InfoHub Logo

وتكەن زاماندا ىبىرايىم دەگەن ءبىر پايعامباردىڭ ءتۇنى بويى ءتىسى اۋىرىپتى. ءتىسىنىڭ اۋرۋىنا شىداماي ول تۇرەگەپ ءجۇرىپ، ايەلىنە:

         — مەنىڭ ءتىسىم قاتتى اۋىردى، سەن ءبىر اڭگىمە ايتشى، ءتىسىمنىڭ اۋىرعانى قويار ما ەكەن، – دەپتى. ايەلى: «مەنىڭ اڭگىمەم ءسىزدىڭ اۋرۋىڭىزدى قويعىزارلىق قانداي قىزىقتى بولار دەيسىڭ، ودان دا وسىندا كوپ جاساعان قارت سۇلتانحان دەگەن كىسى بار، سول كىسىنى شاقىرىپ بەرەيىن. سىزگە اڭگىمە ايتىپ بەرسىن»، – دەپتى دە سۇلتانحاندى شاقىرىپتى. سۇلتانحان كەلگەن سوڭ، ىبىرايىم: «ءبىر اڭگىمە ايتشى، مەنىڭ ءتىسىمنىڭ اۋىرعانى باسىلار ما ەكەن»، – دەيدى. «تاقسىر، ەسىتكەنىمدى ايتايىن با، جوق كورگەنىمدى ايتايىن با؟» – دەيدى سۇلتانحان. «ەستىگەننىڭ ءبىرى راس بولسا، ءبىرى بەكەر بولادى، ودان دا كوزبەن كورگەندى ايت!» – دەيدى ىبىرايىم.

         — جارايدى، كورگەنىمدى ايتايىن، – دەيدى، سوندا سۇلتانحان. — مەنىڭ جاسىم قازىردە ءجۇز جيىرما بەسكە كەلدى، و كەزدە وتىزدىڭ ىشىندەگى كەزىم، اڭ اۋلاپ، قۇس اتامىن. كۇندەردە ءبىر كۇنى ايەلىم قۇلاننىڭ ەتىنە جەرىك بولىپ، قۇلاننىڭ ەتى كەرەك بولدى. اتىمدى ەرتتەپ ءمىندىم دە قۇلان ىزدەپ ءجۇرىپ كەتتىم. مەن ارالاماعان شىڭ، قۇز قالمادى. نە قيىن تاۋ-تاستاردى كەزدىم. جۇرە-جۇرە ەلسىز دالاعا كەزدەستىم. ماڭايعا كوز جىبەرىپ قاراپ تۇرسام، ايدالادا، كوز ۇشىندا ءبىر اق نارسە كورىنەدى. كەلسەم تاماشالاپ سالعان ءبىر كۇمبەز تۇر، ماڭىندا ەشبىر قىبىرلاعان جان، نە مالدىڭ ءىزى جوق. ەلسىز دالادا بۇل نە قىلعان جالعىز تۇرعان كۇمبەز، بۇل كىمنىڭ مەكەنى دەپ ويلادىم. ءبىر كىسىگە العىزباسپىن-اق دەپ جۇرگەن كەزىم. اتىمدى بايلاپ تاستاپ، ۇيگە كىرىپ كەلسەم ەشبىر جان جوق، جالعىز اعاش توسەك تۇر، ۇلكەن تاي قازاندا ەت اسۋلى. قيسىنى كىسى بار سىقىلدى. كەلدىم دە يەسى بولسا كەلەر دەگەن ويمەن جانتايىپ، تورگە بارىپ جاتا كەتتىم. ءبىر مەزگىلدە اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى، بىرەۋ كەلە جاتىر ەكەن دەپ ويلادىم. ايتىپ اۋىز جيناعانشا ەسىكتەن ەڭگەزەردەي اق سۇر جىگىت كىرىپ كەلدى دە، ءبىر اياعى ىشتە، ءبىر اياعى سىرتتا تۇرىپ: «كىم بۇل ۇيدەگى؟» – دەپ اقىردى. بايقايمىن، ەگەر جاعالاساتىن بولسام، شامام كەلەتىن ءتۇرى جوق. ساسقانىمنان «مەن» دەدىم. «مەنىڭ كىم؟» دەدى. «مەن – سۇلتانحانمىن» دەگەنىمدە، ۇيگە كىرىپ توسەگىنە وتىرىپ، ماعان قازانداعى ەتتى ءتۇسىرىپ اكەل دەدى. ودان باسقا ءسوز جوق، ورنىمنان تۇردىم. ۇلكەن ءبىر تايدىڭ ەتى سىيارلىق اعاش استاۋ تۇر ەكەن، ەتتى سوعان تولتىرىپ، زورعا كوتەرىپ اكەلىپ الدىنا قويدىم. بار ايتقانى: «كەل، وتىر، جە». ول دا ەتتى تۋراپ جەپ وتىر، مەن دە تۋراپ جەپ وتىرمىن. ءبىر مەزگىلدە ەزۋ تارتىپ كۇلگەندەي بولدى. ۇرەيىم ۇشىپ، زارەم كەتىپ وتىرعان باسىم، كۇلگەنىنە بويىم ۇيرەنىپ، كوڭىلىم ورنىنا تۇسكەندەي بولدى.

