قۇدىق حيكاياسى
...تاۋ بوكتەرلەپ ۇدەرە كوشكەن اۋىل كەشەگى قىرعىن توبەلەستىڭ ازاسىنان ءالى ارىلا الماي، كوڭىلسىز باياۋ جىلجىپ بارادى. قىزىلدى-جاسىلدى الاشا-كىلەمدەر جابىلعان كوش تىزبەگىنەن كورىنىم جەر الدا ءبىر توپ اۋىل اقساقالدارى، ودان كەيىنگى قىز-كەلىنشەكتەر توبى كوپتەن كوپ ۇزاماي ءجاي اياڭمەن كەلەدى. انشەيىندە ازىل-كۇلكى، ءبىر-بىرىن ولەڭمەن ءىلىپ-قاعىپ ايتىسىپ، اسىرەسە، مۇنداي قىسقى قونىستان جازعى جايلاۋعا بەت العان كوشى-قون ساپارىندا بوي جازىپ ءبىر جاساسىپ قالاتىن جاستار توبى دا كوڭىلسىزدەۋ. ورتا تۇستا قاز مويىن قاراكوك ات ۇستىندەگى مەرەت سۇلۋدىڭ اققۇبا ءوڭى قۋقىل تارتىپ، مويىل كوزدەرىندە مۇڭ تۇنىپ قالعانداي جابىرقاۋلى. «سۋ. وسىنشاما ەلدى زارىقتىرىپ، ەن دالاعا سيعىزباي قىرىلىستىراتىن دا وسى سۋ. جاساعان-اي، وسىنشاما جاپان تۇزگە، تىم بولماسا، ءبىر بۇلاعىڭدى قيمادىڭ با... اتتەڭ، قىرشىن كەتكەن ماتاي». قىز كەشە عانا سوققىعا جىعىلىپ مەرت بولعان نەمەرە اعاسىن ەسىنە العاندا، كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ، كۇرسىنە بەرگەن. اكەسى باي بولعانمەن، ءالىمنىڭ قۇدىرەتى ونان اسىپ ءتۇستى: بۇلاردى «اققۇدىقتىڭ» باسىنان ءتۇرىپ ايداپ شىقتى. ەكى جاقتان دا كىسى ءولىمى: بۇلاردان ەكەۋ بولسا، ءالىم جاقتان ۇشەۋ...
قىز بيىك جارتاستى، شاتقال قۇزدى نۇسقاعاندا، بىرەۋلەر — «تاۋدىڭ جىلتىر تاسى بولار» — دەپ، ەكىنشى بىرەۋلەر «ويباي، ول تەگىن بولماس، شايتاننىڭ ويناعى دا!» — دەپ وزدەرىنشە ولشەپ-پىشكەن.
— مەن بىلسەم، سول سۋ بولۋعا ءتيىس، — دەدى مەرەت اتىن تاۋعا قاراي بۇرا بەرىپ. — قۇداي كوز جاسىمىزدى كورگەن دە!
اتتىلار قاتەرلى قۇزدارعا ەتەكتەن كوز سالىپ، اعىپ جاتقان شىنىندا دا بۇلاق سۋى ەكەنىن كورىپ ەدى. ءبىراق قۇز باسىنان قۇلاعان سۋ ەتەككە جەتە الماي، شاتقال تاستار اراسىنداعى قۇمعا ءسىڭىپ كەتىپ جاتىر. قىز جانىنداعى بوزبالالاردىڭ ءبىرىن جىبەرىپ، اكەسىنە حابار سالدى. «كوشتى كىدىرتسىن»، — دەگەن ءوتىنىشىن دە قوسا ايتتى. اقىلدىلىعى مەن ادەمىلىگى اداي ەلىنە تاراپ، تالايدى تامساندىرعان، الىس-جاقىننان ات سابىلتقان بوزبالالاردى مەنسىنبەي كەلگەن مەرەت سۇلۋ ەلىنە جار سالۋعا بۇيىردى:
— بۇلاققا جول سالعان ادام، كىم دە بولسا، مەنىڭ جارىم بولادى!
