ساپاردىڭ تاجىريبەسى
ساپارعا جارقىننىڭ ىزاسى جامان ءوتتى. تۇنەۋگى ءبىر جانجالدان كەيىن مۇنىڭ يىعىنا شىعىپ الدى. بۇل دا دەس بەرمەي، قانشاما بوي تەڭەستىك جاساپ باقسا دا، قيۋى كەلمەي، امالسىز «جىڭىشكەرىپ» بارادى. ونىڭ ساعىن سىندىرارلىق كۇش تاپپايدى. ال جارقىن بولسا، كەز كەلگەن ساتتە مۇنى مۇقاتۋىنا مۇمكىندىگى بار: قيت ەتسە، جامان وقيتىنىڭدى بەتىنە باسادى. نە ىستەيسىڭ!.. تەگىمدە بۇيتە بەرەتىن بولسا، ءوزىنىڭ بۇكىل كلاستىڭ سوڭىندا قالىپ، بەدەل بىتكەننەن جۇرداي بولاتىنى اقيقاتتاي سەزىلەدى. جوق، بۇلاي ءمۇساپىر كۇيدە قالۋعا بولمايدى. جارقىندى قالايدا يىعىنا شىعارماۋى، ءوزىنىڭ ءبىر كەزدەگىدەي قايتا «داۋىرلەۋى» كەرەك. قايتىپ؟
ساپاردى بۇل سۇراق كوپ ويلاندىردى. جۇدىرىق كورسەتۋدەن، قوقانلوقىدان ەشتەڭە ونبەدى. جارقىنمەن اراداعى جانجال ءۇشىن قايتا بارلىق بالا مۇنى كۇستانالاپ، اقىرى ءوزى بوسقا جاماناتتى بولدى.
«بۇل جارقىن وسىنشا نەگە بەدەلدى؟»-دەپ ويلايدى ول. ونىمەن قاي بالا بولسا دا ساناسادى، ونىڭ سوزىنە ەشقايسىسى قۇلاق اسپاي كەتپەدى. ال بۇعان؟.. بۇل كۇن وزعان سايىن وقشاۋ قالىپ بارا جاتقان تارىزدەنەدى. بۇل نەلىكتەن؟ جارقىن جاقسى وقيدى، بۇل جامان وقيدى، سودان با؟ مۇمكىن. ولاي بولسا، بۇعان نەگە جاقسى وقىماسقا؟ جارقىننان مۇنىڭ نەسى كەم؟ بۇل وي ونى ءمۇدىرتىپ تاستادى، الدەقانداي ىڭعايسىزدىق تا پايدا بولدى. باسە، نەگە بۇكىل كلاستا العا شىقپاسقا؟ سوندا، سوندا جارقىن سياقتىلار كەلەكە ەتپەك تۇگىل، مۇنىڭ الدىندا جىمداي بولىپ جۇرەر ەدى، بۇعان قارسى ەشبىرى اۋزىن دا اشا الماس ەدى. مىنا قورلىقتى قاراشى!..
نە ىستەۋ كەرەك سونىمەن؟ قۇر ەگەستەن ەشتەڭە ونبەيدى. تىم قۇرىسا، مۇنى جاقتايتىن بىرەۋلەر بولسا ەكەن-اۋ. نەگە مۇنى جاقتامايدى؟ نەگە مۇندا سەرىك از؟ سول سەرىك دەگەندەر كوبەيەر مە ەدى، شىركىن؟ ول بوس قيال عوي. مىنا قالپىندا ءدال ءقازىر مۇنى كىم قادىرلەمەك؟ سوڭىنا «سوتقار» دەگەن شالا بايلاپ الدى. ءتارتىپ بۇزسىن، بۇزباسىن، بۇل ارالاسقان جەردە ءبىر شاتاق شىقسا-اق، الدىمەن وسى جازىقتى. ءبۇيتىپ ءجۇرىپ كىمنىڭ ساعىن سىندىرىپ، كىمگە ءقادىرلى بولا الماق؟..