         — تاقسىر، جىلاعاندى سۇراما، كۇلگەندى سۇرا دەگەن ەدى، نەگە كۇلدىڭىز؟ – دەدىم.

         — اجالىڭ جوق ەكەن، اتىڭنىڭ اتىما ۇيقاستىعىنىڭ ارقاسىندا عانا امان قالدىڭ.

         — اتىڭىز كىم ەدى؟

         — اتىم - شامحان.

         قايتىپ باسقا ءسوز سۇراۋعا دارمەن جوق. ءبىر جەرىن باسىپ، اشۋلاندىرىپ الامىن با دەپ، تاماقتى جەپ بولعان سوڭ، كەتۋگە ىڭعايلاندىم.

         — نەعىپ جۇرگەن ادامسىڭ؟ – دەدى.

         — ءبىر قۇلان ىزدەپ جۇرگەن ادام ەدىم، ايەلىم قۇلاننىڭ ەتىنە جەرىك بولىپ...

         — ەندەشە، كىشكەنە توقتاي تۇر، مەن ۇستاپ اكەپ بەرەيىن، – دەپ شامحان اتىنا ءمىندى دە كەتىپ قالدى. كوپ كەشىككەن جوق، ءبىر توپ قۇلاننىڭ قىسىراعىن (ءۇيىرىن) ايداپ كەلدى دە، ماعان ءبىر قىسىردىڭ تايىن ۇستاپ بەردى. اساۋ قۇلان تارتىنىپ جەتەككە جۇرمەگەن سوڭ، ات ۇستىنەن تاقىمىنا باسىپ، ءبىر قاتار جەرگە شەيىن شىعارىپ سالدى دا وزىمە بەرىپ، «قوش» دەدى دە قايتىپ كەتتى.

         بىلاي شىعىپ ويعا ءتۇستىم. بۇل نە قىلعان ەلسىز دالانى جالعىز مەكەن قىلىپ جاتقان ادام؟ اتىم شامحان دەدى. ودان باسقا ەشبىر ءجون-جوسىعىن بىلگەنىم جوق. ءتىپتى ۇيگە بارعاندا قاتىنىما ايتسام، ول نە قىلعان ادام ەكەن دەسە، نە ايتامىن؟ قوي، ودان دا مەن قايتا بۇرىلىپ، جايىن بىلەيىن، ەڭ قيىن قىلعاندا باسىمدى الار. «سوزدەن جەڭىلگەنىم قيىن بولار» دەگەن ويمەن قايتا بۇرىلىپ، ءبىر قاتار جەرگە ۇزاپ كەتكەن ادامنىڭ ارتىنان ايقاي سالىپ ەدىم، توقتاپ، ماعان بۇرىلىپ كەلدى.

