InfoHub Logo

“سارىارقا” گازەتىندەگى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ قولتاڭباسى. “پارتيا” ماقالاسى

تاريح بەتتەرىن پاراقتاي وتىرىپ، وتكەن كۇن ءوتتى ەندى ءبىز بولاشاقپەن ءومىر ءسۇرۋىمىز قاجەت. وتكەنگە بۇرىلىپ قارايلاۋدىڭ قاجەتتى نە؟-دەپ تاريح بەتىن اقتارعان جاس بالالار ياكي ەرەسەكتەر ەسەپتەيتىن بولار. الايدا،كەلەشەك ۇرپاق ءوز تاريحىنا قاتىستى بار شىندىقتى بىلگەنى ءجون.  تاريح - ءبىزدىڭ ىستەرىمىزدىڭ وتكەنىنىڭ كۋاسى، قازىرگىمىزدىڭ ۇلگىسى مەن ونەگەسى، ال بولاشاعىمىزدىڭ اسىل قازىناسى. (ميگەل دە سەرۆانتەس).  ءوز تاريحىن بىلمەيتىن، وتكەنىنە ۇڭىلمەيتىن جاننىڭ كەلەشەگى بۇلىڭعىر.  ويتكەنى قازاق جەرىندەگى “كىشى وكتيابر”، “اشارشىلىق”، “رەپرەسسيا”، “ۇلت جاۋلارىمەن كۇرەس”، “تىڭ كوتەرۋ”، “جەلتوقسان وقيعالارى” تىكەلەي وسى كەڭەس ۇكىمەتى ساياساتىنىڭ جەمىسى بولىپ ەسەپتەلەدى جانە سونى ءبارىن تاريحي زاڭدىلىق ساناپ، “ۋرالاعاندار” دا بولدى. قازان توڭكەرىسىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن-اق قازاقتارعا قارسى بولشيەۆيكتەر تاراپىنان “باسىپ الۋشىلىق” ساياسات جۇرگىزىلگەندەگى ايقىندالىپ وتىر. “(قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحى،48 بەت)”. بۇل ساياساتتى ەڭ الدىمەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاق زيالىلاردىڭ ءۇنىن ءوشىرۋ قاجەت ەدى. ال ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، البەتتە، قازاق تىلىندەگى ءباسپاسوزىنىڭ كوزىن قۇرتۋ قاجەت. قۇيتىرقى جوسپارمەن تالاي قازاق گازەتتەرى مەن جۋرنالدارىنا قارا كۇيە جاعىپ، “ۇلتشىل”- دەپ تابالاپ، ءومىردىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان ساتتە كوزىن جويادى. رەسەي بيلىگىنىڭ قۇرباندارىنىڭ ءبىرى “ۇلت قامىن ويلاپ، شارق قۇرعان، “سارىارقا” گازەتى. “قازاق” گازەتىمەن ۇندەس،باعىتتاس بۇل – باسىلىم 1917-1918 جىلدارى سەمەي قالاسىندا شىعىپ تۇرعان. گازەتكە جاۋاپتى شىعارۋشى-حالەل عابباس ۇلى.

كوپ دەگەن قازاق قايراتكەرلەرى وسى گازەتكە ءوز ەڭبەكتەرىن جاريالاپ وتىرعان. ت. قۇنانباي ۇلى، ءا. بوكەيحان، ح. عابباس ۇلى، م. تۇرعانباي ۇلى، ج. ايماۋىت ۇلى سياقتى ءىرى، بەدەلدى ازاماتتار ەلىمنىڭ قامى ءۇشىن دەپ قام جەگەن اقتىق دەمى قالعانشا،قاسىق قانى تامعانشا قازاق دەپ كۇرەسكەن جانداردىڭ جۇرەكجاردى ەڭبەكتەرى جاريالانىپ وتىرعان.

وسى زيالىلاردىڭ ىشىندە “سارىارقا” گازەتىنىڭ بەلسەندىسى ج. ايماۋىت ۇلى ەكەنىن جازعان ماقالالارىنان اق اڭعارۋعا بولادى.

ج. ايماۋىت ۇلىنىڭ “پارتيا” دەگەن ماقالاسى وزىندىك شىنايىلىعى مەن جان-جاقتى انىقتاما بەرىپ،وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، پارتيا قانداي بولماق كەرەك دەگەندە زور ساۋاتتىلىق تانىتقاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. وزگە ەلدىڭ پارتياسى حالقىنىڭ تۇرمىسىن وڭداۋعا تىرىسادى. ال “ءبىزدىڭ قازاقتىڭ پارتياسى باسقا پارتيالارعا ۇقسامايدى، كەرىسىنشە كوپتىڭ قامىن ەمەس، ءوز قامىن ويلاعاندار، ءبۇل-بىر؛ جوعارى دا وتىرعاندار وڭكەي باي، كۇشتىلەر ،بۇل-ەكى؛ ءوز باسىنىڭ بيلىگىن، اتاق، مانساپ قۋعاندار، ماقتانۋى ءۇشىن تالاسادى، ءبۇل-ۇش. ەندەشە قازاقتىڭ پارتياسى وزگە ەلدەن وعاش،ماقساتى باسقا،تىلەۋى قيعاش،تەرىس پارتيا”،- دەپ تۇجىرىم جاسايدى.

ج. ايماۋىت ۇلى بۇل ماقالاسىندا قازاقتاردىڭ ىشتەي توز-توز بولىپ، پارتياعا ءبولىنۋ ەشقاشان جاقسىلىققا اپارمايدى. ىشتەن ىرۋ-دىرۋ بولىپ، ەل ءىشىن ءبۇلدىرىپ، سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ ورتاسىنا ىرىتكى سالادى. اس بەرگەندى “مىرزا” دەپ، مال شاشقاننىڭ ارتىنان ەردى دە وتىردى. كەشە جاساعان قياناتتى بۇگىن تويسا ۇمىتۋ، ءوز پايداسىن ويلاپ، كەلەشەگىن ويلاماۋ. كاسىپسىز قولىنىڭ بوستىعى. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇپ تامىرى سول “ناداندىقتىڭ كەسىرى، قازاقتىڭ وي-كوزىنىڭ تارلىعىنان، سول باياعى ناداندىعىنان”- دەپ ىشتەي كۇيزەلىپ جەتكىزەدى.

قورىتىندىلاي كەلە، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى “ قازاققا “ پارتيا” كەرەك ەمەس. وسى كۇنگە دەيىن العاندارىڭ جەتەدى. ونسىزدا ازىپ، توزىپ قازاق ەلىنەن دىم قالمادى. ەلدەن پارتيانى شىعارىپ، ەلدىڭ شىرقىن بۇزباي، جاقسىلىق زاماننىڭ تىلەۋىندە بولىپ، ەلگە بەرەكە كەلتىرەر دەپ سەنەمىز”- دەگەن سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى.

ءدال قازىرگى قوعامداعى پارتيا تۋرالى نە ايتاسىز؟ سول زامانداعى پارتيامەن قازىرگىنىڭ ايىرماسى قايسى. . ؟ ءتىپتى، ج. ايماۋىت ۇلى ءحىح عاسىرداعى ساياساتتى كورىپ قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن سەكىلدى مە؟- دەپ قالدىم.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحى (1870-2008 جج. ) الماتى “راۋان” 1996 الماتى “ءبىلىم” 2010

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جامانباي مارجان ادىلبەك قىزى جۋرناليستيكا 1 كۋرس

---