ءشايباي ايمانوۆتىڭ ەستەلىگىنەن
مەن سۇلتانماحمۇتپەن جاستان بىرگە ءوستىم. ءسابي شاقتاعى ساتىر-سۇتىر ويىندى دا، بالا كەزدەگى الىپپيدەن باستالاتىن وقۋلاردى دا بىرگە وتكىزدىك. ەكەۋمىز ەكى جاققا وقۋعا كەتكەن، ەكەۋمىز ەكى جاقتا قىزمەت ىستەگەن ۋاقىتتاردا سۇلتانماحمۇت ەكەۋمىز ۇنەمى حات جازىسىپ، دوستىق، تۋىستىق سەزىمدەرىمىزدى ءبىلدىرىپ وتىردىق. سۇلتانماحمۇتتىڭ ەڭ قيىن شاقتارىندا قاراجات جاعىنان بولسىن، ەمدەۋ جاعىنان بولسىن قولىمنان كەلگەنىنشە كومەك كورسەتۋگە تىرىستىم. ول قاتتى اۋىرعان كەزدە ومبى قالاسىنان وقىپ العان دارىگەرلىك ءبىلىمىمدى، تاجىريبەمدى سۇلتانماحمۇتتان اياعام جوق. سۇلتانماحمۇتتىڭ ءوزىن دە، ولەندەرىن دە مەن وتە جاقسى كورۋشى ەدىم. سول سەبەپتى مە قالاي، ونىڭ كوپتەگەن مىنەزى مەن ىستەرى، ولەڭدەرى مەن سوزدەرى مەنىڭ ەسىمدە قالىپتى. سونىڭ ەڭ ناقتى دەگەندەرىن ايتىپ بەرۋدى بورىشىم دەپ سانادىم. ولار تومەندەگىدەي ەدى.
مەن جاس كەزىمدە تۇرىمتاي ۇستاۋدى، وعان تورعاي، بودەنە ىلگىزۋدى قىزىق كورۋشى ەدىم. كەي كۇندەرى ماقىشپەن (ول كەزدە سۇلتانماحمۇتتى ەركەلەتىپ ماقىش دەيتىن) بىرگە ويناماي، ءوز بەتىممەن تۇرىمتايىما تورعاي، بودەنە ىلدىرۋگە كەتىپ قالىپ ءجۇردىم، ويتكەنى ماقىشتىڭ ءوزى مەن شاقىرعاندا بۇل قىزىققا بارمايتىن، ماعان ەرمەيتىن. ءبىر كۇنى جالعىز قالعانىنا ىزالاندى ما، الدە باسقا ويى بولدى ما، مەن تۇرىمتايىمدى قولىما ۇستاپ وتىرعانىمدا، ول جانىما جەتىپ كەلدى دە، قولىمداعى تۇرىمتايىمدى شاپالاقپەن تارتىپ جىبەردى.
— تۇرىمتايىما نەگە تيىسەسىڭ؟! — دەپ مەن رەنجىدىم. سوندا ول تومسىرايا، كادۋىلگىدەي سالماقتانا ءتۇسىپ مىنانى ايتتى:
— سەنىڭ تۇرىمتايىڭ زورلىقشىل، جىرتقىش! سونى بىلە تۇرىپ سەن وعان كىپ-كىشكەنتاي كىناسىز قۇستاردى جابىرلەتەسىڭ. مەن سول ءۇشىن ونى ۇردىم.
سۇلتانماحمۇت تارس-تۇرس اشۋلانۋدى بىلمەيتىن، جابىرگە كونبەيتىن اقىلدى بىربەتكەي ەدى. مۇقان مولدادان وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە ونىڭ وسى مىنەزىنە قىزىعىپ، ءبىز سۇلتانماحمۇتقا ادەيى ىزالاندىرۋ ءۇشىن جابىلاتىنبىز. ءبىراق ول ءتىپتى دە اشۋلانبايتىن. بىزدەر ونان سايىن ەرەگىسىپ، ونى تۇيەباس قىلۋعا شەيىن باراتىنبىز. كەيدە سۇلتانماحمۇتتىڭ ءبىر جەرلەرى اۋىرىپ تا قالاتىن. ءبىزدىڭ بەتىمىزدى قايتارماقشى بولعان سۇلتانماحمۇت ءبىر كۇنى اكەسىنە اق شوقپار ىستەتىپ الادى دا، ساباققا كەلگەندە بىزگە كورسەتپەي بىرگە الا كەلىپ، قاردىڭ استىنا تىعىپ قويادى. ساباق بىتكەن سوڭ، ءبىز ادەتتەگىدەي اسىر سالىپ، سۇلتانماحمۇتتى ورتاعا الا باستادىق. سوندا سۇلتانماحمۇت شەگىنشەكتەپ بارىپ، قار استىنا جاسىرىپ قويعان الگى شوقپارىن سۋىرىپ الىپ، بىزگە قارسى قاسقايا تۇرا قالىپ، سول ارادا قولما-قول مىنا ولەڭدى ايتتى:
— كانەكەي، ەندى بالەم ءتيشى ماعان!
