شاپايدىڭ حاتى
... كوپتەن ساقتاۋلى سىر ەدى. ەسكىرگەن ءبىر جىل ەدى. ەل تالقىسىنا سالىپ، الەۋمەت سىنىنا بەرەيىن دەسەم دە، كەزى كەلمەي جۇرەدى. بۇگىن تولقىناي بايبىشەنىڭ قارعىسىن ەستىگەن سوڭ، سىر اقتارىلعالى وتىر، جىر توگىلگەلى وتىر...
قاتىنعا شاي قويدىرىپ، جاماۋلى كەسەدەن ىستىق شايدى ۇرتتاي وتىرىپ حاتىمدى جازۋعا كىرىستىم...
تولقىناي بايبىشە قارعاپ جاتىر دەپ بالا-شاعا شۋلاپ ءجۇر. قارعىس جاقسى نارسە ەمەس، «جۇيەلى قارعىس جۇيەسىن تابار، جۇيەسىز قارعىس يەسىن تابار» دەگەن ۇلكەندەردىڭ ناقىلى ءبارى تولقىنايدىڭ قارعىسى قانداي قارعىس، بالا-شاعالاردىڭ كوبى بىلمەي اپتىعىپ ءجۇرۋى دە مۇمكىن-اۋ... قايدان ءبىلسىن، وندا دۇنيە ەكىنشى تۇردە ەدى. وندا بۇل كۇنگى بالا-شاعالاردىڭ كوبى تۋعان دا جوق ەدى...
ءبىز نە كورمەدىك! توقبەرلى بايمەن تۇيدەي قۇرداسپىن. توقبەرلىمەن جاسىمدا بىرگە ويناپ ءوستىم. بەرى كەلگەن سوڭ مىرزا بولىپ اتقا ءمىندى دە، مەن جالاڭ اياق قويدىڭ سوڭىنا ءتۇستىم. سول توقبەرلىنىڭ قويشىسى بولدىم، سوعان مىنە بيىل ەلۋ جىل بولعان ەكەن. جاسىم بيىل الپىس بەستە. ەلۋ جىلدىق مالايلىق ءومىردىڭ جيىرما جىلى قوي باعۋمەن ءوتتى. قالعان ومىردە جىلقىشى بولدىم. بيىل مەنى شىعارىپ جىبەردى. شىعارعاندا، مەنى جۇمىسقا جارامايسىڭ، «شالسىڭ» دەپ شىعارعان جوق. «مالاي كوپ بولسا، باي دەپ اتايدى» دەپ ۇكىمەتتەن قايمىعىپ شىعاردى.
...كوكتەمنىڭ كەزى ەدى. ءتۇس الەتىندە جىلقىدان كەلىپ، سۋ بولىپ كيىمدەرىمدى جايىپ كەپتىرىپ جاتىر ەدىم. بايدىڭ ۇيىنە ورىسشا كيىنگەن ءبىر جاس جىگىت كەلىپ تۇسە قالدى. تاماعى بار ۇيگە كىم كەلدى، كىم كەتتى دەرىڭ بار ما، تولىپ جاتقان جۇرگىنشىنىڭ ءبىرى شىعار دەپ ونشا نازارىمدى سالا قويماپ ەدىم، ءبىر كەزدە بايدىڭ نەمەرەسى جانىما جەتىپ كەلىپ:
— جىلقىشى، سەنى ۇيدەگى كىسى شاقىرادى، — دەدى.
ورىسشا كيىنگەن ادام شاقىرعان سوڭ ادەپكى كەزدە سەسكەنىپ تە كەتتىم. بىلتىر ەرماعامبەتتىڭ داۋىندا وتىرىك كۋا بولام دەپ ءبىر جەتى وتىرىپ شىققانىم دا بار ەدى. كەمپىرىم ەسىتىپ، و دا ءۇرپيىپ تۇر ەكەن.
— قۇرىسىن، پالەسىنە قالارسىڭ، بارما! — دەپ ول سورلى باج ەتە ءتۇستى.
شاقىرعان سوڭ بارماي قيىن عوي دەپ ورنىمنان تۇرىپ جۇرە بەرىپ ەدىم، توقبەرلى باي تاياعىن ۇستاپ قارسى كەلە جاتىر ەكەن. قاباعى شىتىڭقى، ءبىر نارسەگە قاپا بولعان ادام سەكىلدى. ماعان تەسە قارادى دا:
— سەن بىلەسىڭ بە، تورە نەگە شاقىرىپ وتىر، — دەدى.
