى دە، ءبىر مىرس ەتىپ، وزىنشە مەن تۋرالى الدە نە بايلاۋ جاسادى. مۇنى مەنەن باسقا ەشكىم سەزە العان جوق ەدى.
ادەبيەتتىك ماماندىق جايىندا دا مەنىڭ پىكىرىمدى ۇشقارى سانادى.
ءن-نىڭ كوپ كوزقاراستارى بۇعان دا ءتان ەكەن. ءومىر تۋرالى بۇلار كوپ جاعدايدا ءبىر ۇعىمنىڭ ادامدارى.
العاشقى كورگەندە مەن اڭعارعاندار وسىلار. ماعان قوشتاسقانى ۇنامادى. امانداسقاندا باسقاشالاۋ سياقتى ەدى. وندا قول بەرىسىندە الدەنە پىسىقتىقتىڭ، سىيلاۋدىڭ سىلەمى سەزىلگەندەي بولعان ەدى.
ال قوشتاسۋداعى قول بەرىسى وتە ىڭعايسىز بولدى. قولىن اشەيىن ولەۋسىرەتىپ، جانسىز نارسەنى بىلق ەتكىزىپ ۇسىنا سالدى. بۇل ۇسىنىستا ادامعا دەگەن ءىلتيپات اتىمەن جوق ەدى.
نەگە بۇلاي؟ الدە قول بەرۋدى بىلمەي مە؟ الدە كوڭىلسىزدىك پە؟ الدە وزىنشە نەمقۇرايدى قاراعانى ما؟
مۇنىڭ قايسىسى بولسا دا، جاقسى ەمەس. مادەنيەتتى ادام قانداي كۇيدە تۇرسا دا، ءوز قارىم-قاتىناسىن بۇلاي بەينەلەۋگە ءتيىس ەمەس.
ادەتتە، بىزدە، قول الىسىپ امانداسۋدا ۇلكەن كەمشىلىك بار: كەيبىرەۋلەر ەشبىر سەزىمسىز قولىن ساعان اكەپ، قولىڭا سۇيەي سالادى. جانسىز كولعا قولىڭ تيگەندە سونداي سۇيكىمسىز-اق!
مۇنىڭ ءوزى سايىپ كەلگەندە سەزىمسىزدىكتەن، ادامعا سىن كوزبەن، نە ىقىلاسپەن قاراي بىلمەيتىندىكتەن، دۇنيەگە سەرگەگىرەك قارامايتىندىقتان عوي دەيمىن. ءبىر عانا قول ۇسىنۋدىڭ وزىنەن ادامدى قانشالىقتى قادىرلەيتىنىڭ كورىنىپ تۇرادى.
* * *
ءبىزدىڭ كەيبىر جىگىتتەر قىزىق... وزىڭمەن دارەجەلەس كەزىندە سەنىمەن جاقسى. ويناپ-كۇلىپ، ءحالىڭدى سۇراپ، جارقىلداپ جۇرەدى. سالەمدەسۋدى دە، ءتىپتى ونداي-مۇنداي ۇساق كادەلەردى دە ۇمىتپايدى.
ءوستىپ جۇرگەن سابازىڭا مانساپ تيسە، وزگەرىپ جۇرە بەرەدى. باياعى «سەن»، «مەن» قالادى. ەلگەزەكتىك جويىلادى، امانداسۋى سۋيدى. كوشەدە اڭعارمايدى. كەيدە «ءسىز»، «ءبىز» دەپ سىزىلىپ قالادى... بويىندا مادەنيەتى از، ءىشى سانا، قۋىس كەۋدەلەر مادەنيەتسىسە، ادامنىڭ جۇرەگى اينيتىنى قانداي، ماڭىنا قايتىپ جۋىماي، سەن دە الىستايسىڭ. وسىندايلاردى مەن كوپ كوردىم...
* * *
ۆاگون-رەستوراندا ەكەۋ وتىر. ىستىك مۇرىن، شاشىن جارىپ قايىرعان، ءتۇرى سيىقسىز، قاتىپ قالعان سۇرى قايتا-قايتا جۇتىنىپ قويىن، الدىنا اكەپ قويعان 250 گرامم اراققا قارايدى.
— ىشپەيمىز بە؟ — دەيدى جانىنداعى جولداسى.
— جوق، مىناۋمەن ىشپەيمىن، — دەيدى ىستىك مۇرىن جاعى سۋ الىپ ريۋمكانى يتەرىپ.
ول اس تاسۋشى ايەلدى كۇتۋگە ءتوزىمى جەتپەي، ءوزى ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ءبىر ستاكان الىپ كەلدى. گرافيندى قولعا ۇستادى، ارلى-بەرلى دوڭگەلەتىپ قاراپ شىقتى:
— 250 گرامم دەيدى و، از ەمەس پە؟..
جولداسى ۇندەمەدى.
ەكى كوزى ولىمسىرەپ، ەندى بولماسا، ءۇزىلىپ كەتەتىن ادامداي جۇتىنا، گرافيندى تاعى ءبىر اۋناتا:
— سەن ازىراق دەدىڭ بە؟ — دەپ جولداسىنا كۇڭكىلدەدى. جولداسى ءۇنسىز جىميدى دا قويدى.
بۇل جولداسىنىڭ ريۋمكاسىنا قۇيۋعا كىرىستى. قولى ءدىر-دىر ەتەدى. ءبىر تامىزادى دا، ريۋمكاعا ءقارايدى-الى ورتا. تاعى دا تامىزا باستادى. گرافيننەن الدە ءبىر اسىل زات كەتىپ جاتقانداي نەمەسە ءوزىنىڭ قانىن امالسىزدان تامىزىپ تۇرعانداي، قايتا-قايتا جالتاقتاپ، ريۋمكاعا ءۇڭىلىپ، ارەڭ-ارەڭ سىزداتادى.
— سەن ازىراق دەدىڭ عوي، ءا! اقىرى ريۋمكانى تولتىرمادى. ءوڭى سۇرلانىپ، جاپ-جاڭا عانا عاجايىپ قازىنا تاۋىپ، سونى شاشىپ الىپ، امالى قۇرىعانداي ۇسقىنسىز ولەۋسىرەپ كەتتى.
كەزەك وزىنە كەلدى. ۇلكەن جۇقا ستاكانعا اسىعا لىق ەتكىزىپ قۇيىپ، اسىپ توگىلىپ قالار دەگەندەي.، كىلت توقتاپ ستاكانعا ءۇڭىلدى. ستاكان تولماعان ەدى. جالما-جان قايتا قۇيدى. ءبىراق گرافين تۇبىندە ەشتەڭە قالماعان ەدى.
— مىناۋ تولمادى عوي...
گرافيننىڭ تۇبىندە قۇيىلماي تۇرىپ قالدى ما دەگەندەي قولى ءدىر-دىر ەتە وتىرىپ سىلكىپ قۇيدى. بىرەر تامدى. ودان سايىن ەڭكەيتىپ، سىلكە باستادى. گرافين ءتۇبى ابدەن، قۇرعاعانشا وسىلاي سىلكىپ بولىپ، ستاكان الدە قايدا قاشىپ كەتەتىندەي نەمەسە بىرەۋ الىپ قالاتىنداي قۇشىرلانا ۇستاپ جۇتىپ سالدى.
ستاكان بوساپ، اۋزىنان قايتا بەرگەن كەزدە ىرجيىپ كۇلگەن سياقتاندى. بۇل ىرجيۋى كورۋشىگە كوڭىلدى ەمەس ەدى. ايۋاندا بولاتىن قۇنىققان سەزىمدى بەينەلەيتىن جيرەنىشتى، وبىرلىقتى اڭعارتار جەكسۇرىن قۇبىلىس ەدى.
نە دەگەن ءمۇساپىر جان! ونىڭ وسى كەزدەگى ۇسقىنىن كورگەن ادامنىڭ قۇسقىسى كەلەر ەدى.
* * *
13/IV-1956. مەنىڭ توسەك تارتىپ جاتقانىما ءبىر ايداي ۋاقىت بولىپتى. ونىڭ ار جاعىندا اياعىممەن ءجۇرىپ، قانشاما كۇن ىڭقىل-سىڭقىلدى باستان كەشىردىم. شىنىن ايتقاندا، جىل باسىنان ساۋ كۇنىم جوق. قۇرىسىن بۇيتكەن دەنساۋلىق!