شوقپارمەن ءبىر-اق سالىپ باسىڭ جارام.
ءبارىڭدى دۇركىرەتىپ قۋىپ تاستاپ،
ۇيىمە باتىر بولىپ جالعىز بارام.
بۇل ولەڭدى بىزدەر سول ارادا جازىپ الدىق تا، شوقپارىن تارتىپ الىپ، سىندىرىپ تاستادىق. ول ەش رەنجىگەن جوق. كەيىن بۇل ولەڭدى بۇكىل بالا جاتقا ايتىپ ءجۇردى.
بۇدان بۇرىنىراق كەزدە، سۇلتانماحمۇت ەكەۋمىز قىستىڭ سارى ايازىندا ويناپ جۇرگەن كەزىمىزدە، مەن بايقاماي ونىڭ ەسكى تىماعىنىڭ قۇلاعىن جۇلىپ الدىم. سۇلتانماحمۇت ءبىراز ۇندەمەي تۇردى دا، مەنى جاقىن كەل دەپ شاقىرىپ الىپ، مىنا ولەڭدى ايتتى:
— تۇماعىمنىڭ قۇلاعىن،
جۇلىپ الدىڭ، نە ءتۇستى؟
ءۇسيدى-اۋ ەندى قۇلاعىم،
مىنە، سۋىق جەل ەستى.
نە دەپ ايتام اپاما،
ءبىلىپ قويسا بۇل ءىستى؟
مەن ۇيالىپ قالدىم، ۇيالعانىمنان ءوزىمنىڭ باسىمداعى تۇماعىمدى كيگىزدىم. سۇلتانماحمۇت ونى وزىمە قايتىپ بەردى دە، ءوز تۇماعىن جالپيتىپ كيىپ الدى. مەن ونى ۇيگە الىپ كەلدىم. شەشەمە تۇماعىنىڭ قۇلاعىن تىكتىردىم. سويتكەنشە كەش بولىپ قالدى دا، سۇلتانماحمۇت بىزدىكىنە قونباقشى بولدى. بالاسىن كوزدەن تاسا قىلعىسى كەلمەيتىن شوقپىت ىڭىردە جەتىپ كەلدى. ءبىراق سۇلتانماحمۇتتىڭ ءبىزدىڭ ۇيدە ەكەنىن بىلگەن سوڭ، تاماق ءىشتى دە كەتىپ قالدى. ءسويتىپ، تۇندە سۇلتانماحمۇت ەكەۋمىز بىرگە جاتىپ، ەرتەڭىندە وقۋعا بىرگە باردىق.
ءبىز وسىلايشا كۇيەۋ ماعزۇم، سادۋاقاس مولدالاردان دا بىرگە وقىپ، بالالىق شاعىمىزدى بىرگە وتكىزدىك. تەك 1911 جىلى عانا ءبىزدىڭ اۋىلعا سەمەيدىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەن احمەتوللا بارلىبايەۆ دەيتىن ءمۇعالىم كەلىپ، ءۇش ءبولىمدى ءبىر كلاستىق ورىسشا مەكتەپ اشتى دا، مەن سوعان اۋىسىپ كەتتىم. سۇلتانماحمۇت مۇسىلمانشا وقىپ قالىپ قويدى. ءبىراق قىس ءبولىنىپ، جاز ىلعي تابىسىپ جۇردىك.