— بىلمەيمىن، — دەپ شىنىمدى ايتتىم.
— ەندەشە بۇل تورە مالايلاردى جازىپ جۇرگەن كورىنەدى. جازىپ نە قىلاتىنىن بىلمەيمىن، مەنەن «مالايىڭ قانشا؟» دەپ سۇراپ ەدى، قويشى-قولاڭداردى جازدىرعانىم جوق، زامانداس ەدى، جاسى قارتايعاندا ءبىر نارسەگە كىرىپتار بولىپ جۇرمەسىن دەپ ويلادىم، — دەدى.
مەن بايدىڭ مۇنىسىنا ريزا بولىپ كەتتىم.
— تورە سۇراسا، «مالاي ەمەسپىن، بايمەن بىرگە ءوسىپ كەلەمىن، ەنشىلەسپىن» دەپ ايت، دەدى باي.
«ەنشىلەسپىن» دەپ ايت دەگەنى ماعان جات بولدى: ءبىر سۋىرتپاقتەىىن الىپ پايدالانا المايمىز، ءسويتىپ وتىرىپ ەنشىلەستىك بولا ما؟
تورە جاس قانا جىگىت ەكەن. قاعاز سالعان كەنەپ دورباسى بار. بايدىڭ اق جاستىعىن شىنتاقتاپ، ءتور الدىندا شالقاسىنان جاتىر. مەنى كورگەن سوڭ بۇرىلىپ قارادى.
— ءسىز كىم بولاسىز؟ — دەدى.
— شاپاي ساندىقبايەۆپىن،— دەدىم.
— مالايسىز با؟ — دەدى.
— جوق، — دەدىم. «ەنشىلەسپىن» دەگەن ءسوزدى ايتۋعا اۋزىم بارماي-اق قويعانى.
جۇمساق جىگىت ەكەن، ەكشەلەپ سۇراعان جوق.
— جۇرە بەرىڭىز! — دەپ يەگىن كوتەردى دە قويدى...
بۇل بۇرناعى جىل ەدى. سودان بىلاي مەندە ازداپ وزگەرىس بولا باستاعان سەكىلدەندى. «ەنشىلەس!» دەگەن ءسوز كوز الدىمنان ەلەستەپ كەتپەيتىن بولدى.
«ەنشىلەس» قازاق ءسوزى. «ەنشىلەستىڭ» ماعىناسى — بىرنەشە ادامنىڭ ەڭبەگىمەن جينالعان مال-مۇلىكتى سول ەڭبەك سىڭىرگەن ادامداردىڭ ءبولىپ الۋى. ولاي بولسا بايدىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. توقبەرلىنىڭ مالىنا مەنىڭ ەڭبەگىم از سىڭگەن جوق. ەڭبەكتىڭ ءبارى ءبىز سياقتى مالايلاردىكى. ەلۋ جىل ۇدايى مەن ەسىگىندە جۇرگەن ەكەم. قاتىنىم ءبىر جاعىنان مالىن ساۋىپ، كۇلىن شىعارادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ەكەۋىمىز دە بۇگىن كيىم كيگەنىمىز جوق، يا تويىپ اس ىشكەنىمىز جوق. ەلۋ جىلعى ەڭبەك قايدا؟ «ەڭبەكتەنسەڭ ەمەرسىڭ» دەگەن بۇرىنعىنىڭ ءسوزىنىڭ بەكەرگە شىققانى ما؟.. توقبەرلىدە ەنشىم بار دەگەن قيالعا مەن يمانداي ۇيىدىم، قاشان دا بولسا ءبىر الارمىن دەگەن تىلەك پايدا بولدى.
...قىس ەدى، ساقىلداعان اياز. جەر ءۇيىمىز وتىنسىزدىقتان جۇدەپ، ءىشى قاراۋىتىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە قارتايعان سايىن ءوزىمدى ىڭقىل-سىڭكىل اينالدىراتىن بولدى. سۋىق ۇستاسا اۋىرام دا قالام. ويقوي، جاستىق-اي، ءوتىپ كەتتىڭ-اۋ. كۇن قۇلاقتانىپ شاڭداتقان ايازداردا، ارقادان تەر بۇرقىراپ جىلقىعا تالاي تەبىن اشىپ بەرىپ ەدىم. وندا اۋرۋ دەگەندى كىم بىلگەن...