مەن كوڭىلسىزبىن. بۇگىن ىستىعىم بولماسا دا، توسەكتەن تۇرعىم كەلمەيدى. اسىرەسە ءقازىر بويىمدى ءزىل باسىپ كەتتى! نەگە بۇلاي؟ كۇننىڭ قۇرىسىپ، قاباعىن جازباۋى مەن پاقىردى ەزەتىنى مە؟
كوڭىلسىزبىن، ساعات ەكى جارىمعا موروزوۆ شاقىرعان. بارعىم كەلمەيدى....
ال ر...يا بولسا، بارىپ قايتۋدى تىلەيدى-اق ءقايتسىن!
كوڭىل كۇيىم ءقازىر مۇلدە وزگە. ماعان وندا بارعاننان راحات جوق. تانىمايتىن ءبىراز ادامداردىڭ ورتاسىنا تۇسەم. دەمەك ەشبىر ءلاززات جوق. ىشتەي جابىرقاپ، ابدەن قالجىراپ، كەشكە ولمەشى بولىپ ۇيگە قايتامىن. بۇل ماعان كيىن عوي... وسىندايدان امالسىز ەگويست بولاسىڭ.
ەگويست دەگەننەن شىعادى، مەن كوپ جاعدايدا وزىمە-وزىم ىزا بولامىن. ويتكەنى وزىمشە ادامدى قادىرلەي بىلەمىن دەپ ويلاسام دا، ءىس جۇزىندە قادىرلەي بىلمەيمىن، سولەكەتپىن، تۇرپايىمىن.
مىنە، ءازىلحاننان تەلەگرامما جەتتى. ول... «حابارلارىڭدى بىلدىرمەيسىڭدەر» دەپ مازاسىزدانادى. سەن ءۇشىن الاڭداپ، جايىڭدى بىلمەك بولىپ جار قۇلاعىم جاستىققا تيمەيدى. ال سەن وعان كەزىندە تەلەگرامماسىنا جاۋاپ تا بەرە سالمايسىڭ...
ءازىلحاننىڭ تەلەگرامماسى مەنىڭ كوڭىلىمدى ودان سايىن قاپالاندىردى. وسى ءبىر ادال جاندى، تاماشا ادامعا مەن تاراپىنان جەتكىلىكتى ءىلتيفات بولماي-اق ءجۇر. ول مەنى جاقسى كورگەندەگىدەي مەن ونى جاقسى كورە الدىم دەي المايمىن، ونىڭ جۇرەگى مەنىكىنەن الدەقايدا ىستىق، الدەقايدا مازاسىز ەكەندىگىن ءار حاتىنان، تەلەگرامماسىنان ايقىن سەزەمىن.
جۇمىستى تاستاپ، ماي مەيرامىندا بالالارىنىڭ جانىندا وتكىزبەستەن، ول سالىپ ۇرىپ، مەنىڭ كوڭىلىمدى سۇراۋعا الماتىعا جەتىپ كەلگەنىنە نە ايتارسىڭ؟ وسىنى ەستىپ تە مەنىڭ كەيبىر تانىستارىم تاڭدانىپ يىعىن كوتەرىسكەن ەدى. راسىندا، تانداناتىن ءجونى بار. ونىكى اسقان وزگەشەلىك. قازىرگى سالتىمىزعا كىرگىزگەن جاڭالىق سياقتى ەدى.
سول ءازىلحاندى، تەلەگرامماسىن وقىپ وتىرىپ ەسىمە الدىم دا، وزىمە تاعى رەنجىدىم.
ادام، ونىڭ ىشىندە اۋرۋ ادام قىزىق قوي. ول بولماشى نارسەدەن اسەرلەنىپ، لەزدە ەكىنشى كۇيگە تۇسەدى. باسقانى بىلمەيمىن، مەندە وسىنداي نارسەلەر كوپ بولادى.
مەنىڭ قۇرىستاپ جاتقان بويىم وڭاي جادىرادى. بۇل ەڭ اۋەلى گۇلدەن باستالدى. رازيا مەنىڭ قاسىمداعى كىشكەنتاي ستولعا گۇل شوعىن اكەلىپ قويدى. كوك، اق، قىزىل، قوڭىر، سارى، ءتۇستى، نەشە ءتۇرلى گۇلدەرگە ءۇڭىلىپ جاتىپ، بويىم ءبىر ءتۇرلى سەرگىپ كەتتى. مۇرىنعا كەلگەن حوش ءيىسى دە ءبىر ءتۇرلى راحاتتاندىردى.
ءوستىپ جاتقانىمدا سەركە كەلدى. بۇل ۇلى ءيا، ءيا، ۇلى تالانتىمەن كوپتەن تانىس بولسام دا، ءبىرىنشى رەت شەشىلە سويلەسكەنىم دە، ىشتەي جاقىن كەلگەنىم دە وسى بولدى.
قانداي جاقسى ادامسىز، سەراعا! ءسىزدىڭ جانىڭىزدى مەن بۇدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن، تەاتردا، پەساما دايارلىق ۇستىندە ءبىلدىم عوي. وعان كەيىن ورالايىن.
ءيا، جەڭگەيدى ەرتىپ، سەراعاڭ كىردى. جاڭا وتىرا بەرگەندە، ن. كىرىپ كەلدى. ول ەرتەرەك كەلىپ قاعىپ العان ەدى.
— سەن ارتيست بوپ ساحنادا وينايسىڭ سولاي ما دەيدى. ن. ويىنا نە تۇسسە، سونى ايتىپ، وزىنشە ارتيستىكتى مەنسىنبەي سويلەدى.
— سەن، اقىنمىن دەپ ولەڭ جازاسىن.! — بۇل دا سولاي، — دەيدى سەركە تاعى دا كۇلىمسىرەپ.
— سەن نەگە بۇندا كەلەسىڭ؟
— سەن نەگە كەلەسىڭ؟
ءبىراز «اڭگىمەلەردى» ايتىپ بولىپ ن. اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى.
— وتتى ءسوزدىڭ يەسى بولعان جان، — دەدى سەراعاڭ.
— ءسىزدىڭ ەسىڭىزدى شىعاردى عوي، — دەيدى ءرازيا.
— وقا ەمەس، مۇنىڭ ءقازىر زىكىر سالعان باقسى سياقتى كەزى عوي، — دەپ جىمىڭدايدى سەركە.
اڭگىمە يسكۋسستۆو جايىنا ويىستى. مەن: — س-دان رەجيسسەر شىقپادى ما؟ — دەپ سۇرادىم.
— بۇلتقا جەلىندەپ، مۇزعا بۇزاۋلادىق قوي، — دەپ سەراعاڭ قىسىق كوزىن جۇما قۋلانا كۇلدى. وسىمەن ءبارىن ايتىپ بەرگەن ەدى. كوپ ۇمىتتەنگەندەرىن، اقىرىندا سەنىمنەن تۇك شىقپاي، تاقىرعا وتىرىپ قالعاندارىن قالاي تاماشا بەينەلەيدى.
مەن ودان امىرە جايىن سۇرادىم.
— ءبىز امىرە ەكەۋمىز ول كەزدە كورشىلەس تۇردىق دەۋگە بولادى. ەكەۋمىز دە قازىرگى تاشكەنت كوشەسى ماڭىندا تۇردىق. 1934 جىلى درامتەاتر ەكىگە ءبولىندى، انشىلەر مۋزتەاتر بولىپ ءوز الدىنا ەنشى الدى. امىرە، يسا، قۇرمانبەك، قانابەك، كۇلاشتار سوندا كەتتى. وسى كەزدە موسكۆادان مىنانداي حابار كەلدى:
انشىلەردىڭ ءانىن پلاستينكاعا جازامىز. سوعان دايىندالىڭدار. كوميسسيا قۇرىلدى. مەن دە مۇشە بولدىم. كىمدى جازدىرتامىز دەگەن مىندەتپەن دايىندىققا ياعني سىناۋعا كىرىستىك. جۇسىپبەكتى تىڭدادىق، امىرەنى تىڭدادىق.
عاجاپ وقيعا بولدى، ءبىر جارىم ايداي ءان ايتپاعان امىرە شىرقاپ ەدى، ءبارىمىز دە جىلاپ جىبەردىك.
سەركە وسى جەرگە كەلدى دە ءسال كىدىرىپ قالدى. مەن وعان جالت قاراپ ەدىم، كىشكەنتاي كوزىنىڭ اياسىنا جاس ىركىلىپ تۇر ەكەن، تولقىپ كەتتىم. ءبىر-بىرىمىزدىڭ سول مينۋتتاعى ءحالىمىزدى ىشتەي ۇعىپ، ەكەۋمىز دە بەتىمىزدى تەرىس بۇرىپ اكەتتىك.