تالاي جىگىت مەرت كەتەدى. اقىرى مەرەت ءوزى باستاپ، قالىڭ ەلدى جابادى. شوڭعال تاستاردى ۇزىن ارقان بايلاپ تۇيەمەن اۋدارتادى، ءار ادامعا ءبىر قادام جەر ءبولىپ بەرىپ قاشاتادى. كوپ كۇنگى بەينەتپەن بيىك قۇزدى شاتقالعا كولىكتى ادام ءجۇرىپ وتەتىندەي جول سالىنادى. شاتقالعا جول سالدىرعان سۇلۋ قىز:
— ارمانىم ەدىڭ! — دەپ بۇلاق سۋىنان سۋسىنىن قاندىرعاندا، ءولىپ كەتكەن ەكەن.
بۇل مەنىڭ — مۇستاحي اعايدان ەستىگەن اڭگىمەم. ماڭقىستاۋ ولكەسىنىڭ ءار تاسى اڭىزعا تولى عوي. سولاردىڭ ءبىرى وسى «مەرەت اڭىزى». شاتقال ءالى كۇنگە دەيىن «مەرەت سايى» دەپ، ال بۇل كۇندە كوزى تارتىلا باستاعان جىلىمشى بۇلاق «مەرەت بۇلاعى» دەپ اتالادى. شاتقالدىڭ ەتەگىندە «مەرەت بەيىتى» اتالاتىن جالعىز مولا تۇر.
ءيا، بۇل — كەشەگى كونە تاريحتان اڭىز بولىپ بىزگە جەتكەن ءومىر شىندىعى. ويتكەنى عاسىرلار بويى تاڭدايى كەۋىپ، شولىركەگەن ماڭقىستاۋ دالاسىن مەكەن ەتكەن كوشپەلى ەل ۇدايى سۋ مەن قۇدىق ءۇشىن جاپا شەگىپ، تالاي بوزداق وسى تۋراسىنداعى ايتىس-تارتىس، داۋ-جانجالدىڭ قۇربانى بولعانىن كورە قالعان قاريالار ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتقان جوق.
بۇل ايماقتا 40- تەرەڭدىكتەن قۇدىق قازىپ شىعۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەگەنگە ۇقسايدى. سوۆەتتىك داۋىردە سكۆاجينالاردان فونتانداپ اتقان سۋعا قول جەتتى. ءبىرى ىلگەرى ورلەگەن سايىن ءومىر تالابى دا سونشالىق بيىكتەي بەرەدى ەمەس پە؟!
ماڭقىستاۋ دالاسىنا جاڭا ءومىر كەلدى. «كۇلىپسىز اباقتى» اتانعان وسىناۋ القاپقا الپىسىنشى جىلدار الاپات دۇبىرمەن كەلدى. قويناۋىندا بايلىق تۇنعان كازىنالى تۇبەكتەگى سۋعا مۇقتاجدىق پروبلەماسىن شەشەتىن كەز جەتتى.
شيەۆچەنكو، وزەن، جەتىباي قالالارى مەن ەرالييەۆ، اقسۋ، تاعى-تاعى ونداعان بۇرعىشىلار مەن بارلاۋشىلار پوسەلكەلەرىن شىڭىراۋدان سىزدىقتاپ شىققان سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس ەدى. مىنە، ساۋىسقان قۇمىنىڭ ەتەگىندەگى سۋ كاسىپشىلىگى وسىلايشا ومىرگە كەلدى. «ساۋىسقان» — بۇيرا جوندارى جەلدى كۇنگى تەڭىزدى ەلەستەتىپ، كولەمى ەداۋىر جەردى الىپ جاتقان قۇم شاعىل ماڭقىستاۋ ايماعىنىڭ باسقا وڭىرىندەي مايلى توپىراق ەمەس، اۋناي كەتسەڭ، ۇستىڭە جالعىز ءتۇيىرى دە ىلەسپەيتىن ساپ-سارى سۋىلداق قۇم. كەز كەلگەن ماشينا جۇرە المايدى سۋعا باتقانداي، اياعىن الا الماي تۇرىپ الادى.