سۇلتانماحمۇت نەنى بولسا دا سالعاستىرا ويلاپ، وعان وزىنشە سەنىپ بارىپ يلاناتىن ەدى. ءبىر يلانسا، ودان قايتۋى وڭايعا سوقپايتىن. ال بەتى قايتسا، سول مينۋتىندا سىلكىپ تاستاپ جۇرە بەرەتىن. اسىرەسە، زورلىق-زومبىلىق، ادىلەتسىزدىك، الداۋ-ارباۋ ونىڭ جۇرەگىنە تىكەنەكتەي قادالاتىن. ول بۇلارعا قارسى بار كۇشىن سالا كۇرەسەتىن، ەگەر جەڭدىرمەي بارا جاتسا، بۇلان-تالان اشۋلانىپ، قاتتى ىزالاناتىن.
ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. ءبىزدىڭ ەلدە قارەر، قارابەك، حامزا دەيتىن ءۇش جەتىم بالا بولدى. قارابەك بەزگەك سياقتى ءبىر اۋرۋمەن سىرقاتتانادى. بالانىڭ اڭقاۋ شەشەسى الدىڭعى ىستەرىن بىلمەي باسقا ەلدەگى ءبىر ءتاۋىپتى شاقىرتادى. ءتاۋىپ قويدىڭ وكپەسىمەن قاعىپ جازامىن دەپ، بۇلاردىڭ ءبىر توقتىسىن سويعىزىپ تاستايدى. بۇل ءتاۋىپ وسىدان بۇرىن ەلدىڭ ءبىر سىرقات ادامىن ەمدەيمىن دەپ ءولتىرىپ العان بولاتىن. مۇنى سۇلتانماحمۇت تا جاقسى بىلەتىن. قارابەكتىكىنە وسى ءتاۋىپ كەلدى دەگەندى ەستي سالا ول جەتىپ كەلەدى. كەلسە، توقتى سويىلعان، ءتاۋىپ بالانى ۋما-جۋما زىكىرلەپ جاتادى. سۇلتانماحمۇت «مۇنىڭ نە، توقتىنى نەگە سويعىزدىڭ» دەگەندە، ءتاۋىپ ونىڭ وزىنە ۇرسىپ ماڭايىنا جولاتپايدى. سۇلتانماحمۇت ىزالانىپ، شي استىندا جاتقان وقتاۋدى الا سالا ءتاۋىپتى باستان پەرىپ قالادى. ءتاۋىپ بالاعا ەندى ەم دارىمايدى دەپ كەتىپ قالادى.
سۇلتانماحمۇت جاستايىنان كوپ وقىدى. اۋەلدە ءدىني مەكتەپتەر ءبىراز ۋاقىتىن العانىمەن، ول كەيىن ءارتۇرلى پاندەرگە، كوركەم ادەبيەتكە جان-تانىمەن كىرىسىپ كەتتى. سۇلتانماحمۇتتىڭ ءبىر قاسيەتى — ول كەز كەلگەن نارسەنى وقي بەرمەيتىن، اۋەلى بايقاپ، نە بىلەتىن ادامداردان سۇراستىرىپ كورەتىن. سۇلتانماحمۇت ءتىپتى ارابشا وقىپ جۇرگەن كەزىنىڭ وزىندە دە سول وقيتىندارىن وزىنشە قازاقشاعا اۋدارىپ، تالداپ، «وسىلاردىڭ نە كەرەگى بار» دەپ وتىراتىن ەدى.