— تۋ، كوپتەن ايتپاعان ونەرىمدى ساعىنىپ قالىپپىن عوي، — دەدى امىرە ماڭداي تەرىن ءسۇرتىپ.
— ويپىرماي تاماشا ايتتىڭ، — دەستىك ءبىز.
— ەسەبى، قالاي دەسەڭدەر دە قاشاۋبايدىڭ بالاسىنىڭ داۋسى ولە-ولگەنشە ساقتالادى، — دەدى امىرە كۇلىمسىرەي، بەتىن سيپاپ. «ەسەبى» دەگەن ونىڭ ءسوزىنىڭ ماتەلى ەدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە سولاي دەيتىن. بۇل اشۋ دەگەندى بىلمەيتىن. اداممەن ءومىرى ءجۇز شايىسپايتىن. پلاستينكاعا جازاتىندار تاشكەنتتەن بەس-التى كۇندە كەلەدى دەپ وتىرعانىمىزدا، ءبىر كۇنى امىرەنىڭ ايەلى كىرىپ كەلدى.
— ءال ۇستىندە جاتىر، — دەدى ول اپتىعىپ.
ۇمىتپاسام نويابر ايىنىڭ باسى ەدى. ول كەزدە الماتى كوشەسى قانداي لاس، باتپاقتاپ امىرەگە كەلدىم. ەس-تۇس جوق.
مەن دارىگەرگە جۇگىردىم. / پۋشكين كوشەسىندە بولاتىن /. دارىگەر كورىپ باسىن شايقادى:
— سىزدەردەن جاسىرمايىن، بىرنەشە ساعاتتان كەيىن ولەدى، ەكى وكپەسى دە قابىنعان، اسقىنىپ كەتكەن. ەندى كەش، — دەدى.
...قايران تالانت ونەرىن ارتتاعىلارعا قالدىرا الماي، قاپىلىستا ءولىپ كەتتى. اندەرى جازىلماي قالدى. قانداي وكىنىشتى، ءا؟ — دەپ سەركە ماعان قارادى.
— درامالىق تالانتى دا بار ەدى، جاپال قويشى بولىپ ويناعاندا جۇرت قول سوعىپ وتىرىپ الۋشى ەدى، — دەپ كۇرسىندى سەراعاڭ.
— سەراعا، ءوزىڭىز قالاي اكتەر بولدىڭىز؟
وسى سۇراققا سەركە ۇزاق وتىرىپ اڭگىمە قوزعادى.
— سەراعا، ءسىز پوستانوۆكادا ىلعي ءبىر كەرەكتى دەتالداردى تاۋىپ الاسىز؟ سونى قايدان الاسىز؟ رەجيسسەر كورسەتە مە؟
— ونى ەشكىم دە كورسەتپەيدى، — دەپ جىمىڭدادى سەركە.
— ءومىردىڭ وزىنەن الامىن. ادام اينالاسىنا ۇڭىلەدى. ءتۇرلى قۇبىلىستى كورەدى، ادامنىڭ ءتۇرلى مىنەزىنە كەزىگەدى. سولاردى كوڭىلگە توقىپ ءجۇرىپ، وبرازدارعا پايدالانا قويامىن. ءبىزدىڭ ونەرىمىز-قالىبەكتىڭ دە، مەنىڭ دە ءومىردى قالپىندا بەرۋگە ۇمتىلۋشىلىق قوي.
سىرت كوزگە قاراپايىم، اڭعال كورىنەتىن سەركەنىڭ ومىردەن باقىلاعىشتىعى، كوپ ادامعا اڭعارىلا بەرمەيتىن نازىك جايلاردى كورگىشتىگى، تاپقىرلىعى عاجايىپ قوي. بۇل ونەرگە جارالعان تالانت. بۇل ناعىز رەاليست حۋدوجنيك! مىناداي ءبىر دەتال ايتتى ول:
— «اباي» رومانى بويىنشا قويىلعان پوستانوۆكادا مەن-مايباسار ۇيگە كىرىپ كەلىپ اياعىمدى قاعىپ-قاعىپ جىبەردىم دە، قولدارىمدى ۋقالادىم. زريتەلگە جاعداي بىردەن جەتتى. قىس. كۇن سۋىق ەكەنى انىقتالدى. مەن ساحناعا سۋىق الا كىرگەندەي بولدىم.
ەكىنشى پوستانوۆكادا اكتەر. ن. / ول ساحناعا مەنەن بۇرىن شىعاتىن /، كەشەگىنى قايتالاماسى بار ەمەس پە؟ ال، جاقسى، بۇل دەتالدى سەن-اق ال. ءبىز دە بىردەڭە تابامىز دەپ ىشكە كىرىپ كەلدىم دە، ونىڭ يىعىنا جالما-جان اسىلا سالىپ، اياعىمنىڭ «مۇزىن» قامشىنىڭ سابىمەن ۇرعىشتاپ «تۇسىرە» باستادىم. رەجيسسەر شىققانىمدا قولىمدى الىپ كۇلىپ جاتىر.
مەن درامتەاتردىڭ شالدارىنا قىزىعامىن. ءبارىمىز دە ادامبىز عوي. ادامنىڭ كەمشىلىگى بولماي تۇرمايدى. سوندىقتان قانشا ۇلكەن بولسا دا مەن ءوزىم ادامعا تابىنا بەرمەيمىن، ولار دا ءوزىمىز سياقتى. تالانتى زور بولار، باسقا دا قاسيەتى اسىپ جاتىر. ءبىراق ادام-ادام. سوندىقتان: «شىركىن-اي، بالەنشەدەي بولسام» دەپ ارمانداۋعا ونشا سالىنۋدى دا ونەر تۇتپايمىن.
ءبىراق، سوعان قاراماستان درامتەاتردىڭ شالدارىنا / قاليبەككە، سەركەگە، ەلۋبايعا.../ مەن قىزىعا قارايمىن. بۇلاردان ۇيرەنەتىن جاقسىلىق كوپ سياقتى. بۇلار ناعىز ونەر ادامدارى-ادال ادامدار. بۇلار ونەر ءۇشىن ءومىر سۇرەدى. ءبىرىن-بىرى كۇندەۋ، بىرەۋدىڭ تابىسىن كورە الماۋ بۇلاردا اتىمەن جوق دەۋگە بولادى. ال بۇل جاعىنان ولار جاقسى كوپ قاسيەتتەرگە جاڭاشىلدار. جاڭا پوستانوۆكا دايىندالعاندا نەمەسە ءبىر جاس اكتەر العاشقى رەت جاۋاپتى رول العاندا بۇلاردان ۇيقى قاشادى. جۇمىسى جوقتا دا تەاتردان شىقپايدى. پوستانوۆكاعا زريتەلگە جەتكەنشە وزدەرىنىڭ بويىنداعى ونەرىن، بىلگەنىن اينالاسىنا بەرىپ بولادى.
بۇكىل كوللەكتيۆتىڭ، بۇكىل يسكۋسستۆونىڭ قامىن ويلاۋى عاجايىپ قاسيەت!
قازاق ادەبيەتىندە درامتەاترداعى ۇلكەن جۇرەكتى شالدار بولسا ءبىز باقىتتى بولار ەدىك.
درامانىڭ شالدارى جەكە باسىنىڭ تىرشىلىگىمەن دە كەيىنگىگە ۇلگى كورسەتۋگە قانداي ۇمتىلادى!
«مەنىڭ ماحابباتىم» قويىلاتىن بولعان كۇنگى ءبىر وقيعا ەسىمە تۇسەدى، ەلۋباي، كاسساعا باردى دا، ءۇش ادامعا بيلەت الدى.
— ونىڭىز نە؟ تەگىن-اق كىرمەيسىز بە، — دەگەندەرگە كەيىپ:
— نەگە مەن جاي كىرەمىن! تەاتردى الدىمەن ءوزىمىز تالاساق، نە بولماق! ءبارىڭ دە سەميالارىڭا بيلەت الىڭدار!
قىزىق قوي بۇل شالداردىڭ ومىرگە كوز قاراسى!
* * *
ويپىراي، قانداي اۋىر بۇگىنگى كۇن!
ا.پانايەۆانىڭ «ەستەلىگىنىڭ» بۇگىن-دوبروليۋبوۆ ولگەن تاراۋىنا كەلىپ ەدىم، كوزىمنەن جاس پارلاۋمەن بولدى. نەگە جىلايمىن، بىلمەيمىن! مەنىڭ دە جولىم تاۋسىلىپ كەلە مە؟ الدە ۇلكەن ادامگەرشىلىككە ەرىپ كەتتى مە؟ شىركىن، دوبروليۋبوۆ! سەن ادام دەگەن ۇعىمنان بيىكسىڭ-اۋ!