ساپار كادىمگىدەي جۋاسىدى. جولداستارىنىڭ ىڭعايىنا جىعىلۋعا، قىبىن تاۋىپ سولارمەن ارالاسۋعا نيەت قويدى. ولاردىڭ جانە مۇعالىمدەردىڭ الدىندا ونەگەلى ىسپەن كوزگە ءتۇسۋدى، رەتى كەلسە، جارقىننىڭ الدىن ورايتىنداي دارەجەگە جەتۋدى، ءسويتىپ بارلىق نازاردى ويلاماعان جەردە وزىنە اۋدارسام-اۋ دەپ قيالدادى.
بۇل ماقساتىنا جەتۋدىڭ ازىرگە ءبىر عانا جولى بار سياقتاندى. وزگەلەر ويلاماعان ءبىر عاجايىپ ءىس ىستەپ، بىردەن بۇكىل كلاسس نازارىن وزىنە اۋدارۋى قاجەت. قانداي كەرەمەت كورسەتۋگە بولادى؟ بارلىق ساباقتى بەس ساۋساقتاي ءبىلىپ الىپ، بارلىق كلاستى اۋزىنا قاراتسا عوي. جوق، بۇل بىردەن بولا قويمايدى. وعان كوپ ۋاقىت كەرەك. ەندەشە باسقا قانداي جول بار؟
مۇنداي جولدى ول جاس ميچۋرينشىلدىك ىستەپ تاپقانداي بولدى. ۇيىرمەنىڭ العاشقى ساباقتارى، ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمالار وعان ءبىر قىزىقتى جايلاردى اڭعارتىپ، سىرى مول، تاماشا ءبىر يگى ىستەرگە دۋشار ەتتى. مىنە، بۇدان بىردەڭەلەردى ويلاپ شىعارۋعا بولادى...
ۇيىرمە مۇشەلەرى ءۇشىن مىناداي ءبىر ءتارتىپ بەلگىلەنگەن ەدى: ءار وقۋشى ءوزى قالاعان سالادا جۇمىس جۇرگىزىپ، مادەني وسىمدىك دۇنيەسىنەن تاجىريبە جاسايدى، وسى تاجىريبەسىن اياقتاعان سوڭ، قانداي ناتيجەگە جەتكەنىن ۇيىرمە مۇشەلەرى الدىندا باياندايدى، قورىتادى.
بۇل سىرت كوزگە بولىمسىز ءىس سياقتانسا دا، شىندىعىندا، كوپ ەڭبەكتى، تاپقىرلىقتى، زەيىندىلىكتى، توزىمدىلىكتى، ۇقىپتىلىقتى تىلەيتىن ءارى قىزىقتى، ءارى جاۋاپتى جۇمىس ەدى. ويتكەنى وسىمدىكتى ەككەن ساعاتتان باستاپ ونى باپتاۋ، كۇتۋ، كۇن سايىن بىرنەشە رەت باقىلاۋ، كورگەن، سەزگەن قۇبىلىستاردى بۇلجىتپاي جازىپ وتىرۋ قاجەت بولار ەدى. ويتپەيىنشە وسىمدىكتىڭ سىرىن ءبىلۋ، جاڭالىق اشۋ مۇمكىن دە بولماس ەدى.
ايتايىق، ءبىر بالالار كۇزدىك تۇقىمدى ياروۆيزاسيالاۋمەن شۇعىلداندى. ولار بۇل جۇمىستى ءارتۇرلى مەرزىممەن جۇرگىزىپ، ياروۆيزاسيانىڭ كۇنىن ازايتا بەرمەك. وسى ءتۇرلى مەرزىمدە ياروۆيزاسيالانعان تۇقىمنىڭ ءوسۋىن، ءونۋىن باقىلايدى، وزدەرى اڭعارعان قۇبىلىستاردى ىلگەرگى ۋاقىتتا ساباق ەتە وتىرىپ، كەيىن، كوكتەمگى ەگىستە جاڭاعى ياروۆيزاسيادان ءارتۇرلى مەرزىمدە وتكىزگەن تۇقىمدارىن ءوز الدىنا بولەك-بولەك ەگەتىن بولادى. وسى جولمەن جىل سايىن ياروۆيزاسيالاۋدىڭ مەرزىمىن ازايتا وتىرىپ، كۇزدىك بيدايدى ءبىرجولا جازدىققا اينالدىرادى.