         — تاقسىر، شامحان، ءسىزدىڭ اتىڭىزدان باسقا ءجونىڭىزدى بىلمەدىم. «مىڭنىڭ ءتۇسىن بىلگەنشە، ءبىردىڭ اتىن ءبىل» دەگەن ەدى، مۇمكىن بولسا ءسىزدىڭ ءجونىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.

         — دۇرىس، ولاي بولسا، مىنا قۇلاندى قويا بەر دە ۇيگە ءجۇر. مەن سىزگە بارلىق جاي-كۇيىمدى ايتايىن، – دەدى شامحان. قۇلاندى قويا بەرىپ، ەرىپ ۇيىنە كەلدىم. ءبىر قۇلاننىڭ سەمىز تايىن اكەلدى، ەكەۋلەپ سويدىق، ەتىن اسىپ قويىپ اڭگىمەگە كىرىستىك.

         — مەن وسى ەلدەگى ءبىر بايدىن بالاسى ەدىم، جالعىز شەشەم عانا بار. وسى ەلدىڭ حانىنىڭ قىزى ايسۇلۋ دەگەن ماعان عاشىق، مەن وعان عاشىقپىن. مەنىڭ ءوز بويىما دارىعان ازىراق باتىرلىعىم دا بار. ول ايسۇلۋعا عاشىق قالماق حانىنىڭ بالاسى جوراس دەگەن بار. ءبىزدىڭ حاننىڭ قىزىن كەلىپ سۇراسا، حان:

         — مەن زاتى باسقا قالماققا قىز بەرمەيمىن، – دەيدى. وعان اشۋلانعان قالماق: «توبەڭە اسكەر ويناتىپ قىزىڭدى تارتىپ الامىن» دەگەن. حان قورىققانىنان قالماققا بەرەيىن دەسە قىزى كونبەيدى، ماعان بەرەيىن دەسە، اكەسى قالماقتان قورقادى. سونىمەن حان ماعان كىسى سالىپتى: «مەنى كالماقتان قۇتقارىپ، ايسۇلۋدى ءوزى السىن»، – دەپتى. سونىمەن شەشەمدى مال-مۇلكىمەن ەلگە تاستاپ، قالىن قالماقتىڭ جولىن توسىپ جاتقان جايىم وسى. قالماقتىڭ كەلەر مەزگىلى وتكەن جازعىتۇرىم ەدى، وندا كەلمەدى، ەندىگى كەلمەگى وسى كۇز. ءبىر كەلسە وسى كۇزدە كەلمەك، ءۇش جىل كۇتپەك حانعا بەرگەن ۋادەم بار.

         — ءۇش جىلدا قالماق كەلىپ، مەنىمەن سوعىس سالماق. قىزدى جەڭگەنىمىز الماقپىز، – دەدى شامحان. سول ارادا ەكەۋىمىز ومىرلىك دوس بولدىق. مەن كەلەسى كۇزدە كەلىپ، حابارىن بىلمەك بولىپ ۋاعدالاستىم. ەرتەڭىندە جانە ءبىر قۇلاننىڭ تايىن اكەپ بەردى. «قوش» ايتىسىپ ەلىمە قايتىپ كەتتىم.

         ءتىرى كىسىنىڭ جۇمىسى بىتە مە، ءار نارسەگە اينالىپ، شامحاننىڭ كۇز كەلەرسىڭ دەگەنىن ۇمىتىپ كەتىپپىن. كەلەر جازدىڭ ورتاسىندا ەسىمە تۇسپەسى بار ما! كۇز تاقالىپ ەدى. «ەندى شامحانعا نە بەتىمدى ايتامىن! قوي، ايتىسقان ءسوز، الىسقان قول بار ەدى عوي، نە دە بولسا ءبىر حابارىن ءبىلىپ قايتايىن» دەگەن ويمەن اتىما ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتىم. ارامىز بىرنەشە كۇنشىلىك جەر ەدى. بەلگىلى، ماناعى كۇمبەزگە كەلدىم. كەلسەم باياعى قالپى شامحان ۇيدە جوق، كەلەر دەپ كۇتىپ جاتتىم. ءبىر مەزگىلدە شامحان دا كەلدى. امانداسقان سوڭ قالماقتىڭ ءالى كۇنگە كەلمەگەنىن ايتتى. «ەندى ءبىر كەلسە وسى كۇز كەلە مە دەپ تۇرمىن، اقىرعى ۋادەسى وسى كۇز»، – دەدى شامحان.      

