InfoHub Logo

ەرتە زاماندا  اڭشىلىقپەن كۇنىن كورگەن ءبىر كەمپىر مەن شال بولىپتى. ءبىراق ءومىر بويى ءبىر پەرزەنتكە زار بولىپ ءجۇرىپتى. كۇندەردە ءبىر كۇن كەمپىر جۇكتى بولىپ، قىز تاۋىپتى. اراسىنا ءبىر جىل ارالاتىپ تاعى جۇكتى بولىپتى. بۇل جولى ەر بالا تۋىپتى. ءسويتىپ، كەمپىر-شال بالاسىنىڭ اتىن سامارقان قويىپتى. مىنە، وسىمەن سامارقان ءوسىپ، ەرجەتە باستايدى. اكە-شەشەسى ونى جانىنداي جاقسى كورەدى. ول بالا وسكەن سايىن اقىلدى بولادى. نەشە ءتۇرلى ونەر شىعارادى. جاسى تولعاننان كەيىن وقۋعا بارادى. ول وقۋدى وتە جاقسى وقيتىن بولادى.

         كۇندەردە ءبىر كۇن سامارقاننىڭ اكەسى اڭعا كەتەدى. ول ۇيىقتاپ جاتىپ، ءتۇس كورىپ، تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، تاماق جاساپ جۇرگەن اناسىن شاقىرىپ، «اپا، مەن ءبىر ءتۇس كوردىم»، – دەيدى. اناسى:

         — يا، قاراعىم، ايتىپ جىبەر، مەن جورىپ بەرەيىن، – دەيدى. اناسىنىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ، سامارقان جاقتىرماعان داۋىسپەن:

         — ءتۇسىمدى ەندەشە ساعان ايتپايمىن، – دەپ تۇرىپ كيىنە باستايدى. بۇرىن بالاسىنان مۇنداي ءسوز ەستىمەگەن اناسى قاتتى اشۋلانىپ بالاسىن ۇرىپ تاستايدى. اتا-اناسىنان مۇنداي سوققى تۇرماق قاتاڭ ءسوز دە ەستىپ كورمەگەن سامارقان اناسىنىڭ ۇرعانىن قاتتى كەك كورەدى دە، تاماق ىشپەستەن قاعاز-قالامىن الىپ، مەكتەبىنە جونەلەدى. ءدال وسى كۇنى سامارقاننىڭ اكەسى دە اڭنان قايتقان ەدى. بالاسىن جانىنداي كورەتىن اكەسى ونىڭ جىلاعانىن كورىپ، جانى شىعىپ كەتە جازدايدى. اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، قۇشاقتاپ، الدىنا الىپ:

         — قاراعىم، كىم ءتيدى ساعان نەگە جىلادىڭ؟ – دەپ سۇرادى. سوندا بالاسى وكسىپ، جىلاپ تۇرىپ:

         — مەن اپاما ءتۇس كوردىم دەپ ەدىم، «ماعان ايت، جوريمىن» دەدى. مەن ەشتەمە ايتپايمىن دەپ ەدىم، مەنى ۇرىپ جىبەردى، – دەدى. بالاسى ءسوزىن ايتىپ بولىسىمەن اكەسى جۇلىپ العانداي:

         — ءيا، قاراعىم، ەندەشە ماعان ايتشى، ءتۇسىڭدى مەن جورىپ جىبەرەيىن، – دەدى. سامارقان جاقتىرماعان كوزبەن ادىرايا قارادى دا، اكەسىنە:

         — ساعان دا ايتپايمىن ءتۇسىمدى، – دەدى. اكەسى كوپ ويلانباستان-اق:

         — ساعان ءبىر ادەت بىتەيىن دەگەن ەكەن. جوق، مەنىمەن ويناعىڭ كەلدى مە، – دەپ، بالاسىن قامشىمەن شىقپىرتىپ، سوعىپ كۋىپ جىبەردى. ودان جامان جىلاعان بالاسى وكيتىن مەكتەبىنە جاقىنداپ، وكسىگىن باسىپ وقۋىنا كەلدى. ساباقتا كوڭىلسىز وتىرعان سامارقانعا قاراپ باسقا بالالار دا كوڭىلسىز وتىرادى. سول كەزدە ساباق بەرىپ وتىرعان مولدا بايقاپ قالىپ، سامارقاندى تۇرعىزىپ:

         — سەن نەگە بۇگىن كوڭىلسىز وتىرسىڭ، كۇندە مۇنداي ەمەس ەدىڭ. بۇگىن ساعان نە بولدى، شىنىڭدى ايتشى؟ – دەپ، مولدا جانىن قويماعان سوڭ بالا بار شىنىن ايتتى. سول كەزدە مولدا تۇرىپ:

         — ونداي بولسا، ماعان ايتشى مەن جوريىن، – دەدى. سامارقان ادىرايىپ، ونىڭ دا بەتىنە قارادى دا:

         — ەندەشە، ساعان دا ايتپايمىن، – دەدى. سوندا مولدا:

         — ءا، سەن مەنى مازاقتاپ وتىر ەكەنسىڭ-اۋ، – دەپ، قۇيرىعىنا جيىرما بەس دۇرە شىبىق بەرىپ دالاعا قۋىپ جىبەرىپتى. سونىمەن دالاعا شىعىپ الىپ، كوشە بويلاپ، زار قاعىپ كەلە جاتسا سامارقاننىڭ الدىنان پاتشانىڭ ءۋازىرى كەزىگىپتى. ول جىلاپ كەلە جاتقان بالانى كورىپ، ۇستاپ الىپ:

         — سەن نەگە جىلايسىڭ، كىم ساعان تيگەن؟ – دەپ، بالادان سۇراپ ەدى، بالا بار اڭگىمەسىن باستان-اياق ايتىپ بەردى. سونان كەيىن ءۋازىر:

         — ءبىر ءتۇس ءۇشىن سونشا قورلىق كورىپسىڭ، نە ءتۇس ەدى؟ ايتشى، مەن جورىپ بەرەيىن، – دەپتى ءۋازىر. سوندا بالا ءۋازىردىڭ بەتىنە ادىرايا قاراپ:

         — ەندەشە، ساعان دا ايتپايمىن ءتۇسىمدى، – دەدى. ءۋازىر اشۋلانىپ، بالانى ۇرىپ-ۇرىپ، اپارىپ زىندانعا تاستادى. كۇندەردە ءبىر كۇن وتكەندە پاتشانىڭ جالعىز قىزى ويناپ ءجۇرىپ، زىنداننىڭ توبەسىندەگى كەسەدەي تەسىكتەن قاراپ تۇرعان بالانىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتتى. قىز جۇگىرىپ كەلىپ قاراسا، وزىمەن قۇربىلاس جاس بالا ەكەن.

         — سەن نە ىستەپ وتىرسىڭ مۇندا؟ – دەدى قىز.

         — مەنى مۇندا پاتشانىڭ ءۋازىرى اكەپ جاۋىپ قويدى. ال ءوزىڭ كىمسىڭ؟ – دەدى بالا. سوندا قىز:

         — مەن وسى پاتشانىڭ جالعىز قىزى ەدىم، – دەدى. مىنە، وسى كۇننەن باستاپ ەكەۋى بىر-بىرىنە عاشىق بولدى. بالا زىنداندا جەتى جىل جاتادى. قىز وعان كۇن سايىن كەلىپ، ءۇش مارتەبە تاماق اكەلىپ تۇرادى. بۇل بالا تۋرالى ەشكىم ەشتەمە بىلمەيدى. سول ۋاقىتتا بالانى تاستاعان ءۋازىر ەكىنشى ءبىر پاتشالىققا اۋىسىپ كەتەدى. كۇندەردە ءبىر كۇنى قىز كەلمەي قالىپ، ەرتەڭىنە كەلەدى. بالا بۇعان اشۋلانىپ:

         — سەن نەگە كەشە كەلمەدىڭ؟ – دەپ سۇرايدى. سوندا قىز قاتتى كۇرسىنىپ، تومەن قاراپ:

         — نەسىن سۇرايسىڭ، مەنىڭ اكەمنىڭ باسىنا اۋىر اپات كەلدى، – دەيدى قىز. بالا:

         — ە، و نەعىلعان اپات ەدى، ايتشى ماعان؟ – دەيدى.