اۋىرىپ جاتىپ وقىعاننان، وسى كىتاپ ماعان كوپ اسەر ەتتى. كوپ نارسەنى تۇسىنگەن سياقتىمىن.
19/1Y-1956. بۇگىن ساعات كۇندىزگى ەكى جارىمدا «كامەنسكوە پلاتو» كۋرورتىنا كەلدىم. مەن كەلىسىمەن ساعات ءۇش جارىمداردا جاڭبىر قۇيدى.
دەگەنمەن بۇگىن سەرگەكپىن. اۋىرعالى ءبىرىنشى رەت كوڭىلىم جاقسى. ءبىراق كۋرورت دەگەن كوڭىلسىز. مەن وسىدان ابدەن جالىعىپ بولىپپىن.
كۋرورتتا «ايلاپ جاتار ەدىم» دەپ اۋزىنان سۋى قۇريتىندار كوپ. سولارعا تاڭىم بار. ماعان كۋرورت دەگەنىڭ ازاپ، وزىمنەن-وزىم جالىعىپ بولامىن. وسىنداعى ادامدار دا ماعان قىزىقسىز كورىنەدى دە تۇرادى.
رۇستەمنىڭ ءبىر ءسوزى ويىما ءتۇسىپ كۇلىپ وتىرمىن. ماماسى كەشە تاڭەرتەڭ بازارعا بارا جاتسا:
— قاشان كەلەسىڭ، ماما؟ — دەيدى ول.
— بىردە كەلەمىن، — دەيدى ماماسى.
ماماسى كەتكەن سوڭ، ءبىرازدان سوڭ رۇستەم اجەسىنە كەلەدى.
— اجە، اجە، ساعاتتى بىرگە اپارشى.
— نەگە؟
— ماما تەز كەلسىن.
نە دەيسىڭ ول تەنتەككە؟!
كەشە تاعى دا جاڭبىر جاۋدى. كەشە فيلارمونيانىڭ ارتيستەرى كونسەرت بەردى. ىشىندە جۇسىپبەك بار. ج. ءاندى كوڭىلسىز ايتتى، قارتايىپ قالعانى ما، الدە اۋىردى ما ەكەن...
ءج-نىڭ اڭگىمەسى
— مەن تاڭ الاڭىندا جولداستارمەن وتىردىم. ەكى قىز كەلىپ اعاش تۇبىندە بيلەگەندەرگە قاراپ تۇردى.
— بار، تانىس، — دەدى ەرىككەن جىگىتتەر.
ايەل بالاسىنان بەتىم قايتىپ كورمەگەن باسىم ورىنىمنان ۇشىپ تۇرىپ، سولارعا كەلدىم.
— ءسالاماتسىز با، قارىنداستار؟
قىزدار ونىڭ ىشىندە سۇلۋى / نىساناعا العانىم / تاڭدانا قارادى دا، سۇلىق امانداستى.
ءبىراز بوگەلىپ قالدىم دا، ءسوز قوزعادىم.
— قايدا وقيسىز، قارىنداس؟
— رازۆە س ەتوگو ناچينايۋت؟ — دەدى قىز بەتىمە كوزىنىڭ استىمەن ءبىر سۇزىلە قاراپ.
18-19 جاستان اسپاعان، بالا قىزدان مۇنداي ءسوز ەستيمىن دەگەن ويىمدا جوقتىقتان با، بوگەلىپ قالدىم...
ءسويتىپ تۇرعانىمدا مەنىڭ ءبيشى، جىلپوس، جايدارى جولداسىم ا... كەلە قالدى.
ادامدى ءسۇيۋ ءۇشىن جۇرەكتە وت بولۋ كەرەك. وتسىز جۇرەك سۇيۋگە قابىلەتتى دەگەنگە نانبايمىن. جالىنى جوق جۇرەك قايدان لاۋلاسىن. ءسۇيۋ دەگەن-لاۋلاي بەرۋ كەرەك، لاۋلاي بەرۋ كەرەك.
قىرىم داپتەرى
/1956/
كەشەدەن بەرى كۇن جەلدەتىپ تەڭىز بەتىنىڭ تىنىشتىعىن الىپ تۇر. اسىرەسە، كەشە جەل ەداۋىر قاتتى بولدى. تەڭىز تولقىنداتىپ جاعانى ۇرىپ جاتتى. ءقازىر ساعات سەگىز جارىم. تولقىن باسەڭدەپ كەلە جاتقان سياقتى. جەل تىنشىدى.
مەنىڭ بايقاۋىمشا قارا تەڭىز تىنىش تەڭىز. بەتى قىبىرسىز، تىپ تىنىش بولىپ جاتاتىن كۇندەرى ءجيى بولادى. ال بالتىقتا تولقىنسىز كۇندى كورۋ قيىن. ىلعي دوڭبەكشىپ جاتقانى...
قارا تەڭىز بۇل جاعىنان عانا ەمەس، باسقا جاعىنان دا بالتىقتان وزگەشەلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. مۇنىڭ بەتى ءومىرى ءبىرقالىپتا بولمايدى، ءتۇسى ىلعي وزگەرىپ وتىرادى.
مىنە ساعات 8-35 مينۋت. ءار جەرى اقتاڭداقتانىپ، بۋالدىر اتىپ، بوزارىپ جاتىر. بەتىندە بولىمسىز كوتەرىلگەن شاڭ سياقتى بوز مۇنار بار.
بۇل ۋاقىتشا عانا، ەندى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن، ەكىنشى كورىنىسكە، ءتورتىنشى كورىنىسكە... كەزىگەسىڭ. كورىنىس بىرىنەن سوڭ ءبىرى الماسىپ، قۇبىلا بەرەدى، قۇبىلا بەرەدى.
وڭتۇستىك قىرىمعا كەلگەن ادام ونىڭ تولىپ جاتقان تاريحي مۇرالارى مەن ەسكەرتكىشتەرىن كورۋمەن قاتار، تەڭىز بەتىنە دە كوزبەن ساياحات جاساۋى كەرەك. جاعالاۋدا وتىرىپ، كۇن ۇزاققا، ءار مەزگىلدە باقىلاساڭ، تالاي-تالاي عاجايىپ قۇبىلىسقا كەنەلەسىڭ...
باسقانى قايدام، ماعان تەڭىز بەتى كەرەمەت اسەر ەتەدى.
ەندى بىرەر ساعات وتكەننەن كەيىن قاراساڭ بوزارىس كۇڭگىرتتەنەتىن، ءار جەرگە قارا قوشقىل جولاق پايدا بولادى. بۇل جولاق سوزىلىپ، ۇزارىپ، كەيدە قارا وزەنگە نەمەسە قارا كولگە ۇقسايدى: كۇن تۇستىككە قاراي كوتەرىلىپ جىلىنعان سايىن قارا كولدەر كوبەيىپ، ۇلكەيىپ، تەڭىزگە اينالادى. بوزعىل تەڭىز جوعالادى. ەندى ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ (ماسەلەن ءىى-زو دا)، قوڭىر كوكشىلدىڭ ءار جەرىنە بوزعىل وزەن پايدا بولا باستايدى. ول دا ۇلكەيە بەرەدى، ۇلكەيە بەرەدى. 12-30 تەڭىز بوزعىل كوككە اينالادى. بارلىق بوزعىلت سىرعىپ، كۇنگە ەلتىپ، تەڭىزدىڭ كۇن استىنداعى باتىس جاعىنا ويىسادى.
قارا تەڭىز بەتىندە ەكى ءتۇرلى دۇنيە جاتىر. شىعىس جاقتا اق تۇمان. الىس، كورىنبەيدى. بەرگى جاعى قارا كوك، ال تەڭىزدىڭ كۇن استىنداعى باتىس جاق جارتىسى بوز مۇنار، ازداعان كۇمىس ساۋلە بار. بوز مۇنار الىستاعان سايىن كوتەرىلىپ اق تۇمانعا اينالادى.
14-30 تەڭىز بەتىنىڭ قاراقوشقىلى تاراپ، سۇرعىلت تۇسكە ەنگەن. ءونسىز. بۇل كەز كۇننىڭ كوزىن بولىمسىز بۇلت جاۋىپ تۇر.
وسىندا كەلگەلى ءالى اۋا رايى بۇزىلعان ەمەس. كۇن اشىق، كۇندىز سالقىن قالىپتا.