سۇلتانماحمۇت، اسىرەسە، كوركەم ادەبيەتتى كوپ وقىدى، كوپ جاتتادى. ابايدىڭ، عابدوللانىڭ، سالتىكوۆ-ششەدريننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ شىعارمالارى مەن اۋىز ادەبيەتىن، حالىق ولەڭدەرىن جاس كەزىنىڭ وزىڭدە باس الماي وقىپ، ىلعي جاتتاپ ءجۇرۋشى ەدى. كەيىنىرەكتە ل. تولستويدىڭ، گونچاروۆتىڭ، كولسوۆتىڭ، نەكراسوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن دە كوپ وقىدى. سولارعا ەلىكتەپ ولەڭ دە جازىپ ءجۇردى. ماسەلەن، ول ترويسكىدە وقىپ ءجۇرىپ جازعى دەمالىسقا كەلگەن كەزدەرىندە ءبىر رەتتە ع. توقايەۆتىڭ «شۋرالە» دەگەن لاقاپ اتپەن شىققان «ياشين تاشلار» (جاسىل تاستار) اتتى كوك تىستى ەكى جۇقا كىتابىن الا كەلىپ، ونداعى سىقاق، مىسال ولەڭدەرىن اۋدارماقشى بولدى. وندا ساۋداگەرلەردى، قۇسايىن قاجىنى كەلەكەلەيتىن، قىزداردى ءاجۋالايتىن، سىنايتىن ولەڭدەر، اڭگىمەلەر كوپ ەكەن. سۇلتانماحمۇت سولارعا ەلىكتەپ، وزىنشە «سىمباتتى سۇلۋعا» ولەڭىن جازدى. عابدوللانىڭ وسى كىتاپتاعى كوپ ولەڭىن جاتتاپ الدى. عابدوللانىڭ:
اكدۇر پاكي ساپلارى،
كوكدۇر پاكي ساپلارى،
وتىز بەشتا، قىرق بەشتا
قىزدىڭ «موتۋر» شاقلارى، —
دەيتىن كارى قىزداردى مازاقتاعان ولەڭىن ءازىل ەتىپ ۇنەمى ايتىپ ءجۇرۋشى ەدى.
اتى ەسىمدە جوق، عابدوللانىڭ سول كىتاپتارىنىڭ بىرىندە ۇلتشىلدىقتى مىسقىلدايتىن ولەڭ سياقتى ءبىر ۇيلەسىمدى اڭگىمە بولدى. وندا اسحاناعا كەلگەن بىرەۋ بۇرىشقا شاشالىپ، جامان قينالادى. كوزىنەن جاس پارلايدى. سوندا كولدەنەڭ بىرەۋ «نەگە جىلايسىز» دەپ سۇرايدى. بۇرىشقا شاشالىپ وتىرعان وقىعانداۋ كىسى «ءميللاتىم ءۇشىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. سۇلتانماحمۇت وسىنى ولەڭمەن اۋداردى. اۋدارماسى تاماشا ەدى. ول ءوزىنىڭ «تەنتەكتىڭ جيعان شوقپارى» دەپ اتاعان قولجازبا كىتابىن وسىدان كەيىن جازدى. وعان عابدوللانىڭ جاڭاعى كىتاپتارىنان اۋدارعانى، ءوز جازعاندارى ەندى. قولجازبا كىتابى «سىمباتتى سۇلۋعا» ولەڭىنەن باستالاتىن ەدى. ءبىراق ول كىتابى كەيىن جوعالىپ كەتىپتى.
سۇلتانماحمۇت ولەڭ جازاردىڭ الدىندا كوپ ويلانىپ، كوپ تولعاناتىن، ماڭايىنداعىنىڭ ءبارىن ۇمىتاتىن، جاقىن ادامدارىمەن دە سويلەسپەي قوياتىن. ول سول ويلانۋ كەزىندە ەسىنەن تانعان ادامعا ۇقساپ كەتۋشى ەدى. باسىنىڭ توبەسىن ساۋساعىمەن اينالدىرا بەرەتىن. دالاعا جەكە شىعىپ كەتەتىن. ال جازا باستاسا-اق، وتە تەز بىتىرەتىن، باسقا نارسەمەن ەش اينالىسپايتىن. ول «كەدەي» داستانىن دا، «اداسقان ءومىر» داستانىن دا ءبىر-بىر جۇمانىڭ ىشىندە بىتىرگەن ەدى. بۇل ەكەۋىن جازاردا كىتاپتى كوپ وقىپ ءجۇردى. مەن گەرسەننىڭ كىتاپتارىن دا وقىپ جۇرگەنىن كوردىم.
سۇلتانماحمۇت ءماشھۇر — جۇسىپپەن 1919 جىلى تالاي رەت كەزدەستى: ەكى رەت ەزى ىزدەپ باردى، باياناۋىلدا دا تالاي كەزدەسىپ ءجۇردى. ءماشھۇر ونىڭ ولەندەرىن كوشىرىپ الاتىن ەدى. ءالى ەسىمدە، ءماشھۇر سۇلتانماحمۇتپەن بىزدىكىندە ءبىر كەزدەسكەنىندە: «قوبىلاندى تۇقىمىنان شىققان باتىر قاجىمۇقان بولسا، تورايعىر تۇقىمىنان شىققان اقىن سەنسىڭ»، — دەگەن ەدى.