ساپار دا، مىنە، وسى كۇزدىك بيدايدى ياروۆيزاسيالاۋدى، بىرتە-بىرتە مۇنى جازدىق بيدايعا اينالدىرۋدى ءوز ۇلەسىنە العان. بۇل ىسكە العاشقىدا جالپى دۇرمەكپەن اشەيىن ارالاسا سالسا، كەيىن مۇعاليمانىڭ، كولحوز اگرونومىنىڭ بۇل جايىنداعى عىلىمي قىزىق اڭگىمەلەرىن، بۇرىن جاسالعان تاجىريبەلەردى ەستىپ ەداۋىر ەلىگە باستاعان. سودان ءوز قولىمەن تاجىريبە جاساۋعا كىرىسكەن سوڭ، اۋەستىگى بۇرىنعىسىنان دا ارتىپ، ناعىز قىزىق جۇمىسقا جاڭا كەنەلگەندەي بولعان.
وسىنىڭ اياعى «جاڭالىق اشامىن» دەگەن ىزگى نيەتكە اكەلدى. بۇل ىسكە تىنىمسىز ءبىر قىزىعۋ پايدا بولىپ، تاجىريبەسىنە قۇلاي بەرىلدى. ول دامىل تاپپادى. سولتۇستىكتىڭ قاتتى قىسىپ بوس وتكىزبەي، ياروۆيزاسيانى باستادى. ءسويتىپ قولى بوس ۋاقىتىنىڭ ءبارىن «ەگىسىنە» ارنادى. ونىڭ جۇمىسى ءارى اسىعىس، ءارى دابىراسىز جۇرگىزىلدى. كۇتپەگەن جەردە مۇعاليما بولجاعاننان دا ءارى سىلتەيىن، بۇكىل كلاستى عاجايىپ ءبىر جايلارمەن تاڭداندىرايىن دەپ قۇلشىندى. ول بالالارمەن ارالاسۋدى دا ازايتتى. ولارمەن تاجىريبە جايىندا اڭگىمە قوزعاماۋعا، ولار باردا بۇل جۇمىستىڭ ءتىپتى ماڭىنا جۋىماۋعا تىرىستى. ءوز ءىسىن دە ەشكىمگە كورسەتپەدى. كەيىن بۇل اشقان جاڭالىققا ورتاقتاسىپ، جارقىن سياقتى ماقتانشاقتار-«مەن اقىل بەرگەم» دەمەۋى ءۇشىن، يە كورسە دە، ءوز بەتىمەن كورۋدى، ءوز اقىلىمەن بولۋدى ماقۇل سانادى.
وسى ويى وزىنە قاتتى ۇنادى. «توپ الدىندا ءۇنسىز كەلىپ ءبىراق جارق ەتەيىن. كورسىن سودان كەيىن مەنىڭ ونەرىمدى».
ونىڭ ءبىرىنشى اشقان «جاڭالىعى» ياروۆيزاسيانىڭ مەرزىمىن بىردەن-اق مەيلىنشە ازايتۋدان باستالدى. مۇعاليما ايتقانداي 50-55 كۇن، نەمەسە سودان بىرتىندەپ كەمىتە بەرۋدى ول ەسەپتەپ شىعاردى. ەڭ ناعىز قىسقا مەرزىمدى قالاپ الدى دا، ارعى مەرزىمدى 40-45-تەن باستاپ، سوڭىن 20-25 كۇنگە ءبىر-اق جەتكىزدى. سونىمەن ءارتۇرلى مەرزىمدە ياروۆيزاسيالانعان كۇزدىك بيدايدى گورشوكتارعا تولتىردى. بۇل گورشوكتار كىشكەنتاي ەكى بولمەنىڭ تەرەزەلەرى الدىن سامساپ الىپ كەتتى.