بۇرىن ۋچاسكە بولىپ كەلگەن ساۋىسقاننان العاشقى جىلدارى جۇزدەگەن شاقىرىم قاشىقتىقتاعى پوسەلكەلەرگە اۋىز سۋ ماشينامەن تاسىلاتىن. 1968 جىلى ادەيى سۋ وندىرەتىن كاسىپشىلىك قۇرىلىپ، قۇم ەتەگىندە تاعى ءبىر اق شاڭقان ۇيلەرى بوي كوتەرگەن پوسەلكە پايدا بولدى. وندا ءقازىر 24 سورعىش سكۆاجينا قۇمنان ءسۇزىلىپ شىققان سۋدى ساۋىسقان — وزەن قۇبىرىمەن وزەن قالاسىنا ايدايدى. وزەن قالاسى تاۋلىك سايىن بەس مىڭ تەكشە مەتر ساۋىسقان سۋىن الىپ وتىر. مۇندا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى — جەرگىلىكتى كادرلار. كاسىپشىلىك مەڭگەرۋشىسى اقسارى ءوڭدى، جاسى وتىزدار شاماسىنداعى جىگىت — سارسەن سيسەنبايەۆ. اققۇباشا سۇلۋ كەلىنشەك تامارا مەن ونىڭ كۇيەۋى ستانيسلاۆ گاسكوۆ — سوناۋ يركۋتسكىدەن كەلگەن گيدرولوگتار.
— العاشقى كەزدە ءبىراز ۇيرەنە الماي جۇردىك، — دەپ كۇلەدى تامارا. — ءسىبىردىڭ قالىڭ ورمانىنان كەيىن قۇمدى دالادان ءبىر-اق شىققانمەن، ادامدارى تاماشا ەكەن. ۇيرەنىسىپ كەتتىك.
ەرلى-زايىپتى جىبەك، جانجىگىت ادىلبايەۆتار، ماشينيست موڭكە مونتابايەۆ — ءبارى دە ەڭبەك وزاتتارى، ۇجىم قۇرمەتىنە بولەنگەن جاندار. بۇل جەردەگى ەندىگى پروبلەما -مادەني-تۇرمىستىق قامتۋ جاعى ازىرشە اقساپ كەلەدى. مەكتەپ جوق. كينو، كونسەرت دەگەندەر جىل قۇسىنداي. ارينە، بۇلاردىڭ ءبارى شەشىلمەس پروبلەما ەمەس، قىزىل قۇمدى قاق جارعان الىپ سكۆاجينالارمەن سالىستىرعاندا ۇساق-تۇيەك نارسەلەر. ال ساۋىسقان سۋىن گيدرولوگ ماماندار اسا جوعارى باعالايدى. وسى سياقتى تۇششى سۋ كوزى تابىلىپ وتىرعان «تۇيەسۋ» اتتى جەردەن دە قازۋ جۇمىستارى قولعا الىنۋدا. جوعارى ۆولتتى ەلەكتر لينياسى تارتىلىپ ءبىتتى. سۋ قۇبىرى جۇرگىزىلىپ جاتىر. جاقىن كۇندەردە مۇندا دا سۋ كاسىپشىلىگى ورناپ، وتىزدان استام سكۆاجينا ىسكە قوسىلاتىن بولادى. بۇل جۇمىستاردىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرۋشى — وزەندەگى سۋمەن جابدىقتاۋ كونتورىنىڭ ۇجىمى. ۇجىم الدىندا حالىقتى تۇششى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ عانا ەمەس، شارۋاشىلىققا، تۇرمىس قاجەتىنە جۇمسالاتىن تەحنيكالىق سۋمەن جابدىقتاۋ مىندەتى دە تۇر. ماڭقىستاۋدىڭ جوعارى ءپارافيندى مۇنايلى قاباتتارىنا ىستىق سۋ ايداۋدىڭ ماڭىزى اسا زور. ال بۇل تەحنيكالىق سۋ سوناۋ 200 شاقىرىم جەردە كارى اتىراۋدىڭ جاعاسىنداعى شيەۆچەنكو قالاسىنداعى ەنەرگوزاۆودتان ارناۋلى سۋ قۇبىرىمەن كەلىپ، وزەن قالاسىنداعى ستانسياعا قۇيادى. بۇل ستانسيادا 100 گرادۋسقا دەيىن قايناتىلعان تەحنيكالىق سۋ مۇناي قاباتتارىنا ايدالادى.
ەندى جوعارىدا ايتىلعان ساۋىسقان سۋى بۇكىل ماڭقىستاۋ ايماعىنىڭ تۇرعىندارىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر ما؟ ارينە جوق. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىز كارى كاسپييدىڭ قولتىعىندا اسقاق تۇلعاسىمەن بىردەن كوزگە تۇسەتىن شيەۆچەنكو اتوم قوندىرعىسىنا شولۋ جاساپ ءوتۋىمىز كەرەك. بۇل — ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى تەڭىز سۋىن تۇشىتاتىن تۇڭعىش الىپ قوندىرعى. ول تاۋلىگىنە ونداعان مىڭ تەكشە مەتر تەڭىز سۋىن تۇشىتىپ، شيەۆچەنكو، وزەن قالالارىن، جەتىباي پوسەلكەسىن قامتاماسىز ەتەدى. قوندىرعىنىڭ ەكىنشى كەزەگى ءالى دە سالىنۋ ۇستىندە.