4. X. 56. كەشە كۇندىزگى ءۇش جارىمدا سەرىك كەلدى. جانىندا امانشين. سولارمەن الۋپكانىڭ ورتالىعىنا باردىق. ودان كەيىن الۋپكانىڭ باعىن ارالاپ ءوتىپ، تومەنگى جول دەپ اتالاتىن جولدىڭ ماشينا توقتايتىن سوڭعى تۇراعىنا شىعارىپ سالدىم.
ب ا ق قالىن، ورمان، ويدا: كۇننىڭ كوزىن كورمەيسىڭ، شۇڭقىردا. ورتالىعىندا جولدا وتىرعىزىلعان ءبىر عاجايىپ اعاش تۇر. چيليدەن اكەلگەن اعاش دراۋكاريا چيلييسكايا دەپ اتالادى. اعاش قورشالعان (قاراعاي تۇقىمداس).
سەرىكتەر ۋكراينا ساناتورييىندە جاتادى ەكەن. (ميسحوردا). قايتاردا تومەنگى جولمەن قايتتىم. ول ۆورونسوۆ م.س. سارايىن (دۆورەس ۆورونسوۆا) جارىپ وتەدى ەكەن دە، الۋپكانىڭ باتىس جاق شەتىندەگى اۆتوستانسيادان شىعاتىن كورىنەدى.
بۇگىن تاڭەرتەڭ جۇقا بۇلت بولدى. ءبىراق جاۋىن بولعان جوق. ساسكەدە كۇن كوزى قايتا شىقتى. بۇلتتى مەزگىلدە تەڭىز بەتى سول اسپانعا ۇقسايدى ەكەن، ءتۇسسىز، شاڭىتا مۇنارتىپ تۇردى.
ءبىز جاياۋ ءجۇرىپ ميەحورعا كەلىپ، «رۋسالكا» رەستورانىنان تۇستىك ىشتىك.
«رۋسالكا» رەستورانى تەڭىزدىڭ ءدال جاعاسىندا. بۇل ارا قۋلاما جار ەمەس، تەگىس، پلياج قىرىمعا پۋتيەۆكاسىز كەلگەندەر وسى اراعا كوبىرەك جينالادى، پلياجى كوپشىلىككە ارنالعان. جاعالاۋ تولعان تاماق بۋدكالارى، پاۆيلوندار، رەستوران، جەمىس بازارى. ءبارى سىرەسىپ تۇر. پلياجدا اتاقتى اڭىز: ارزى قىزدىڭ بۇلاعى مەن رۋسالكا.
ارزى قىزدىڭ بۇلاعى جارلاۋىتتا، كىشكەنتاي، شوككەن تاس. جارتاستىڭ ەتەگى ويپاڭ، سودان قىز سۋ الۋعا كەلگەن. جارتاستىڭ باسىندا اليبابا اقىرىن جاسىرىنىپ، قىزدى باس سالعالى ويعا قاراپ ءتونىپ، تاسقا جابىسىپ تۇر. ادام دەنەلەرى قولدان جاسالعان. رۋسالكا تەڭىز ىشىندە. وعان ءۇش-تورت مەتر سۋعا ءتۇسىپ بارۋ قاجەت. جارتاس تاس ۇستىندە بالاسىن قۇشاقتاعان رۋسالكا. ول تاسقا سۇلاي جاتقان. باسى باتىس جاقتا، اياق جاعى بالىقتىڭ قۇيرىعىنا اينالىپ كەتەدى. مۇڭدا دا دەنە قولادان جاسالعان.
اليبابا سۇلۋدى ۇستاپ الىپ، تۇرىكتىڭ سۇلتانىنا جونەلتىپ جىبەرگەن سوڭ بارعان جەرىندە پاقىر ارزى ەكى قابات بولادى، تۋادى. ودان بالاسىن قۇشاقتاپ ەلگە قاراي بەتتەپ، قارا تەڭىزگە قويىپ كەتەدى. سودان ەل جاق جاعالاۋدان رۋسالكا بوپ شىققان دەسەدى اڭىز.
ءبىز وسى ەسكەرتكىشتىڭ جانىندا سۋرەتكە تۇستىك.
وسى ارادا كاتەرعا وتىرىپ الىپ يالتاعا قاراي تارتىپ: «التىن پلياج» بارىپ تۇستىك. جولدا «قارلىعاش ۇياسىن». «لاستوچكينو گنەزدونى» كوردىك. ول كەمەمەن شىعىسقا قاراي جۇرگەندە، سول قول جاقتا تۇرادى. «اي، تودور» مۇيىسىندە تەڭىزگە كىرىپ تۇرعان شىن ءمۇيىستىڭ ۇشار باسىندا ادەمى ساراي تۇر، ءقازىر توزعان، ادام تۇرمايدى. وسى سارايدىڭ استىنداعى شىڭ سوڭعى 193... جىلعى جەر قوزعالىستا قۇلاپتى، ءۇيدىڭ تەڭىز جاق ىرگەسى قازىرگى كەنەردەن الدە قايدا بەرى شىعىپ تۇر. شىڭ ەكى جاعىنان دا جىڭىشكەرىپ، ءبىرجولا كۇيرەۋگە قالعان.
بۇل ارادا جاقىن قۇلاپ تۇسكەن شىڭدار نەمەسە قاق ايىرىلىپ تۇرعان جار جاستاردى كورەسىڭ. ەندى ءبىر كيت ەتسە «قارلىعاش ۇياسى» جوق بولعالى تۇرعان سياقتى. بەتى سياقتى، قۇمقايراق.
«التىن پلياج» ءتۋرالى اڭىز
تۇرىكتىڭ ەڭ سوڭعى بيلەۋشىسى حادجي-احمەتاعا، ايەلى حودجايەۆا، ۇلى دەليبالتا (جىندى بالتا) يالتادا حالىقتى سۇلىكتەي سورىپ كۇن كورسەتپەيدى. 1771 جىلى ورىس اسكەرى قىرىم جارتى ارالىنا (تۇبەگىنە) كىرگەن شاقتا قان ىشەر حودجايەۆا بالاسىمەن ەكەۋى ەلدى توناپ العان قازىناسىن تيەپ، كەمەمەن كەتۋگە جانتالاسادى. ءبىراق سۇرقيالاردى تەڭىز بويىنا جۋىتپايدى. قاتتى داۋىل سوعىپ، كەمەنىڭ تالقانىن شىعارادى، ەكەۋىنىڭ دەنەسىن تولقىن دالاعا لاقتىرىپ، تاسقا قالدىرادى. جۇرتتان تالاپ العان التىن، كۇمىس تەڭىز جاعاسىنا شاشىلادى. سول شاشىلعان جەرگە التىن پلياج پايدا بولعان ەكەن دەيدى.
مەن كوبىنە، اسىرەسە جولعا شىققاندا، بالالاردان دا كورى رازيا ءۇشىن كوبىرەك مازاسىزدانامىن. مۇنىمدى ءوزىم عانا بىلەمىن، سەزدىرۋدىڭ ءوزىن ۇلكەن ىڭعايسىز كورەمىن.
مازاسىزدانباي دا بولمايدى. ەگەر ول ءولىپ قالار بولسا، بالالار دا، مەن ءوزىم دە جەتىم قالامىن. ول ءبىزدىڭ تىرەگىمىز. ول باردا، ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز جاي. ارقامىز كەڭ، كوڭىلدى. ەگەر ول جوق بولسا، ەڭ الدىمەن مەنىڭ تىرشىلىك ەتۋىمنىڭ ءوزى (بالالاردى بىلاي قويعاندا) قيىنعا سوعىپ قالار ەدى.
ىشتەي مازاسىزدانىپ كوپ ويلايتىندىقتان با، رازيا مەنىڭ تۇسىمنەن شىقپايدى. مىنە، وتكەن تۇندە تاعى كوردىم. ءبىر عاجابى «وسى بيىل اۋىرعاننان بەرى ول مەنىڭ تۇسىمدە مەنەن ىلعي الىس جۇرەدى، نە ەكەۋمىز ەكى جاققا كەتەمىز، نە مەن كەتىپ، ول قالىپ ول كەتىپ مەن قالىپ قويىپ جۇرەمىز.
تۇندە ەكەۋمىز رەنجىسىپپىز. ول دا، مەن دە قايعىلىمىن، ول كوشەمەن جىلاپ كەتىپ بارادى، مەن سوڭىندا كەلەمىن. ءبىر كەزدە اتتى بىرەۋ ونى (ەسىمدە جوق، ات بولسا كەرەك) كوتەرىپ الا جونەلگەن ەكەن. مەن قالا باردىم. كەنەت، الدان بىرەۋ الگى بەلگىسىزدى قۋا جونەلىپتى. ءبىر كەزدە ول جەتكەن ءيا اتتى ما، بىلمەيمىن، قاشقان بەتىمىزدە قۋعىنشى دا، رازيا دا قۇلاپ ءتۇستى. وسى شاقتا ويانىپ كەتىپپىن...