ۋاقىت ءوتىپ جاتتى. العاشقى ەككەن داندەرى ەپتەپ كوكتەپ، شىعا دا باستادى. ءبىراق بۇل كوكتەۋدەن ەشتەڭە ەنبەدى، تەك وسكەنى بولماسا، كوكتەپ شىققان «ەگىنى» باس المادى. مۇنى ءورىپ قاتتى مازاسىزدانعان ساپار جاتىپ تا، تۇرىپ تا باقىلادى، سوندا دا وزگەرىستى كورە المادى. بۇل قالاي؟ ول ياروۆيزاسيالانباعان ءدان ەگىلگەن گورشوكقا ءۇڭىلدى. ول دا كوكتەگەن. ياروۆيزاسيالانعان تۇقىمنان ءونىسى ءتىپتى ءبىر دە كەم ەمەس. ءما، ساعان! ياروۆيزاسيالانعانىمىزدىڭ ارتىقشىلىعى قايدا؟ ول نەگە كوزگە تۇسپەيدى؟
كوڭىلى سوڭعى كۇندەرى ەداۋىر ءوسىپ، ۇلكەن ۇمىتپەن ىشتەي ءماز بولىپ جۇرگەن ساپارعا مىنا وقيعا اۋىر ءتيدى. ەرىنبەي-جالىقپاي، ادال-اق ەڭبەك ءسىڭىردى. بار بىلگەنىن، بار ونەرىن ايامادى. ءبىراق، نە پايدا، سونىڭ ءبارى زايا كەتتى. جارقىن سياقتى بىلگىشتەردىڭ: «كۇتپەگەن، باقىلاماعان، قايتىپ جەمىس كورسىن...» دەپ تابالاي شىعا كەلەتىنىنە عوي ءسوز جوق. ءتىپتى، سايىپ كەلگەندە، ول دا ەشتەڭە ەمەس-اۋ، بارىنەن دە ىلعي ارتتا قالا بەرگەن جامان-اۋ. قاشان بۇل دا جۇرت قاتارىنا قوسىلار ەكەن؟
ساپار ساتسىزدىكتىڭ سەبەبىن ىزدەدى. مۇعاليما ايتقان ەرەجەدەن اۋىت كەتكەن جەرىم بولدى ما دەپ ءبىر ءسات سوعان وي جىبەردى. جوق، ونداي ەشتەڭە بولماعان سياقتى. ءداندى مۇعاليمانىڭ سول ءوزى كورسەتكەندەي: ءبىر تاۋلىك بويى سۋعا سالىپ قويدى، ول ابدەن ىسىنگەن سوڭ الدى دا، بىرنەشە ساعات بويى جىلى ۇيدە ساقتادى، وسىلاي ەتۋ كەرەك پە ەدى؟ كەرەك ەدى. دەمەك، بۇل تۇستا ەشقانداي اعاتتىق بولماعانى انىق. سودان كەيىن شە؟ سودان كەيىندە ەرەجە بەرىك ساقتالدى: الگى داندەرى بىرنەشە كۇن بويى قار استىندا ياروۆيزاسيالانىپ جاتتى. مۇنى دا ول ۇمىتپاي، كۇنىن دۇرىس ەسەپتەپ ءجۇردى. راس، ءداندى قىسقا مەرزىمدى ۋاقىتپەن ياروۆيزاسيالادى، مۇنداي جاڭالىق كىرگىزبەسە، نەسىنە تاجىريبە جاسايدى.
سودان بەرى تىنباي باقىلاپ كەلەدى. ياروۆيزاسيالانعان دا، ياروۆيزاسيالانباعان دا داندەر كوكتەپ وسكەن بويىمەن قالدى، ارينە، سوڭعىسىنىكى زاڭدى. ول ءبىرىنشى ساتىدان-ياروۆيزا-سيالاۋ ساتىسىنان وتكەن جوق. سوندىقتان وسۋگە، باس الۋعا ءتيىس ەمەس. ال بۇل ساتىدان وتكەن العاشقى گورشوكتاعى داندەردىڭ وسپەۋى تۇسىنىكسىز-اق. ءوزى بىلەتىن ونەرى جۇمسالىپ ءبىتىپ، ونىڭ قولدان كەلەتىن بارلىق ايلا-امالى تاۋسىلعان تارىزدەندى. وعان ەندى الدەقانداي ءبىر وكىنىش پايدا بولدى. نەمەنەگە بولەكتەنىپ وزىممەن ءوزىم بولدىم ەكەن،-دەپ ويلادى ول، ء-تۇۋ باستا-اق بالالارعا بارىپ، ولاردىڭ جۇمىسىن كورىپ، اقىلداسىپ جۇرگىزەتىن ءىس قوي بۇل... جەكەلەنسەڭ-اق كورەتىن كۇنىڭ وسى...