         سونىمەن ءبىر ايداي سوندا جاتتىم. تاۋعا شىعىپ مەن قاراۋىلدايمىن، تۇندە شامحاننىڭ ءوزى قاراۋىلعا شىعادى. قوڭىر كۇز. ءبىر كۇنى ءتۇس مەزگىلىندە قاراۋىلدا تۇرسام، كۇن-شىعىس جاقتان قالماقتىڭ قالىڭ قولى كەلە جاتىر ەكەن. كەلدىم دە، شامحانعا حابار بەردىم. قارۋ-جاراعىن اسىنىپ، شامحان الدىنان قارسى شىقپاق بولدى. مەن دە قامدانىپ ەدىم. «سەن بارما، ەگەر ولسەك، بىرەۋمىز ولەيىك. بولماسا مەن ءوزىم دە قالماققا العىزباسپىن»، – دەپ، دوسىم بولمادى. امالىم بار ما، ۇيدە قالدىم. قالماقتىڭ الدىنان شىعۋعا استىندا وزىنە سەنىمدى قويانداي اقبوز اتى بار شامحان ءجۇرىپ كەتتى. ول كۇنى كەلمەدى. كۇن كەش بولدى. ەرتە تۇرىپ قاراۋىلعا شىعىپ قاراسام، كەشەگى قالماقتىڭ كوپ قولى كورىنبەيدى، حاننىڭ اۋىلى جاعىنا قاراپ تۇرسام، ءبىر  جالعىز اتتى كورىنەدى. كىم ەكەن دەپ الدىنان قارسى ءجۇردىم. بايقاسام مىنگەنى شامحاننىڭ اتى سياقتى، ءبىراق ۇستىندەگى كىسىسى وعان ۇكسامايدى. شامحان ولگەن ەكەن، نە قولعا تۇسكەن ەكەن دەپ شوشىدىم. جاقىنداپ كەلە جاتقان ادامعا: «شامحاننىڭ اتىن ءمىنىپ جۇرگەن سەن كىمسىڭ؟» دەگەنىمدە: «وي، شامحانىمدى بىلەتىن سەن كىم ەدىڭ؟» – دەپ الگى جىلاپ قويا بەردى. سويتسەم ول ايسۇلۋ قىز ەكەن. بۇگىن تاڭ اتا قالماقتىڭ حانى: «شامحاندى ولتىردىك، سەنگەنىڭ شامحان ەدى. ەندى قىزىڭدى بەرسەڭ دە بەرەسىڭ، بەرمەسەڭ دە بەرەسىڭ»، – دەپ قىسىم سالىپ جاتىر. ەگەر مەنى الاتىن بولسا، مەنىڭ ءبىر تىلەگىم بار: ماعان شامحاننىڭ اتىن بەرسىن. مەن بارىپ، شامحاندى ولتىرگەن جەرىن كوزىممەن كورەيىن دە قايتىپ كەلىپ تيەيىن» دەگەن ەكەن. ايسۇلۋدىڭ ونداعى ويى ەگەر شامحان انىق ولگەن بولسا، كوزىممەن كورەيىن دە باسىمدى قالماقتان الىپ قاشىپ قاڭعىرىپ ولەيىن دەگەن ماقسات ەكەن. قالماقتار جالعىز ايەل قايدا بارادى دەيسىڭ دەپ، اتتى بەرىپ قويا بەرگەن ەكەن.