وكتيابردىڭ سەگىزىنە قاراعان تۇندە جاڭبىر جاۋدى. مايدا، ۇساق جاۋىن تاڭەرتەڭ دە سەۋىپ تۇردى. تۇسكە قاراي اشىلدى، تۇستەن كەيىن تاعى بۇلتتاندى، ءبىراق جاۋىن جوق. بۇل مەن كەلگەلى كورگەن جاۋىنىم.
تەڭىز بەتى اسپانعا قانداي باعىنىشتى! جاڭبىر كەزىندە سۇرلانىپ، بارلىق سۇلۋلىعىنان ايىرىلىپ، كولەمى دە كىشىرەيىپ، الاسارىپ، سۇرىقسىز مۇنارت باسىپ تۇنجىراپ قالدى.
قىزىق: كۇن كۇلسە، تەڭىز دە كۇلەدى، كۇن قاباعىن تۇيسە، ول دا تۇنجىراپ، قالعىپ قالادى.
مەن تاعى دا كوڭىلسىزدەنە باستادىم. تاماق ءىشۋىم دە بۇگىن ماقتارلىق بولمادى.
مەن ايتقان بولار ەدىم: ادامدى، ادامنىڭ جايىن جاقسى بىلگىڭ كەلسە، ونىڭ كوپ سىرتقا شىعارا بەرمەيتىن كەمشىلىگىن ياكي شىنايى قاسيەتىن كورگىڭ كەلسە- كۋرورتتا ءۇڭىل. دەمەك، ادامدى وندىرىستە، سەميادا ءبىلۋ از... ونىڭ ۇستىنە وعان جولداستان، تانىستان، سەميادان، قىزمەتتەن تىس ومىردە دە ءۇڭىلۋ قاجەت.
كەشە نيكيتين بوتانيكالىق باعىنا ەكسكۋرسياعا باردىق. نەشە ءتۇرلى اعاشتاردى كوردىك. وسىمدىكتىڭ پاتشالىعى وسىندا ەكەن. ەكسكۋرسيا كەڭ گۇل الاڭىنان وڭ قولعا قاراي باستالادى دا، بىرتە-بىرتە تەڭىزگە قاراي يىلە بەرەدى. اقىرى دوعالانىپ بارىپ، باۋدىڭ شىعىسىنان شىعاسىڭ. وندا تاماشا عاجايىپتار جابايى ليپا، بامبۋك،.. جەمىسى با... وسى جولدا ءۇش توعان كول كەزدەسەدى. ۇشەۋىندە دە بالىق. اسىرەسە، التىن بالىقتار تاماشا، سوڭعى شىعا بەرىستەگى كولشىكتە ءتىپتى ۇپ-ۇلكەن، ءبىر قارىستاي التىن بالىقتار ءجۇر.
ماشينا وسى ارادان كۇتىپ الدى.
«كوشكا»، «موناح»، «ديۆو»
سيمييەۆ بۋحتاسىندا تەڭىزگە قاراي ءتونىپ كوشكا تاۋى جاتىر. بۇل، شىنىندا، مىسىققا ۇقسايدى. تەڭىز جاقتا باسى، ەكى قۇلاعى قالقيادى. قۇيرىق جاعى سوزىلىپ سيەۆاستوپول جولىنا دەيىن بارادى.
وسى «كوشكانىڭ الدىندا» «نانسا» جارتاسىمەن قاتارلاس قۇستىڭ قاناتى سياقتى قايشىلانىپ ەكى تاس تۇر. ونى «اققۋ قاناتى»، (لەبەدينوە كرىلو) دەپ اتايدى. بۇرىن وسى ارادا كاپيۋشون كيگەن موناحقا ۇقساس جىڭىشكە تاس بولعان. ول تۇرەگەپ، كوككە اللاعا سيىنىپ تۇرعان موناحتىڭ كەلبەتىن ەلەستەتەدى ەكەن. (بيىكتىگى 43 مەتر) 1827 جىلى جەر قوزعالعاندا جارىلىپ قيۋى قاشىپتى دا، 1871-1881 جىلى قاتتى داۋىلدا تولقىن موناحتى ورنىنان «قوزعاپ» ۇشكە جارىپ تاستاعان. ءقازىر مۇنىڭ ورنىندا سۋدان شىعىپ جاتقان شاعىن عانا تاس كورىنەدى.
وسىنىڭ تەڭىز جاعىندا ۇلكەن شىڭى «ديۆو» («كەرەمەت») قۇزى تۇر. مىنە، وسىلار جونىندە جەرگىلىكتى جۇرت مىناداي اڭىز ايتادى.
باياعىدا ءبىر موناح بولىپتى. ول كۇناكار ومىردەن، ۋ-شۋدان الىس تۇرماق ءۇشىن. قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىنا جىلى جەرگە سيمەيز بۇعازىندا مەكەندەپتى. قارا تەڭىزدەن بالىق اۋلاپ كۇنەلتەدى. ءبىر كۇنى سۇيەگىنە ءبىر اۋىر نارسە تيەدى. قاراسا ادەمى قىز. موناح قىزدى كەمەسىنە الىپ كەلەدى، قىزعا جان كىرەدى. ارۋعا قىزىعادى. اللا بولسا، الىستا اسپاندا، ماعان ونىڭ كوزى تۇسەر دەيمىسىڭ، دەپ ويلايدى دا، قىزبەن ءتاتتى ءومىر وتكىزۋگە بەل بايلايدى.
كۇناكار موناح بالىق اۋلاسا دا، اڭعا بارسا دا، ونىڭ سوڭىنان ءبىر قارا مىسىق قالماي، ءىزىن باعادى دا جۇرەدى. بۇل دياۆول (ءىبىلىس) ەدى. ول موناحتىڭ كۇناكار ءىسىن قۇدايعا حابارلايدى. كۇندەردە ءبىر كۇن قۇداي جەرگە ءۇڭىلىپ، قارا تەڭىزگە نۇر اۋدارىپتى دەيدى. سول شاق موناحتىڭ قاسىنان ارۋدى كورەدى. قۇداي اشۋلانىپ قاھارىن تىگەدى دە، موناحتى تاس قىپ قاتىرىپ تاستايدى، دياۆول (ءىبىلىس) دا مىسىق پىشىنىندە موناحتى جەلكەسىنەن باقىلاعان كۇيدە تاۋ بوپ قالادى.
موناحتىڭ جەلكەسىنە تونگەن جەردە عاجايىپ شىڭ پايدا بولادى- بۇل كەرەمەت بولعاندىقتان «ديۆو» («كەرەمەت») قۇزى دەپ اتالىپتى-مىس.
حاوس
(اڭىز)
الۋپكادا ۆورونسوۆ سارايىمەن جالعاس ۇلكەن پارك بار. بۇل پارك وڭتۇستىك قىرىمداعى ەڭ ءبىر جاقسى، ءساندى پارك بولىپ ەسەپتەلەدى. وندا نەشە ءتۇرلى اعاش وسەدى. اۋاسى شيپالى دەپ، دارىگەرلەر سوندا كوپ بولۋعا كەڭەس بەرەدى. پارك ويدا، ونىڭ اي-پەتري تاۋى جاعى بيىك ءدوڭ. الۋپكا جاعى دا بيىك- باسقىشپەن تۇسەسىڭ. سوندىقتان ۇلكەن شۇقىردا، ويپاتتا جەلدەن، كۇننەن وزىنەن-وزى قورعالاپ تۇر. وسى پاركتە كوكپەڭبەك قاراسۋلار بار. تەرەڭ، ءبىراق مولدىرلىگى سونداي، ءتۇبى كورىنىپ جاتىر. وسى سۋدىڭ تاۋ جاعىندا وركەش-وركەش تاستار، ءتارتىپسىز تۇردە، قيمىلسىز سىرەسىپ جاتىر. بۇل تۋرالى مىناداي اڭىز بار.
دياۆول (ءىبىلىس) قۇدايدى الداي بەرىپتى دەيدى. بىردەڭە تاپسىرسا، ونى ورىنداۋدىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ ازازىلدىگىمەن، ارباۋ-الداۋىمەن شۇعىلدانىپ، ەشتەڭە تىندىرماپتى.