ەرتەڭگى كۇنى بارلىق بالا تاجىريبەنىڭ العاشقى ءبىر ساتىسىن قورىتادى، تۇيىندەيدى. سودان سوڭ ەكىنشى ساتىعا، ناعىز قىزىق ىسكە-كوكتەمگى ەگىسكە ازىرلىك جاساۋدىڭ تىكەلەي قامىنا كىرىسەدى. ءوز قولدارىمەن ياروۆيزاسيالانعان كۇزدىك بيدايدى، ءوز قولدارىمەن مەكتەپ ۋچاستوگىنە ەگەدى. ال بۇل شە؟ بۇل العاشقى بولىمسىز تاجىريبەدەن قۇلادى. بۇعان ەندى ونداي جۇمىستى كىم سەنىپ تاپسىرادى: «بايمۇراتوۆ، تاعى دا تاسباقاعا وتىرىپ قالدىڭ با؟» دەپ جارقىندار جار سالىپ شۋلايدى. ويپىر-اي، بۇدان ارتىق قورلىق بار ما؟..
ساپار شىداپ وتىرا المادى. وقىس بۇرىلىپ، تىسقا قاراي بەتتەدى. ءبىراق، تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ تۇرىپ قالدى. قارسى الدىنان بوتانيكا ءمۇعالىمى بانۋعا كەزدەستى.
— ءيا، ساپار، قايدا بەتتەدىڭ؟
— ەشقايدا دا ەمەس، — دەپ مىڭگىرلەدى ساپار.
— مەن سەنى جولىڭنان قالدىرعام جوق پا؟
— جوق، اپاي.
بانۋ ءوز كلاسىندا وقيتىن بالالاردىڭ ۇيىندە بولىپ، ولاردىڭ اتا-انالارىمەن، تۋعان تۋىسقاندارىمەن ءاردايىم سويلەسىپ وتىراتىن. سول ادەتىمەن بايمۇراتتىڭ پاتەرىنە دە بىر-ەكى رەت كەلىپ كەتكەنى بار-دى. سوڭعى كەلگەندە ساپار ۇيدە بولماعان. ال، ءبىراق، ۇيىنە سيرەك بارعانىمەن، مۇعاليما ساپاردىڭ وزىمەن ءجيى ۇشىراساتىن. اپتاسىنا ءبىر رەت وعان جانە ساباقتى ناشار وقيتىن سول تارىزدەس، تاعى ەكى-ۇش بالاعا مەكتەپتىڭ بوس ۋاقىتتا، ءبىر بولمەسىندە وتىرىپ الىپ ساباق ۇيرەتەتىن. ءمۇعالىمدى سول بەلگىلى كۇندە مەكتەپتە كورۋگە ۇيرەنگەندىكتەن بە، ساپار ونىڭ مىنا كەلىسىنە ءبىر جاعىنان تاڭدانا، ەكىنشى جاعىنان سەزىكتەنە قاراپ، اشىلىپ سويلەسە الماي، ساقتانعان تۇردە اڭىرا بەردى.
ال، شىندىعىندا، بانۋدا ەشقانداي بوتەن وي جوق-تى. ساپار ءۇي تۇرمىسىندا قالاي ەكەن؟ ساباققا دايىندالا ما، دايىندالسا قالاي دايىندالادى ەكەن؟ باسقا نە ىستەيدى؟ نەمەن شۇعىلدانادى؟ — مىنە، وسى سياقتى جايلاردى عانا بىلۋگە كەلگەن-دى.
— نەگە كوڭىلسىزسىڭ؟ — دەپ سۇرادى، ساپاردىڭ ابىرجىعانىن سەزگەن ول.
— جاي...