شيەۆچەنكو قالاسىنان جەتىباي مەن وزەنگە تارتاتىن اسفالت جولمەن قاتارلاسا جارىسىپ، ديامەترى ءبىر مەترلىك شيەۆچەنكو — جەتىباي — وزەن سۋ قۇبىرى تارتىلىپ جاتىر. وزەن قالاسىنىڭ شەت جاعىنداعى ءارقايسىسىنا مىڭ تەكشە مەتر سۋ كەتەتىن الىپ ءۇش قازان — تۇششى سۋ جينايتىن ناسوس ستانسياسىنىڭ رەزەرۆۋارلارى. بۇلاردان باسقا ەكى رەزەرۆۋار تەحنيكالىق سۋعا ارنالعان. وزەن قالاسىنا تاۋلىگىنە 5-5،5 مىڭ تەكشە مەتر تۇشىتىلعان تەڭىز سۋى مەن ساۋىسقان سۋى ارالاس بەرىلىپ وتىرادى. بۇل ۋچاسكەدە ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى جاستار: ساعىن رىسايەۆ، ماشينيستەر زويا بوقايەۆا، تاتيانا گولياك... بۇلاردىڭ ءبارى دە ەڭبەك جولىن وسى وزەندە باستاعاندار.
ءيا، ماڭقىستاۋ دالاسىنىڭ قۇدىقتان باستالاتىن كونە حيكاياسى حح عاسىردىڭ ءومىر شىندىعى — اتوم قوندىرعىسىنا ۇلاستى. اقپا-توكپە ولەڭ-جىردىڭ كارى تارلانى ساتتىگۇل اتامىز كەشەگى زاماندا:
ساراڭ تاعدىر!
قۇدىعىن دا قيماعان قۇمدى اۋىلعا.
ەي، دۇنيە، جوق-اۋ ءبىر تۇرلاۋىڭ دا...
تالاي جانجال باستالىپ قۇدىقتاردان،
تالاي جاندار مەرت بولدى-اۋ سۋ داۋىندا، —
دەپ اشىنا جىرلاسا، وزگەرگەن ولكەنىڭ بۇگىنگى تالاپكەر اقىنى بىلاي دەيدى ەكەن:
دۇبىرلەتىپ جاپاندى، تۋ قادادىق:
مۇناي-مۇحيت جونەدى تۋلاپ اعىپ.
ەرتەن، ەرتەڭ وسىناۋ ءشول دالادا
اق تولقىندار جاتادى شۋدالانىپ!
راس، ماڭقىستاۋ دالاسى — ۇلان-بايتاق ءشولدى القاپ. وعان ءالى دە اق تولقىن داريالار ابدەن كەرەك-اق. ماڭقىستاۋدىڭ جاس تالاپكەرىنىڭ قاناتتى قيالىنا ءبىز دە سەنەمىز. باس-اياعى ونشاقتى جىلدا تانىماستاي وزگەرگەن ولكەدە بۇگىنگى تاڭدا ىستەلىپ جاتقان ءدۇبىرلى ىستەر بۇل قيالدى جاقىن مەرزىمدەردە ءومىر شىندىعىنا اينالدىراتىنىنا كۇمان جوق.
1968-1969
You Might Also Like
-
جولدار، جولدار باراسىڭ بولاشاقتارعا جاڭىلماي، جەتەلەپ ارماندارىمدى ۇمىتپەن كۇتكەن تاڭىمداي قۇبا جون قالاي جاتتى ەكەن، عاسىرلار، سەنى ساعىنباي؟ شارتاراپتاردان توعىستىق ادامنىڭ تاعدىرلارىنداي.
-
جىگىت جىلقىنى تاۋ اڭعارىنا تاستادى دا، استىنداعى ۇشقىر قاراگەر اتىن تەبىنىپ، قۇبىلا بەتتەگى بيىك توبەنىڭ باسىنا كوتەرىلدى. توبە باسىنان اينالانىڭ ءبارى الاقانداعىداي كورىنەدى ەكەن. جىلدا شاڭداعى شىع...