سۇلتانماحمۇت ءبىزدىڭ جاقتا سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋ جولىندا كوپ ەڭبەك ەتتى. ول اۋىر سىرقاتىنا قاراماستان ەل ىشىندە ۆولكوم سايلاۋىن جۇرگىزدى، كەدەيلەردى ەل باسقارۋعا، بيلىكتى ءوز قولدارىنا الۋعا ۇگىتتەدى. كوپتەگەن باياندامالار جاسادى. ءسويتىپ جۇرگەندە اۋرۋى اسقىنادى. ول سوندا دا ەل ارالاۋمەن بولدى. سول ەل ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى باياناۋىل بولىسىنداعى قارجاس ەلىندە جانىسباي دەيتىن بايدىكىنە تۇسەدى. سۇلتانماحمۇتتىڭ سىرقات ەكەنىن جانە سوۆەت ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىن بۇرىننان بىلەتىن جانىسباي ۆولكومنىڭ ۋاكىلى رەتىندە بارعان وعان رەڭىنىڭ ناشارلىعىن كورىپ، جوتەلىپ كورىپ، جانى اشىعان بولىپ، ەرتەدەن جاتقان الماستىڭ ءبىر قاسىق ەرىتىندىسىن بەرەدى. سۇلتانماحمۇت مەنىڭ اۋەلدەن ەسكەرتىپ قويعانىم بويىنشا:
— دارىگەردىڭ رۇقساتىنسىز ىشپەيمىن، راحمەت، — دەيدى.
— قارعىم-اۋ، و نە دەگەنىڭ، مەن وسىدان جازىلعان جوقپىن با. سەن ماعان، — دەپ جانىسباي يلاندىرادى.
سۇلتانماحمۇت ىشەدى، ءبىراق ارتىنشا ۋلانىپ، قولما-قول تۇندەلەتىپ ماعان كەلدى. مەن ول كەزدە باياناۋىلدا بولاتىنمىن. مەن دەرەۋ دارىمەن ۋىتىن قايتاردىم دا، ەندى ەلگە -اقبەتتاۋعا بارىپ، تىنىعۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. سۇلتانماحمۇت مەنىڭ ايتقانىما كوندى.
بۇل كەز 1920 جىلدىڭ قىسى بولاتىن. توسەك تارتىپ قالعان سۇلتانماحمۇتتىڭ ءوز ۇيىندە جاعدايى بولمادى. سول سەبەپتى مەنىڭ نەمەرە اعام شەرنيازدان ءوز ۇيىنە اپارىپ، جەكە بولمەگە قويىپ كۇتتى. بولمەنىڭ ىشىنە قاراعايدىڭ بۇتاعىن ءىلىپ، الماستىرىپ وتىردىق. قىسىردىڭ قىمىزىن بەردىك. ءار ءتۇرلى ەم جاسادىق. سۇلتانماحمۇت ءبىراز ايىعىڭقىرادى دا. سول سەرگىڭكىرەگەن كەزىندە «دالا اقىنى مەن قالا اقىنىنىڭ ايتىسى» اتتى داستانىن جازا باستادى. ءبىراق كوكتەمدە سىرقاتى قايتا دەمدەدى دە، سودان ءارى جازۋعا مۇمكىندىگى بولمادى.
كۇن جىلىنعاننان كەيىن سۇلتانماحمۇتتىڭ ءوز قالاۋى بويىنشا اكەسىنىڭ كيىز ءۇيىن ءبىر توبەشىككە تىگىپ، سوندا كۇتتىك. سۇلتانماحمۇت بۇل كەزدە ابدەن السىرەپ، سوۆەت ۇكىمەتى جايىنداعى كىشكەنە كىتاپشالاردان باسقا ەشتەمە وقي المادى.
ءسويتىپ، اسا ءقادىرلى زامانداسىم ءارى تۋىسىم سۇلتانماحمۇت 1920 جىلى 21 ماي كۇنى تۇستەن كەيىن دۇنيە سالدى دا، ويلاعان ماقساتىنا ەركىن جەتە الماي، باستاعان شىعارمالارىن اياقتاي الماي ارامىزدان كەتتى. ول ءوزىنىڭ «كىم جازىقتى؟» رومانىن دا قايتا جازباقشى ەدى، مۇنىسى دا ورىندالمادى.