بانۋ تەرەزە الدىنا باردى.
— مىناۋ نە نارسە؟ — دەدى ساپارعا گورشوكتاردى كورسەتىپ.
— بيداي عوي، اپاي.
— نە بيداي؟
— كۇزدىك بيداي.
— ياروۆيزاسيالاماي ەككەنبىسىڭ؟
— ەكەۋى دە بار، اپاي.
— قالايشا؟ — دەدى بانۋ تاڭدانىپ. — سەن بۇل جۇمىسپەن شۇعىلدانعانىڭا قانشا بولدى؟.. قايدا ءجۇرىپ ياروۆيزاسيالايسىڭ؟
— مەن قىسقا مەرزىممەن ياروۆيزاسيالادىم، اپاي.
— ونىڭ قاتە بولعان، ساپار. ياروۆيزاسيا مەرزىمىن بىردەن مۇنشا ازايتقان سوڭ نە شىعادى. توسىن جاعدايعا ءتىرى ورگانيزم بىردەن كوندىگە قويا ما... بۇل ۇزاق مەرزىمنىڭ جىلداردىڭ جۇمىسى عوي...
ساپار تومەن قارادى.
— ءتىپتى تولىق ياروۆيزاسيادان وتكەندە دە مىنا قالىپتا، مىنا جاعدايدا كۇزدىك بيداي ءبارىبىر باس الماس ەدى، — دەدى بانۋ اۋەلى تەرەزەگە، سودان سوڭ ءۇي ىشىنە جاعالاي كوز جۇگىرتىپ شىعىپ.
— نەگە، اپاي؟
— ءقازىر كۇن سونداي قىسقا، ال ءۇيىڭ بولسا الاسا، قاراكولەڭكە. دەمەك، وسىمدىككە جارىق جەتپەيدى. ال جارىق بولماعان جاعدايدا وسىمدىك بوي جازا المايتىنىن بىلەسىڭ عوي. مىنە، وسى جاعىن ويلاۋىڭ قاجەت. سەن كوردىڭ بە، جارقىن نە ىستەگەن؟ ول ارناۋلى جارىق بولمە ازىرلەگەن... ونىڭ ۇستىنە ەلەكتر جارىعىن قوسا ءتۇسىرىپ تۇرادى. بولمە ازىرلەمەگەننەن ساعان دا سولاي ەتۋگە، وسىمدىككە ەسەلەپ شام جارىعىن تۇسىرۋگە بولار ەدى...
تاعى دا جارقىن؟ قايدا بارسا دا، سوڭىنان ءبىر قالمايدى. ءوزى، ءوزى جۇرمەسە، جۇرت اۋزىندا اتى جۇرەدى. قايتسە، ودان قۇلاعى تىنىش بولادى؟! قاشان ول بۇعان ۇلگى بولۋدان قالىپ، بۇل دا سونداي حالگە جەتەدى؟ قاشان؟ قاشان؟!
شاكىرتتىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن سەزگەندەي، بانۋ ونى كۇلىمسىرەي ارقاسىنان قاعىپ:
— وقا ەمەس، ساپار، — دەدى جۇباتىپ، — سەن وكىنبە، ۋاقىت ءالى جەتەدى. ياروۆيزاسيالاۋدى قايتا باستا. ءبىراق، وزىڭشە كەتپەي، مەن ايتقانداي ەتىپ باستا... جانە نە ىستەسەڭ دە، جولداستارىڭمەن اقىلداسىپ ىستە، ءوزىم دە كومەكتەسىپ تۇرامىن. جاقسى ما؟..
— جاقسى، — دەدى ساپار.
سول كۇننەن باستاپ ەگىسكە ساپار بۇرىنعىسىنان باسقاشا ازىرلەندى...
You Might Also Like
-
قۇدىرەتتى، وشپەس ءومىردىڭ سارقىلماس بۇلاعى — ايەلدى — انانى ارداقتايىق. ادام بويىنداعى بارلىق جاقسى قاسيەت كۇننىڭ نۇرىنان، انانىڭ سۇتىنەن تاراعان. ومىرگە دەگەن ماحابباتىمىزدىڭ وزەگى دە، ...