         ەكەۋمىز «شامحان تەگىندە ولگەن عوي، بولماسا ولاردىڭ قولىنا ونىڭ اتى قالايشا تۇسەدى: ءجۇر، سوعىس سالعان جەرىن كورەيىك» دەستىك. قالماقتار شامحاننىڭ الدىنان ور قازىپ، سوعىسىپتى. تۇندە كوپ اسكەر قىرىلىپ قاشىپتى. قاشقان قالماقتاردى قۋىپ كەلە جاتىپ، الگى وردىڭ تۇسىنا كەلگەندە شامحاننىڭ استىنداعى اتى قارعىپ وردىڭ ار جاعىنا ءتۇسىپتى دە، ءوزى بايقاۋسىزدا ورعا ءتۇسىپ قالعان ەكەن. يەسى ورعا ءتۇسىپ ويناقشىپ شىققان اتتى قالماقتار ۇستاپ الىپ حانعا بەلگى عىپ اپارعان ەكەن. شامحان قالماققا جەڭگىزبەسە كەرەك ەدى. قاپىلىستا ورعا ءتۇسىپ قالدى ما دەگەن ويمەن، قىز ەرىنىڭ ارتىنا ۇزىن جىبەك ارقان بوكتەرە شىققان ەكەن. ءبىز وردى كورگەن سوڭ، شامحاننىڭ اتىن اتاپ وردىڭ ەكى جاعىنا شىعىپ الىپ ايعاي سالدىق. ءبىر مەزگىلدە ءبىر دىبىس ەستىلگەندەي بولدى. ور سوندايلىق تەرەڭ قازىلماعان ەكەن. ءتىرى ەكەنىن ءبىلىپ قۋانىپ، تۇسىنا كەلىپ ارقان تاستادىق، ءبىراق ەكەۋىمىز تارتا المادىق. «اتىمنىڭ قۇيرىعىنا بايلا» دەگەن داۋىس ەستىلدى. ارقاندى اتىنىڭ قۇيرىعىنا بايلادىق تا اتتى جەتەلەپ، شامحاندى امان-ەسەن وردان الىپ شىقتىق. قۋانىشىمىز قوينىمىزعا سىيمادى. شامحان ءوز اتىنا ءمىندى، ايسۇلۋ مەنىڭ الدىما ءمىندى. ۇشەۋىمىز شامحاننىڭ مەكەنىنە كەلە جاتساق، شامحاننىڭ قوراسىنىڭ شارباعىندا ەكى قارا كوك ات بايلاۋلى تۇر. شامحان ماعان اتتىڭ بىرەۋىن شەشىپ الىپ كەل دەپ ەدى، بارسام تەمىر شىنجىرمەن كىلتتەپ بايلاپ قويعان ەكەن، شىنجىردان بوساتىپ الا المادىم. «اي، ەر ەمەسسىڭ-اۋ» دەپ، شامحان باردى دا شىنجىردى ءبىر تارتىپ ءۇزىپ اتتىڭ ءبىرىن الىپ كەلىپ، قىزدى مىنگىزە بەرگەندە، ارتىمىزدا تاسادا قالماقتىڭ قولى اڭدىپ تۇر ەكەن، بىزگە قاراي ات قويىپ قالدى. بەت-بەتىمىزبەن ارالاسىپ كەتتىك، ءبىر-بىرىمىزدىڭ قايدا ەكەندىگىمىزدى بىلمەيمىز. بەت كەلگەندى قىلىشپەن شاۋىپ، باسىمدى قورعاپ ءجۇرمىن. كۇنى-تۇنى سوعىستان تاڭ اتا قالماقتىڭ قىرىلعانى قىرىلدى، ءتىرىسى قاشتى. ءبىر مەزگىلدە ەسىمدى جيسام ولگەن قالماق توبە بولعان، ءار جەرىمە جارا تۇسكەن، قالجىراپ قالىپپىن. سۋدىڭ جاعاسىنا كەلىپ، بەت-قولىمنىڭ قاندارىن جۋىپ، جارالارىمدى بايلاپ تۇرسام، ايسۇلۋ كەلە جاتىر. كەلە «شامحاندى كوردىڭ بە» دەيدى.