         سوندا قىز تۇرىپ:

         — باياعى سەنى زىندانعا سالعان ءۋازىر مەنىڭ اكەمە حابار بەرىپتى جانە ءبىر تاياق جىبەرىپتى، تاياقتىڭ باس-اياعى بىردەي. وسى تاياق العاش اعاش بولىپ   شىققاندا باسى قاي جاق، ءتۇبى قاي جاق، سونى تاپسىن. ونى تاپپاسا ەلىن شابام دەپ جاتىر، – دەدى قىز.  بالا سوندا:

         — ۋايىمداپ جۇرگەنىڭ سول ما؟ ول تاياقتى تاۋ باسىنان دومالاتسىن، تاۋدىڭ ەتەك جاعىنا قاراپ تۇسكەن جاعىن ءتۇبى دەپ بەرىپ جىبەرسىن، – دەدى. قىز بۇنى اكەسىنە ايتىپتى. اكەسى، قىزى ايتقانداي ەتىپ، تاۋدان دومالاتىپ، ەتەككە قاراعان جاعىن بەلگىلەپ بەرىپ جىبەرىپتى. ونى ول پاتشا «دۇرىس» دەپ تاۋىپتى. سودان كۇندەر وتكەندە قىز تاعى كەلمەي قالىپ، ەرتەڭىنە كەلدى. سامارقان قىزعا:

         — كەشە نەگە كەلمەدىڭ؟ – دەگەندە، قىز:

         — وي، نەسىن ايتاسىڭ، انەۋ كۇندەگىدەن دە جامان جاعداي بولدى، – دەدى.

         — يا، تاعى نە بولىپ قالدى؟– دەدى سامارقان.

         — نە بولدى دەيسىڭ، باياعى سول پاتشا ەكى سارى الا سيىر بەرىپ جىبەرىپتى، سول ەكەۋىنىڭ بويى دا، ءتۇرى دە بىردەي. سونىڭ اناسى قايسى، بالاسى قايسى، سونى تاپسىن دەپتى. تاپپاسا، ەلىن شاۋىپ الامىن دەپ جاتىر، – دەدى.

         سوندا سامارقان مۇرتىنان كۇلدى دە:

         — بارى سول ما، ول دا وڭاي ءىس، – دەدى. — ول ەكى سيىردى شولدەتىپ السىن، سونان كەيىن سۋعا قاراي ايداسىن. ەڭ الدىمەن سۋعا تۇمسىعىن تيگىزگەنىن اناسى دەسىن، – دەدى سامارقان.

         ونى ەستىگەن قىز اكەسىنە وسىلاي ىستە دەپ ايتىپ بەردى، اكەسى قىزىنىڭ ايتقانىن ىستەدى. سۋعا الدىمەن تۇمسىعىن تيگىزگەن سيىردى اناسى دەپ بەلگىلەپ بەردى. ول پاتشا مۇنى دا «تۋرا تاپتى» دەدى. بىرنەشە ۋاقىتتار وتكەننەن كەيىن قىز تاعى دا كەلمەي قالدى. سامارقان وعان:

         — كەشە نەگە كەلمەدىڭ؟ – دەدى.

         — وي، نە قىلاسىڭ، باسىمىزعا اشىلماستاي كۇن تۋدى، – دەدى قىز.

         — ايتىڭىز، نەندەي جاعداي بولدى، – دەدى سامارقان. سول كەزدە قىز:

         — باياعى پاتشا ەلىڭدى شابامىز دەپ جاريالاپتى، – دەپ ەڭىرەپ قويا بەردى.