مەن وسىنىڭ بارىنە كەيىن كۇيىنىپ تە ءجۇردىم. سۇلتانماحمۇتتىڭ: «قالا اقىنى مەن دالا اقىنىن» بىتىرە الماي بارامىن. ءار اقىڭدى ەز قالىبىڭدا، ءوز نيەتىندە، ءوز سوزىمەن سويلەتىپ ەدىم. ءبىراق مەليستىك قالا اقىنى دەپ وتىرعانىم دا سوۆەت اقىنى ەمەس، كاپيتاليستىك قالانىڭ اقىنى ەدى. پوەمانىڭ سوڭىندا ەكەۋىن دە تەحنيكاعا جۇگىندىرمەكشى ەدىم. جيعان-تەرگەنىمدى تاپسىرعاندا، وسى جايدى قاداعالاپ ايتارسىڭ»، — دەگەن ولەر الدىڭداعى ءسوزى ءالى ەسىمدە.
سۇلتانماحمۇت مەنەن ءبىر-اق جاس ۇلكەن ەدى. ءبىراق ءبىز ونى ءبارىمىز دە اعا تۇتاتىنبىز. ونىڭ ولەر الدىندا ايتقان وسيەت ەسەپتى اقىلى دا، بىزگە بورىش ەتىپ قالدىرعان تىلەكتەرى دە مەنىڭ كوكىرەگىمدە ساقتاۋلى. ەگەر ۋاقىتىم بولسا، سۇلتانماحمۇت جونىندە وزىمشە ارنايى وچەرك جازام با دەگەن ويىم دا بار. مۇنىڭ ءوزى مارقۇم سۇلتانماحمۇت ءۇشىن دە، ونى ءسۇيىپ وقيتىن كوپشىلىك ءۇشىن دە پايدالى بولار دەپ ويلايمىن.
1960، 4-5يۋن.
* * *
ديحان!
حاتىڭدى الدىم. راحمەت، جانىم! «اعا» دەپ ەسكەرىپ جازعانىڭ شىن دوستارىنان ايىرىلىپ، ءومىر شىركىن ماحابباتسىز بوسقا قالدى-اۋ دەپ تۇڭىلگەن* ءبىز سياقتى ادامدارعا زور ءول، تايانىپ، جاقسىلىق، ءۇمىت.
«ماحابباتسىز» دەگەنىمدى «ءالى دە بولسا ءبىر قۇشاقتاسقىسى كەلەدى-اۋ مۇنىڭ» دەپ ۇقپا: قارا كوز، يمەك قاستى ايتپا. ول ءبىر ءقازىر بىزگە بۇرىسكەن، بۇكىرەيگەن، كوزى سۋالعان كەمپىر بولدى. ەڭ كۇشتى ماحاببات — شىن جۇرەكتەن ءسۇيىسىپ، شىن نيەتپەن تىلدەسەر دوس تابىلسا، قايعىسىنا دا، قۋانىشىنا دا ورتاق بولىپ جاساساق، قالعان از ءومىردىڭ ازىعى وسىندا بولار دەپ ويلايمىن. جۇرەگىن ول اشسا، جۇرەگىڭدى سەن اشساڭ، «مۇندا نە سىر بار» دەگەن قۇرعىر وي جوق بولسا، ءومىر ازىعى وسىنداي ماحابباتتا عوي. «ماحابباتسىز ءومىر بوس، حايۋانعا ونى قوسىڭدار»* دەگەن تەرەڭ ماعىنالى ءسوز عوي.
قۇداي ادەمى ءتۇر بەرگەن جوق، ءبىراق تازا جۇرەك، سۇلۋ جان بەردى. جان مەن جۇرەكتىڭ سۇيمەگەن جاقسىلىعى قالعان جوق. جالعىز-اق، سول سۇلۋ جان مەن تازا جۇرەك زالىمدىققا، قياناتقا، دۇنيەنىڭ باسقا دا كىر جاعىنا باستىرعان جوق. بىرەۋدى جارعا يتەرىپ، باتپاققا باتىرىپ،** سوعان كۇلدىرە قاراتىپ تۇرعانى جوق، ادامنىڭ كوز جاسىن قيامەتكە الا كەت دەگەنى جوق. مىنە، ءوز ءومىرىمنىڭ وسى جاعىنا ريزامىن. ەندى ءومىر كەمەسى قاي جارعا، قاي تاسقا سوعارىن ءوزى بىلەدى. جاعا جاقىن، قالقىپ جىلجىپ كەلەدى. قالعان ءومىر از جانە قىزىقسىز سۇرعىلت ءومىر (قارتشىلىقتى ايتامىن)، كوشپەلى، كوڭىلسىز قارا بۇلتتاي قالقىعان ءومىر.*** كىم بىلەدى قايدا، نەمەن تىنارىن.
