InfoHub Logo

راجيباي ۋلان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

ءدىنتانۋ ماماندىعىنىڭ ستۋدەنتى.

جەتەكشىسى قازۇۋ،اعا وقىتۋشىسى تۋنگاتوۆا ۇ. ا.

تىلەۋكە قۇلەكە ۇلى (1748-1819) – حالىق اقىنى، ابىلاي حاننىڭ زامانداسى. تiلەۋكە قۇلەكە ۇلى قازiرگi اقمولا وبلىسى ازات تەمiر جول ستانسياسىنىڭ ماڭىندا دۇنيەگە كەلگەن. شال اقىننىڭ اكەسi قۇلەكە ءتاڭiربەردiۇلى – قازاق-قالماق سوعىسىنىڭ اتاقتى باتىرلارىنىڭ بiرi. ابىلاي حاننىڭ شيرەك عاسىرداي ۋاقىتتا ەڭ جاقىن قادiرلەس دوسى، سەنiمدi باتىرى، بەدەلدi ەلشiسi بولىپ، ورتا ءجۇزدiڭ iشiندەگi ەل باستاعان، قولباسشى ادامى ەدى. ول 1742 جىلى ورتa ءجۇز اتىنان رەسەيدىڭ قول استىنا قاراۋ تۋرالى انت بەرۋشiلەردiڭ بiرi بولعان. ابىلاي حان اتىنان رەسەي مەملەكەتiنە ەلشiلiككە بارعانى تۋرaلى دەرەكتەر ساقتالعان. اناسى – ءۇيسىن تايپاسىنان شىققان aتاقتى تولە بيدiڭ قىزى. قۇلەكە مەن ونىڭ اعاسى تiلەكەنiڭ سوعىستاعى ەرلiگi جaيلى اڭگiمەلەر ەل iشiندە كۇنi بۇگiنگە دەيiن ايتىلادى. اۋىزشa جەتكەن اڭگiمە بويىنشا شaل aقىن قويان جىلى، 71 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن، بۇل ەسەپپەن العاندا اقىن ءومiرiن زەرتتەۋشiلەر 1819 جىلى قايتىس بولدى دەيدi. قازاقتىڭ رۋحاني دۇنيەتانىمىنا قاتىستى ماقالالاردىڭ بىرىندە شوقان ۋاليحانوۆ: «مەنىڭ بابام ابىلاي حاننىڭ زامانداسى. شال اقىن قازاق حالقىنىڭ تەگى، قازاق حالقىن قۇراعان رۋلار جايلى اڭىزداردى جيناقتاپ، تاماشا ەپوس جاسادى»، – دەيدى. وسى از عانا سوزدەردەن-اق، شaل اقىننىڭ ءوز ءداۋىرىنىڭ دانالىعىن بويىنا سىڭىرگەن كەڭ تىنىستى، قۋاتتى اقىن بولعاندىعى اڭعارىلادى. شaل اقىن ءوز شىعارمالارىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاريحي‑مادەني قۇندىلىقتارىن جۇيەلەۋمەن قاتار، كەلەر بۋىنعا ماعىنالى باعدار بەرەتىن دانالىقتىڭ جولىن دا قالدىرعان. ونىڭ شىعارماشىلىعىندا ادام مەن ءدىننىڭ بايلانىسى، ادامنىڭ ءدىندى تانۋى جانە قياناتقا اپاراتىن ماسەلەلەردىڭ توڭىرەگىندە كوپتەگەن قۇندى دۇنيەلەر قاراستىرىلعان. اللaنىڭ بىرلىگىنە يمان كەلتىرگەن پەندەنىڭ قارۋى دۇعا ەكەنىن ەسكە سالىپ، سول ارقىلى – اقيقاتتىڭ جولىندا شىنايى ادامي كەلبەتىنەن ايىرىلىپ، اداسپاۋ جولىندا، جاراتۋشىدان دۇعا سۇراۋ كەرەك ەكەنىن ايتقان. ياعني، دۇعا دەگەنىمىز – ادامنىڭ جاراتۋشىمەن بايلانىس ورناتۋى جانە ەكى دۇنيەنىڭ يگىلىگىنە جەتۋگە كومەكتەسەتىن قاسيەتتى تىلسىم كۇش.

ال، شaل اقىننىڭ دۇعاسىنا كەلسەك:
«قۇدايا، مۇسىلماندىق دىنىندە قىل،
ءادابيات تۇعرىلىق جولىندا قىل،
شارابىن ءولىمنىڭ ىشكەن شاقتا،
ساپaرىمدى ايت، جۇمa كۇنىندە قىل.
تانىمنەن عازيز جانىم ايىرعاندا،
يمaنىمدى ۇمىتتىرماي تىلىمدە قىل،
جيىلىپ حالىق سوڭىرا ساف تۇرعاندا،

مۇحامەدكە ۇممەت بولعaن ەلىندە قىل». شaل اقىننىڭ ءبىرىنشى دۇعاسى – مۇسىلمان بولىپ قالۋ. ياعني، حاق كىتاپتىڭ سيپاتتاعان بەينەسىندەگى مۇسىلماننان بولۋدى جانە ۋاقىتشا بولاتىن سىناق ومىردەن، ەسەپ الاڭىنا اتتانار ءساتى قاسيەتتى ايدىڭ ءبىر كۇنىنە نەمەسە جۇماعا ءتۇسۋىن، ودان ءارى پاراسات مايدانىنان aمان ءوتىپ پايعامبارىمىزدىڭ (ول كىسىگە اللانىڭ يگىلىگىمەن سالەمى بولسىن) ۇمەتىنىڭ قاتارىندا بولۋىن سۇرايدى. شال اقىننىڭ شىعارماسىنداعى جاستاردى يبaلى، ادەپتى، قايىرىمدى بولۋعا شاقىرعان.

---