         — جوق.

         — اي، سول شامحان ءولدى-اۋ، دەيمىن، ويتكەنى تۇندە كوزىمە قان تولىپ، بىرەۋ قارسى كەلگەندە، يىعىن الا شاپتىم، جىعىلمادى. ودان مويىن تۇستان قىلىشپەن شاپقانىمدا ازەر دەگەندە اتىنان قۇلاپ ەدى، وڭگە قارسى كەلگەندەر ءبىر ۇرعانىمنان جىعىلىپ ەدى. اي سول شامحان بولماسا يگى ەدى دەپ، جىلاپ قويا بەردى. ەكەۋىمىز ولىكتەردىڭ اراسىن قاراپ جۇرسەك، شامحان ءولىپ جاتىر، ايتقانىنداي يىعىنان ءبىر شاپقان، موينىنان ءبىر شاپقان ەكەن. سول ارادا قىز: «مۇنان قالىپ مەن نە بولامىن»، – دەپ، قانجارمەن ءوزىن-وزى ولتىرمەك بولىپ ەدى، قولىن بوساتپادىم. — اقىماق بولما، جانىڭ اشىسا، شامحاندى كۇمبەزگە اپارىپ تازا ارۋلاپ، جەرلەيىك،– دەگەن سوڭ قىز يلانىپ، ەكەۋىمىز كوتەرىپ اكەلىپ توسەگىنە جاتقىزدىق. قىز «ەندى ماعان رۇكسات بەر، تىرىسىندە قوسىلا المادىم، ءبىراز جانىنا جاتىپ ماۋقىمدى باسايىن» دەدى. مەن «دۇرىس» دەپ رۇقسات بەردىم. قىز جىلاپ، شامحاندى قۇشاقتاپ جاتتى. سول ۋاقىتتا مەن ناماز وقيىن دەپ تىسقا شىعىپ، قايتىپ كەلسەم ءوزىن-وزى باۋىزداپ قىز دا ءولىپ قالىپتى. امالىم بار ما، جىلاپ-جىلاپ ادام كىرمەستەي ەتىپ كۇمبەزدى بەكىتىپ، ەلىمە قايتتىم.

         قايران ەكى عاشىقتىڭ ءتىرى ۋاقىتىندا قوسىلا الماعانى، قىزدىڭ سوندايلىق باتىرلىعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى، – دەدى سۇلتانحان. سوندا ىبىرايىم:

         — بىلەسىز بە، بۇعان قانشا جىل بولدى؟ – دەدى.

         — مولشەرى سەكسەن جىل شاماسىنداي بولۋ كەرەك، – دەدى سۇلتانحان.

قانشا ادامدارمەن، سۇلتانحاندى باسشى عىپ، ىبىرايىم شامحان مەن ايسۇلۋ قويىلعان كۇمبەزدى ىزدەدى. جەر وزگەرىپ كەتكەن، مولشەرلەپ كەلىپ ءبىر ءدوڭدى قازسا، كۇمبەزدىڭ توبەسى ەكەن. اينالا قازىپ كۇمبەزدىڭ ەسىگىن تاۋىپ الىپ، ىشىنە ەنسە، ەكەۋى بۇگىن ولگەن ولىكتەي سارتاپ بولىپ جاتىر ەكەن. سول جەردە ەكەۋى ءتىرىلىپتى. سۇلتانحان شامحانعا:

         — مەن سەنى ادەيى ىزدەپ كەلدىم. سۇلتانحان دوسىڭمىن، – دەيدى.

         — جوق، سەن كارىسىڭ، ول مەندەي جاس بولاتىن،– دەپ شامحان تانىمايدى.

نەشە جىل جاتقاندارىن بىلمەيدى، وزدەرى بەينە ءبىر ءتۇن ۇيىقتاپ تۇرعان ادامدارداي، سول جاس قالپىندا ءتىرىلىپ، ءومىردى قايتا باستاپتى دەسەدى.

---