— وتىن ازايىپ قالدى دەپ بايبىشە وتىن بەرمەي جىبەردى، — دەپ كەمپىرىم ۇيگە كەيىپ كىردى.
كۇن ۇزاققا بايدىڭ مالىن قاراپ شارشاپ كەلگەن ادامدا نە كۇي بولسىن. ونىڭ ۇستىنە بوي جادىراپ جىپسىمەگەن سوڭ، قۇرىسىپ تەرىم تارىلىپ وتىر ەدى، بايبىشەنىڭ وتىن بەرمەگەن حابارى ماعان مىلتىقتاي ءتيدى.
— ءسوزىنىڭ كەرەگى جوق، ول وتىندا مەنىڭ دە ەنشىم بار، قۇشاقتاپ اكەل دە جاق! — دەپ كەمپىرىمە اقىردىم.
«ەنشى» دەگەن سوزگە كەمپىرىم تۇسىنە قويسىن با، ءارى بايبىشەنىڭ ىزعارى ءوتىپ قالعان عوي، بەتتەمەدى. اشۋمەن ءوزىم كەتتىم. مايا جونداپ ۇيگەن تەزەكتىڭ ءبىر جاعىن وپىرا قۇلاتىپ ءبىر تاستاپ ەدىم. قۇشاقتاۋعا كەلگەندە تايساقتاي بەردىم. بىرەۋدىڭ نارسەسىنە قول سۇققان سەكىلدى بولدىم. جەڭىل قولتىق وتىن اكەلىپ ءۇيدى جىلىتقىزدىم. كەمپىرىم جاققان قۇرلى جانى شىعىپ، بەزەك بولدى...
ەرتەڭىنە، ساسكە كەزىندە سيىردىڭ قوراسىن تازالاپ ءجۇر ەدىم، كىشكەنە بالاسىن جىبەرىپ بايبىشە شاقىرىپ الدى. ءتورت قابات كورپەنىڭ ۇستىندە دوڭبەكتەي بولىپ وتىر ەكەن. اشۋلانعاندا بەتىنىڭ تىرجاڭداپ كەتەتىن ادەتى ەدى، كىرگەننەن-اق بەتىن تىرجاڭداپ.
— الجىعان قاقباس! پايعامباردىڭ جاسىنا كەلىپ وتىرىپ نە دەپ ۇرلىق قىلدىڭ؟ باياعىدان بەرى ءدام-تۇزىمدى تاتىپ كەلەسىڭ، قۇدايدان، ارۋاقتان قورىقساڭ قايتەتىن ەدى؟ — دەپ بايبىشە شاپتىعىپ سالا بەردى.
— بايبىشە، ءتىلىڭدى تارتا سويلە. مەن ۇرلىق قىلعانىم جوق. تەزەك السام، ول تەزەكتە مەنىڭ دە ەنشىم بار، — دەپ ەدىم، تولقىناي بايبىشە كوكپەڭبەك بولىپ سۇرلاندى دا قالدى. اشۋلانعاننان ءسوز تاۋىپ ايتا المادى. بىردەمە دەپ بىلدىرلاپ ەكى قولىمەن جەردى تومپەشتەي بەردى...
— زاكۇل ۇيرەنە باستاعان كورىنەسىڭ، ءبىز زاڭنىڭ ادامى ەمەسپىز. كارى ادام عوي، ەپتەپ تاماعىن اسىراسىن دەپ ءجۇر ەدىم، ەندى ءوز وبالىڭ وزىڭە، بار، ءجونىڭدى تاپ! — دەدى.
ەلۋ جىلدىق ەڭبەگىمە توقبەرلى بايدىڭ بەرگەن اقىسى وسى بولدى...
كورشى اۋىلدا مەكتەپ بار ەدى، سونداعى كومسومولدار مالايلارعا بولىسادى-مىس دەگەن حاباردى ەسىتكەن سوڭ، ءبىر كۇنى سالىپ ۇرىپ سوعان باردىم. سۇيەسىن دەگەن ءمۇعالىمى بار ەكەن. جاس بالانىڭ وڭدىسىن سوندا كوردىم. «اتەكەلەپ» ءىشى-باۋىرىمنان ءوتتى. مۇڭىمدى باستان-اياق ايتقىزىپ وتىرىپ جازىپ الدى.