ءىبىلىستىڭ ىزاسى وتەدى. ونىڭ جەكسۇرىن ءىسى قۇدايعا جەتەدى. قۇداي اشۋلانىپ، ونى جازالاماق بولادى. ءىبىلىس الۋپكاعا كەلىپ، قازىرگى پارك تۇرعان جەردە كۇناكار ىسپەن شۇعىلدانادى. قۇداي اي-پەتريدىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، ءىبىلىستىڭ جاتقان جەرىن كورىپ تاۋ باسىنان ۇيدەي تاستاردى بوراتادى. ايلاكەر، الىپ كۇشكە تولى ءىبىلىس قۇدايدىڭ بۇعان اتقان تاسىن قاعىپ الىپ، اينالاسىنا سىرعىتىپ تاستاي بەرەدى. قۇداي ودان سايىن اشۋلانىپ، تاستى ۇستى-ۇستىنە لاقتىرادى. اقىرىندا ءىبىلىس شارشايدى، قالجىرايدى، دىمى قۇريدى، قيمىلداۋدان قالادى. تاس بوران ونىڭ ماڭىنا ۇيىلە بەرەدى، ۇيىلە بەرەدى. اقىرى ءىبىلىس سول تاستاردىڭ استىندا قالادى.
جاتا- جاتا جالىعىپ كەتكەندە ءىبىلىس قوزعالاتىن كورىنەدى. سوندا اينالاسى قوپارىلىپ، شايقالعان ەكەن. قىرىمدا جەر قوزعالۋدىڭ سەبەبى وسىنداي ەكەن،- دەيدى. پاركتە جاتقان مىنە وسى تاستار- مىس.
ءبىز جاق قاتاردا وتىرعان ايەل، مەنىڭ وعان قاراۋىم مۇڭ ەكەن، كوزى كوزىممەن بىردەن تۇيىسە كەتتى. ادەتتە، ايەلمەن جاقىن قارىم-قاتىناستا بولماۋدى قالايتىن مەن سياقتى ادامعا، مۇنداي سەكۋند وتە ءقاۋىپتى. ول جۇرەككە وت جاعىپ كەتۋى ىقتيمال. ويتكەنى سۇيكىمدى ايەل كوزدەرىندە ادامدى ەرىكسىز وزىنە تارتىپ الاتىن ءبىر جۇمباق قاسيەتتەر بولادى. سەن كەيىن وزىڭە-وزىڭ كەلىپ، سابىر تاپساڭ دا، جاڭاعى ءبىر كوزدەن جالت ەتكەن ۇشقىن جۇرەكتە قالىپ قويادى. سوندىقتان مەن مۇنداي قۇبىلىستان دا، ايەلدىڭ جۇزىنە كوپ قادالا بەرمەيمىن. سەبەبى- جۇرەگىمدى، سەميامدى سۇيگەن جۇرەگىمدى بوسقا مازالاعىم كەلمەيدى. سوزىمنەن ادام ولمەيتىنىن، بوتەن ايەلمەن سۇيىسپەي-اق ءومىر سۇرۋگە، كوڭىلدى دەم الۋعا بولاتىنىن مەن ومىرىمدە كورىپ كەلەمىن. تالاي رەت كۋرورتقا، ۇلكەن قالالارعا باردىم. سونىڭ ءبارىن دە رومانسىز ءومىردى باستان وتكەرىپ كەلەمىن.
مەنىڭ مۇنىما كەيبىر جولداستار كۇلە قارايدى. مەنى، ايەل سۇيە بىلمەيتىن توعىشار كورەدى، سوندىقتان: «مۇنىمەن جولعا شىعۋ كوڭىلسىز» دەپ جۇرەتىندەر دە از ەمەس. ال، شىندىعىندا، مەنىڭ سەزىمتالدىعىم ەشكىمنەن كەم ەمەس.
ەندەشە مەنى نە ۇستايدى؟ نەگە مەن وزگەلەر سياقتى جىگىتتىك قۇرمايمىن؟ قىزىقتاۋ، كوڭىل كوتەرۋ دەگەننىڭ ءبارى ۇعىم ادەتتىڭ ءىسى. ءوزىڭدى ومىردە نەگە ادەتتەندىرسەڭ، سوعان پەندەسىڭ. سەن جاسىڭنان جىگىتتىككە سالىنساڭ- ساعان دۇنيەدە ودان قىزىق نارسە جوق. قىسقاسى، ءوزىڭدى نەگە ۇيرەتسەڭ سوعان بارا-بارا سالىنىپ، ابدەن قۇمار بولىپ الاسىڭ. بۇل قۇمارلىقتى كەيىن تىلەسەڭ دە قويا المايسىڭ.
مەن جاسىمدا جاقسى تاربيە الا المادىم. العان بارلىق تاربيەم- ادالدىق قانا بولدى. وسىنىڭ ءوزى كەيىن ماعان كوپ پايداسىن تيگىزدى. مەن ادال بولدىم، جولداسقا، قىزعا ادال بولدىم. الداۋ دەگەن مەنىڭ تابيعاتىمدا بولمادى.
سويلەۋگە، كوڭىل كوتەرۋگە قولايلى، تۇسىنىسەتىن، ءبىراق كەيىن ومىرلىك جولداس ەتۋگە جۇرەگىم قالاماعان، ىستىق سۇيىسپەنشىلىك ويانباي ۇناتۋدان تۋعان «سۇيكىمدى» قىزدىڭ تالاي ىستىق مينۋتتار ۇستىندە سەزىمىنە وت تۇتاتقان ەمەسپىن.
وسىنىڭ ءبارى ءوزىم ءۇشىن كوپ پايدا كەلتىردى ءوزىمدى ايەل ماسەلەسىندە ۇستاي بىلۋگە سەمياعا ادال بولۋعا، راقات، قىزىق ءومىردى سەميانى ءسۇيۋ دەپ ۇعۋىما اكەلدى. بۇل دا ۇعىم. وسى ۇعىم مەنى قاناعاتتاندىردى. نەگە دەسەڭىز، جىگىتشىلىك ومىرگە سالىنعان ادام سەمياسىن بارلىق جاعىنان سۇيە المايدى. ايەلىنە، بالالارىنا دەگەن ماحابباتى تەرەڭ سەزىمنەن تۇتانباي، اشەيىن ەرى، اكەسى بولعاندىقتان تابيعي سەزىمنەن تۋادى.
...ءبارى كوزدەن شىعىپ كەتتى-اۋ. كوز. ايەل كوزى، قاۋىپتىسىڭ- اۋ، سەن. كوزدەن ادام بويىنداعى بارلىق وسالدىق اتاۋلى عانا كورىنىپ قويمايدى، بۇكىل سەزىم، جاقسى-جامان نيەتتەر، ادامدىق قاسيەتتەر كورىنەدى...
ءبىز يالتاعا ءبىر جارىم ساعاتتاي شاماسىندا كەلدىك. يالتادان كەيىن ماسساندرا باعىنىڭ تۇسىنا بارىپ، كەمەدەن تۇستىك. پارك كەڭ. تەڭىزگە تونگەن بۇكىل بەتكەيدى تۇگەل الىپ جاتىر. ءبىراق ءالى يگەرىلمەگەن، تاعى، جاباعى قالىپتا. ءان مەيرامىنىڭ ورتا تۇسىن الا ۇلگەردىك. حور بولىپ كەتىپتى، ادام قارا-قۇرىم. ەشتەڭە كورىپ بولمايدى.
7/IX-1956 جىل، 7 وكتيابر. بۇگىن جەكسەنبى.
مەن كلينيچەسكيي ساعاتتان كەيىن (جانىمدا گۋريەۆ وبلىسىنىڭ ءبىر كولحوزشى جىگىتى بار) ماسساندرا باۋىندا بولاتىن «ءان مەيرامىنا» بارۋعا شىقتىم.
الۋپكادان كاتەرگە وتىرىپ الىپ، ءجۇزىپ كەلەمىز. تەڭىز بەتى بۇگىن دە كۇندەگىدەي كوكتەڭبىل بولىپ تولقىپ جاتىر. ونىڭ قازىرگى ءتۇسى الماتىداعى ەسىك كولىن ەسكە تۇسىرەدى. اۋمايدى.
بۇگىن كادىمگىدەي تولقىن بار. كوبىنە، تىنىش جاتىپ قارا تەڭىز دوڭبەكشيدى. مۇقىڭ تولقىندارى قىزىق. جاعاعا ارىستان جالدانىپ بىپ-بيىك بولىپ كەلەدى دە بىردەن قۇلاپ تۇسەدى. كەيىنگى تولقىندار دا وسىلايشا جاعاعا كەلىپ جوق بولادى.