الدىمەن ايتىپ قويايىن، ۇي-ىشىنە مەرگەن ۇرپاقتى قۇشاقتاپ كوپ سالەم ايتامىن. ناعاشى جەڭگەي، ۇمىتپاسام، ءشامشياعا كوپ سالەم.
ماحمۇت جايى — كوپ ويلانتاتىن، كوپ تولعاندىراتىن ءىس. شالقىپ جاتقان تەرەڭ، زور، ماعىنالى ءىس قوي ءتىپتى. اسىقپا، كوپ ويلانعايسىڭ. كىتابىنا قاراپ، سوزدەرىن تالقىلاپ باسقان، قازىناسى اقتارىلىپ جاتىر. ءبىر زور يگىلىكتى ءىستى قولعا الدىڭ، بۇل ەڭبەگىڭ زور، پايدالى ەڭبەك بولىپ شىعاتىن ءىس، «كاپيتالنىي ترۋد» بولار.
ەلىمنىڭ مەن شىن ۇلى ەكەنىمە
تاعدىردىڭ ءوزى بەرەر كۋالىكتى****.
سۇلتانماحمۇت وزىنە قالاي سەنەدى!
ءبىلىمسىز تالانت تاس ەكەن،
ءومىرىڭ ءۇشىن قاس ەكەن*.
سۇلتانماحمۇت بىلىمگە قانداي سەنىپ، وسىلايشا ۇعىپ اتتانعانداردىڭ الدى ەدى.
— ماڭداي تەرمەن جاندى قيىپ، جىگەر ەتىپ،
تۇرمىستى الىپ سوقشى جاعاسىنان**.
ەڭبەككە، جىگەرگە، پرينسيپكە قانداي كۇشپەن اتتانادى، قالاي شاقىرادى، ءا؟!
— وللاھي، انت ەتەمىن اللا اتىمەن.
ورىس ءتىلىن بىلەمىن ءھام حاتىمەن.
يستوريا، گەوگرافيا ءپاندى بىلمەي،
وللاھي، ءتىرى بولىپ جۇرمەسپىن مەن.
سەنەمىن، ەڭبەك قىلسام باقىت جاقىن،
پايداسىن كورەر ءالى-اق ەرتەڭ حالقىم...
تۇرمىستىڭ وعى شىبىنداي،
تولىقسىپ تۋار كوڭىلىمدە-اي!
ءبىر ماعىنالى وي، كۇش ءتۇرتىپ،
باققا ۇمتىلىپ تۇر ماڭداي***.
وسىنداي ويلارمەن بىلىمگە اتتانعانداردىڭ الدى بولعان سۇلتانماحمۇت ءدىن، سوقىر سەنىم وقۋىنان تۇك ماعىنا شىقپايتىنىن ابدەن ۇعىپ، ولاردان بەزىپ، عىلىم، ءبىلىم ورىس تىلىمەن جازىلعان، ورىستا دەپ ورىس ءتىلىن ءبىلىپ، ورىس كىتاپتارىن اقتارۋعا بەل بايلاعان جىلدارى عوي: «وللاھيى» — انتىن توپەپ جاتقانى.
— ايتەۋىر ادام كورگە بارماي قويماس،
اسىقپاي-اق قويسام دا قويماس.
ەرتە باستان ءوزىمدى ۇيىقتاتپايىن،
كور ۇيقىسى ۇزاق قوي، قانباي قويماس****.