— ءسىز جۇرە بەرىڭىز، سوتقا دا بەرەم، گازەتكە دە بەرەم، — دەپ ءوز ۇستىنە الدى. بىرەر ايدان كەيىن مەن تۋرالى گازەت شىقتى دەپ ەستىدىم، ءبىراق سوت جاعىنان ءالى بيلىك العان ەمەسپىن. نەشە رەت شاقىرسا دا توقبەرلى ءبىر بارعان ەمەس. مەن قىسقى ايازعا قاراماي سالپاقتاپ دۋانعا ءۇش رەت باردىم. ءاي، اۋىلناي-اي، وڭباسسىڭ-اي، اكەڭ تىرجىق بايعا قۇيىرشىق بولام دەپ ءجۇرىپ ءولىپ ەدى، سەن دە سونىڭ جولىن قۋدىڭ. ساپ-ساۋ وتىرعان توقبەرلىنى اۋرۋ دەپ قاعاز قايتارىپ، مەنىڭ جۇيكەمدى قۇرىتادى دا قويادى...
يا... بۇل ۇزاق جىلدىڭ ءبىر عانا سالاسى بولعان، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان بەرگى جەردەگىلەر عوي. ودان ارعىلاردى ايتسام، ايتپاق تۇگىل ويلاسام، ۇيقىمنان شوشىپ ويانعانداي بولدىم. جالعىز مەن ەمەس. توقبەرلىنىڭ ەسىگىندە مەن سەكىلدىلەردىڭ تالايى تۇردى. سونىڭ قايسىسى يگىلىك كورىپ شىقتى دەيسىڭ، ءبارى دە كوزىنىڭ جاسىن قول قىلىپ، جۇيكەسى قۇرىپ جونەلەتىن...
تولقىناي بايبىشە وتىنىڭ باسىن توپەپ، قارعىستى جاۋدىرىپ جاتىر دەيدى. سەبەبى نە؟
سەبەبى — بايدىڭ مالى الىنسىن! — دەپ ۇكىمەت زاڭ شىعارىپتى. الىنعان مال كەدەيلەرگە ءبولىنىپ بەرىلسىن دەپتى. ءادىل زاڭدى شىعارعان ۇكىمەتتەن اينالساڭ بولماس پا!..
تولقىناي سىلكىندى. ۇكىمەتتى ءبىر قارعاسا، ەلدىڭ كەدەيىن ەكى قارعايدى. ءبىراق دۇرىسىنا قالسا، قارعايتىن نەجونى بار؟ كەدەي السا، ەنشىسىن الادى! مەن السام — ەڭبەگىمدى الام! وسى اۋىلدا وننان اسا ءۇي كەدەي بار. سونىڭ ىشىندە توقبەرلىنىڭ جۇمىسىن ىستەسپەگەنى جوق. سونىڭ بارىنە دە ەڭبەگى تولەنىپ كەرگەن جوق ەدى. «بورىش كوركى تولەۋدە» — دەگەن عوي، تولەنبەگەن ەڭبەكتەر جيىلىپ-توگىلىپ ەندى تولەنگەلى جاتىر...
مەيلى، قارعاي بەرسىن، تولقىناي قارعادى ەكەن دەپ، ەڭبەگىمىزدى الماي تۇرا الماسپىز. باياعىدان بەرگى شالقىپ،-شاپتىققانى دا جەتەر. دۇنيە كەزەك دەگەن، بىرەۋگە ازىرلەگەن ورىنا ءوزى دە ءتۇسىپ كورسىن...
...مەن حاتىمدى اياقتايمىن. جۇمىس باستالدى. ەندىگى كۇشتى ەلدى ۇگىتتەۋگە، تۇسىندىرۋگە، بالا-شاعالاردى داۋرىقتىرماۋعا سالساق دەيمىن...
1928.
You Might Also Like
-
قازاقستاندا ينفورماتيكا ءپانى 1 سىنىپتان باستاپ وقىتىلۋى مۇمكىن. بۇل تۋرالى بۇگىن «Digital Bridge» حالىقارالىق يننوۆاسيالىق فورۋمدا ق ر پرەمەر-مينيسترى باقىتجان ساعىنتايەۆ ايتتى.
-
تالقامباي ءۇيىنىڭ ءىشى تاس-تالقان: اۋزى اشۋلى ساندىقتارى جايراپ جاتىر، بىرەن-ساران تەرىمەن تىستاعان جاستىقتارى وتتىڭ باسىندا، تور الدىندا تەڭكيىپ جاتىر، قۇمان، شىلاپشىن، شەلەكتەرىنىڭ ءبارى دومالاپ، ءۇي...