         — نە ءۇشىن شاپپاقشى ەكەن؟ – دەدى بالا. قىز سوندا:

         — مەنىڭ اكەمنىڭ ءبىر ايعىرى كىسىنەسە، سول پاتشانىڭ ءجۇز بيەسى قۇلىن تاستاپتى، ءمىن تاعاتىن ايىبى وسى، – دەپتى قىز.

         سامارقان ويلانىپ وتىرىپ:

         — بۇل جاعدايدا مەن شىقپاسام تابار ايلام جوق، – دەدى. كوپ ويلانباي قىز اكەسىنە كەلدى دە اياعىنا جىعىلىپ، جىلاپ جاتىپ الدى:

         — الداعى وتكەن اقىلدى مەن تاپقان جوق ەدىم، ءبارىن تاۋىپ جۇرگەن وسىندا، زىنداندا جاتقان ءبىر جىگىت ەدى. ال ەندى، مىنا جاعدايعا مەن شىقپاسام ىستەر ايلام جوق دەيدى، – دەدى قىزى. پاتشا:

         — ول قايدان تۇسكەن ادام؟ – دەپ ۋازىرىنەن سۇراپ ەدى، ەشبىرى بىلمەيدى.       سونان سوڭ پاتشا:

         — شىعارىپ اكەل! – دەپ بۇيرىق بەردى. سامارقاندى شىعارىپ الىپ كەلدى. ءاتى-جونىن سۇراپ العاننان كەيىن:

         — بۇل زىندانعا قاشان ءتۇستىڭ؟ – دەدى.

         — مەن تۇسكەلى جەتى جىلدان استى، – دەدى سامارقان.

         — ال، قالاي كەلىپ، قالاي تۇسكەنىڭدى كەيىن بىلەرمىز، مىنا جاعدايعا ىستەيتىن امالىڭ بار ما؟ وسىدان قۇتقارساڭ تاعىما وتىرىپ، قىزىمدى الاسىڭ، – دەپ، ۋادە بەردى پاتشا.

         — ولاي بولسا، – دەدى سامارقان. – ماعان ءبىر-بىر اتقا مىنگىزىپ ءجۇز جىگىت بەر؛ ءبىر سەركەش، ءبىر اتان تۇيە بەر؛ سونىمەن ول پاتشانى قاراتىپ اكەلەم، – دەدى. سامارقاننىڭ ايتقانىن پاتشا تۇگەل بەردى. سامارقان اتتانىپ ءجۇرىپ كەتتى.

         بىرنەشە ۋاقىتتار ءجۇرىپ، جاۋدىڭ جەرىنە جەتىپ، ءۇي تىگىپ ورنالاسىپ، قاسىنداعى ءجۇز جىگىتكە بۇيرىق بەردى:

         — تالدان بارىپ ءبىر-بىر سولقىلداعان شىبىق كەسىپ الىپ كەلىڭدەر، – دەدى. جىگىتتەر شىبىقتى كەسىپ الىپ كەلدى.

         — ال ەندى، – دەدى سامارقان، — مىنا شارىگە كىرىڭدەر، كوزدەرىڭە كورىنگەن ءيتتى ۇرىڭدار، باسقا جانعا، ادامعا، مالعا تيمەڭدەر، – دەدى. جىگىتتەر سامارقاننىڭ ايتقانىن ىستەپ، ءشارىنىڭ ءيتىن تۇگەل قىرا باستادى. بۇل ۋاقيعا ءشارىنىڭ پاتشاسىنا دا جەتتى. ءشارىنىڭ پاتشاسى:

         — ىشىندەگى اقساقالىن الىپ كەل، – دەپ بۇيرىق بەرىپتى. ءۋازىر كەلىپ. سامارقانعا:

         — ىشتەرىڭىزدەگى اقساقالىڭىزدى ءبىزدىڭ پاتشا سۇرايدى،–دەسە، سامارقان:

         — ىشىمىزدەگى اقساقالىمىز وسى، – دەپ سەركەشتى وڭگەرتىپ جىبەرىپتى. ماناعى ءۋازىر سەركەشتى باقىرتىپ قوراعا كىرسە، پاتشا:

         — قۇرت كوزىڭدى، ىشىندەگى ۇلكەنىن الىپ كەل، – دەدى، ءۋازىر قايتا كەلىپ، سامارقانعا:

          — ىشىڭىزدەگى ۇلكەندەرىڭىزدى سۇرايدى ءبىزدىڭ پاتشا، – دەدى. سامارقان:

         — ىشىمىزدەگى ۇلكەنىمىز وسى، – دەپ، اتان تۇيەنى بەرىپ جىبەرەدى. ءۋازىر اتان تۇيەنى باقىلداتىپ قوراعا كىرەدى. پاتشا: «بۇل نە؟» دەسە، «ىشىمىزدەگى ۇلكەنىمىز وسى دەدى، تاقسىر»، – دەپ، جاۋاپ بەرەدى ءۋازىرى.

         — قۇرت، ۇياتسىز، كوزدەرىڭدى! ىشىندەگى كولباسشىسىن اكەل، – دەدى پاتشا. ماناعى ءۋازىر قايتا كەلىپ، سامارقانعا:

         — ىشتەرىڭىزدەگى قولباسشىلارىڭىزدى سۇراپ جاتىر، – دەدى. سوندا سامارقان:

         — ءا، ونداي بولسا، قولباسشىسى مەن، – دەپ، اتقا ءمىنىپ، پاتشاعا كەلدى. كەلگەن جەردەن-اق، سالەمدەسكەن پاتشاعا سامارقان تۇرىپ:

         — جۇگىرمەك ەكەنسىڭ، – دەپ جاۋاپ بەردى.

         — ە، مەن نەگە جۇگىرمەكپىن؟ – دەدى پاتشا.

         سامارقان:

         —  ال مەن نەگە جۇگىرمەكپىن؟ – دەدى. پاتشا:

         — سەن جۇگىرمەك بولماساڭ، مەنىڭ ءشارىمنىڭ ءيتى نە ىستەدى ساعان؟ – دەدى.        سامارقان سوندا:

         — سەن جۇگىرمەك بولماساڭ سەنىڭ ءشارىڭنىڭ ءيتى نە ىستەمەدى. سەندەردىڭ ءبىر ءيتىڭنىڭ ۇلىعانىنا مەنىڭ پاتشامنىڭ ءجۇز قويى قىرىلىپ قالدى، – دەدى.       پاتشا:

         — و، اقىماق نەمە، – دەدى. سامارقان:

         — مەن ەمەس اقىماق، سەن، – دەدى. — ال ايتشى، مەن نەدەن اقىماق بولىپپىن؟ – دەدى.

         — اقىماق بولماساڭ نەشە مىڭ شاقىرىم جەردەگى سەنىڭ پاتشاڭنىڭ قويى مەنىڭ ءبىر ءيتىمنىڭ ۇلىعانىنا قىرىلا ما ەكەن، – دەدى پاتشا. سوندا سامارقان:

         — ال سەنىڭ اقىماقتىعىڭ مىناۋ: نەشە مىڭ شاقىرىم جەردەن مەنىڭ پاتشامنىڭ ءبىر ايعىرىنىڭ كىسىنەگەنىنە سەنىڭ ءجۇز بيەڭ نەعىپ قۇلىن تاستاپ ءجۇر، – دەدى. سول كەزدە پاتشا:

         — يا، قاراق، جەڭىلدىم. توقتات ەلىڭدى، – دەدى. سامارقان ءامىر بەرىپ، جىگىتتەرىن توقتاتتى.

         مىنە، وسى ۋاقىتتان باستاپ ول پاتشا تاعىن سامارقانعا بەرىپ، قىزىن ايەلدىككە قوستى. ءوز ەلىنىڭ پاتشاسى دا ايتقان ۋادەسىندە تۇردى. قىزىن بەرىپ، تاعىن قوسا ۇسىندى. ءسويتىپ، سامارقاڭ ەكى پاتشالىقتىڭ باسىن قوسىپ، ءوزى پاتشا بولىپ، اتا-اناسىن، اپكەسىن تاۋىپ الىپ، باقىتتى عۇمىر ءسۇرىپتى.

---