يالتاعا قاراي تولقىنمەن ويناپ، كاتەر سىرعىپ كەلەدى. ول ىلعي تولقىننىڭ ورىنە قاراي جۇزەدى.
مىنە، ميسحور پريستانى، ارزى پاقىر كوزگە ەمىس-ەمىس شالىنادى...
«لاستوچكينو گنەزدوعا» جۋىقتاپ، ول تۇرعان شىڭدى ورالا اعىزىپ كەلەمىز. ىرگەسى بوس قالعان ساراي، قۇلاي- قۇلاي جىڭىشكەرىپ بىتكەن شىڭ باسىندا ءوزىنىڭ جوق بولار كەزەڭىن كۇتىپ، جارتاستاي شويقايىپ تۇر.
بۇل شىڭدى ورالىسىمەن ونىڭ تاساسىندا تۇرعان، وسى سياقتى تەڭىزگە تونگەن ەكىنشى شىڭ ساحناعا شىعادى. ول شىڭنىڭ ەتەگىندە، تەڭىز ىشىندە ۇلكەن جارتاس تۇر. مۇنى «سكالا پارۋس» دەپ اتايدى. پارۋستىڭ جەلكەسىندە، جاعالاۋداعى شىڭنىڭ تەڭىزگە تونە تۇسكەن ءبىر قۇزىندا ۇلكەن قاراقۇس وتىر. ول قاراقۇس قاناتىن قومداپ ۇشۋعا ەندى-ەندى كوتەرىلە بەرگەندەي كورىنەدى. بۇل قولدان جاسالعان قۇس. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا جاسالىنىپتى. كىم جاساسا دا، وتە اڭعارعىشتىقپەن جوعارى سەزىممەن جاسالعان. شىڭمەن جاقسى ۇيلەسىپ انسامبل جاساپ تۇر.
ادەتتە، مەن مۇندايدا اينالاداعى ادامداردى باقىلايمىن. كىمنىڭ قالاي سەزىنگەنىن كورۋ ماعان قىزىق.
كوپ ادامدار تابيعات سۇلۋلىعىن سەزىنە، تۇيسىنە بەرمەيدى. ولارعا ءجاي ءبىر ادەتتەگى قۇبىلىس كورىنەدى: مەن وسىندايدا تاڭ قالامىن. كەرەمەت كورىنىستەن اسەر الا الماۋ ادام جانىنىڭ تىم تولقىنسىزدىعىن، قاراپايىم جابايى قالىپتان اۋماي، ءبىر كۇيدە قالا بەرەتىندىگىن اڭعارتادى.
ءدال وسى قالىپتى اڭعاردىم. بىرەن-ساران ادامدار عانا «لاستوچكينو گنەزدوعا» شۋلاسا ۇڭىلگەن بولدى دا، ارتىنشا تەز ۇمىتتى. ال «پارۋس» شىڭىنا، ونىڭ شىڭ باسىنداعى قىرانعا ەشكىم كوز دە سالعان جوق.
بۇگىن كۇننىڭ قاباعى ءجوندى اشىلماي قويدى. كۇن كىشكەنە شىعادى دا، قايتا جابىلادى، تاۋدان ۇشپا بۇلت ءالسىن-السىن قىلت ەتىپ بۇركىپ- بۇركىپ ەتەدى. كەشەگىدەن، دەگەنمەن باسەڭ. كەشە ءتىپتى گۋلەپ، ەستى شىعارىپ ەدى. تۇستەن كەيىن ەداۋىر جاۋدى.
مۇنىڭ جاۋىنى بەرەكەسىز. الماتىعا ءبىر جاۋسا، شۇمەكتەپ، ەتەتىن ادەت مۇندا جوق پا دەيمىن. كوبىنە دۇركىن جاۋادى، لەزدە كۇن كوزى شىعا كەلەدى. ...قىسقاسى سەنىم جوق. مەن بەستە تۇرىپ، سيمەزيگە بارىپ ەدىم. جولدا تاۋ جوتالارىنا قار تۇسكەنىن كوردىم. كادىمگىدەي اعارىپ قالىپتى. تەمپەراتۋرا تاڭەرتەڭگى 7-دە- 6،9 گرادۋس، كۇندىز- 11،1 گرادۋس.
20/ح- (سەنبى). بۇگىن توزە المادىم. جاتىپ قالدىم. تەمپەراتۋرا ساعات 1 دە 39،3° بولدى...
عاجاپ، وسىمەن ءۇشىنشى رەت جىعىلام. ءبارى ءبىر كۇندى قايتالايدى. جانە تۋرا ءۇش ايدا قايتالايدى.
21/ح. تۇندە پالاتاعا جاتىپ، ادەيى تەرلەدىم. تاڭەرتەڭ 37، 3° بولدى. بىلايشا سەرگىپ قالعان سياقتىمىن. بۇگىن ەكسكۋرسيا- ميسحور، «قارلىعاش ۇياسى» الدىن الا تىزىمگە جازىلىپ، مازاسىزدانعاندىقتان بارا الماي قالدىم. سيەۆاستوپولگە دە سولاي بولا ما دەپ قورقامىن.
ءۇيىم عوي مەنى وڭالىپ، ەمدەلىپ جاتىر دەپ قۋانادى. قايدان ءبىلسىن، مەنىڭ تاعى كۇپشەگى توزعان اعاش، ارباداي قيرالاقتاپ قالعانىمدى. دەگەنمەن بۇگىن جوتەل ازايعان سياقتى.
25/X. بۇدان بىرەر كۇن بۇرىن زاۆ. وتدەلەنيەم قاراپ ەدى. بۇگىن پروفەسسور قارادى. مۇندا اۋرۋعا مازاسىزدانۋ جاقسى ەكەن. پروفەسسورىنا قاناعاتتانبادىم. «قوزعالماي جاتۋ كەرەك» دەيدى، ونى بىلەمىز عوي. ايناعا ۇڭىلسەم كوز جانارىم بۇزىلىپ كەتىپتى. ارينە جاقسىلىق ەمەس. تىم قۇرىسا، سەميامدى دا كورە الماي وسىندا...
تاعدىر نەتكەن اۋىر! كىشكەنتاي قۋانىشتى دا قيا بەرمەيدى. تاۋەكەل، تاعدىر باسقا نە سالسا سونى كورە بەردىك.
27/ءىح. بۇگىن جاقسى بوپ قالعان سياقتىمىن 36،2.
قىرىم وبلىسىندا ۆينوگراد ءوسىرۋدى جاپپاي ىسكە اسىرۋ ءىسى ءقازىر قىزىپ جاتىر. گازەت، راديونىڭ باستى تاقىرىبى دا وسى.
28/ءىح. تاڭەرتەڭ ءتاۋىر سياقتى بولىپ تۇرامىن دا ساعات 1-2 بولا باستاعاندا توڭامىن، سودان ىستىعىم كوتەرىلەدى.
29/ءىح. بۇل نە؟ بالا-شاعامنان، دوس-جارانىمنان الىستا، ءمۇساپىر بولىپ جاتىرمىن. كەۋدەڭ قيمايدى. تۇرىپ كەتۋگە دارمەن جوق. قاشانعى بۇلاي جاتا بەرەمىن. ءارى قاجىدىم، ءارى زەرىكتىم.
كوڭىل — جەتىم كۇشىك، قىڭسىلايدى. ۇياسىن ىزدەيدى. وسىندايدا ۇيدەن حات كەلە قويسا، ول دا ءبىر عانيبەت ەكەن عوي. حات تا جوق. نەگە جازبايدى، بىلمەيمىن. قورقامىن، مازاسىزدانامىن. بالالارىمنىڭ شەشەسىنەن مازاسىزدانامىن. ول ءولىپ قالسا، قوس كوگەرشىنىمنىڭ ءحالى نە بولادى؟
31/ءىح. ۇيدەن حات الدىم- اۋ، ايتەۋىر. بۇگىن ءتاۋىرمىن بە دەپ ويلايمىن، كۇندە كۇندىزگى ساعات ءبىردىڭ كەزىندە قىزۋىم بولۋشى ەدى، ءازىر تىنىش سياقتىمىن. شيفا! شيفا، تابيعات!
بۇگىن بيلەت الىندى. كەشكى 8-40-تا الماتىعا اتتاندىم.
You Might Also Like
-
انا ۇيگە قاتتى كۇيىنىپ كەلدى. كەلىنى تۋرالى ەستىگەن ءسوز ونە بويىن تىتىرەنتىپ، مازاسىن الىپ بارادى.