وسى ءتورت جولدا قانشا تەرەڭ ماعىنالى ويلار بار! بۇل اۋىرىپ جۇرگەن كەزىندە، اۋرۋىنان ايىقپايتىنىنا ابدەن كوزى جەتىپ، وعان مويىنداماي جىگەرلەنىپ اسىعا جازا باستاپ جۇرگەن كەزدەرى ەدى. ماليكەگە دە:
— جار قيماق پەن جان قيماق — ءبارى بىردەي،
قيدىم، قيدىم! امال جوق قيماعانمەن*، —
دەگەن سوزدەرى دە وسى ۋاقىتتا ايتىلعان سوزدەر. اۋرۋ كەزدەرىندە اۋىل شىدەرتىدە ەدى. تۇندە، اسىرەسە، ايلى كەشتەردە شىدەرتىنىڭ جاعاسىندا پروگۋلكا جاساۋدى ءسۇيۋشى ەدى. كەيدە جاردىڭ باسىندا سۋعا ءتونىپ وتىرعان جەرىنەن تاۋىپ ءجۇردىم. ۇيقىسىنان ويانعان سۇڭقارداي بويىن تۇزەپ الىپ، كوزىن جايناتىپ، كەرىلىپ اسپانعا ءبىر قاراپ، ويىنان تەز ايىعىپ، ءجۇرىپ كەتۋشى ەدى. وتىرعاننان ءجۇرىپ جۇرگەندى ءسۇيۋشى ەدى. نە جازاتىن پلاندارىن ايتىپ كەلە جاتىپ، تىنىپ قالىپ، كەيدە ءسۇرىنىپ كەتىپ، جىعىلىپ قالا جازدايتىن.
سول شىدەرتىنىڭ جاعاسىندا ءبىر ءتۇنى كەيىپسىز، رەنىش، قايعىلى حالدە بولدى. كوپ اشىلىپ سويلەمەي كەلە جاتتىق.
— ساعان بۇگىن نە وي ءتۇستى؟ اۋىرامىسىڭ، نەگە رەنجىدىڭ؟ — دەپ، نەگە قاپا بولعانىن اشپاققا سۇراۋلاردى جاۋدىرا باستادىم.
ول ۇندەمەي كەلە جاتتى. كوپتەن كەيىن:
— سەن بىلمەيسىڭ، جان قيماق پەن جار قيماق بىردەي-اۋ ءوزى، — دەپ تاعى ۇندەمەدى. ءبىرازدان كەيىن:
— ماقال دەگەن كوپتىڭ ۇناتقان ءسوزى. حالىق ايتسا قالت ايتپايدى. بۇل ءبىر وزگەرمەيتىن شىندىق-اۋ ءوزى. كوز — كوڭىل ايناسى دەيدى، جان مەن جۇرەكتىڭ ايناسى دەپ نەگە ايتپادى ەكەن؟ — دەپ تاعى ويعا كەتتى. — مەن، — دەدى، — بۇل دەرتىمنەن جازىلمايتىنىما كوزىم جەتەدى، اقىرى مەنى الادى عوي. بۇل تۋرالى كوپ بروشيۋرالار وقىدىم. اياعى اجالمەن تىناتىن كورىنەدى. سوندىقتان بۇگىننەن باستاپ ماليكەنى الماسقا بەل بايلادىم. بەكىندىم، — دەدى دە: — سەن ماليكەنىڭ كوزىنە ءبىر قاراپ كورشى؟ كوزى قانداي اشىق، قانداي تەرەڭ سىرلى، كۇلكىسى قانداي تازا، جانى قانداي تازا، — دەپ، ماليكەنىڭ ءار ءتۇرلى وزگەشە جايىن ايتىپ ماقتاي ءتۇستى. — ءبىر جاقسى ادامعا كەزدەسىپ، باقىتتى جاساعان كۇنىن كورسەم، جانىم جاي تابار ەدى. نەگە كوردىم، نەگە ءسۇيدىم، نەگە كۇيدىم، نەگە قيدىم! امال نە قيماعانمەن، مەنەن نە باقىت تابادى. ماعان ءتيىپ، مەنەن ايرىلىپ قالسا، ونىڭ جانى ماڭگى قاسىرەتتە قالماي ما. وندا ماليكەلىك زاتى جوعالادى عوي. قوي، ول باقىتتى بولسىن! — دەپ، ءبىرقاتار قايعىلى سوزدەردى ايتىپ كەتتى.
— قويشى، ماحمۇت، جوق سوزدەردى ايتپاي. نەگە ءوزىڭدى ەرتە باستان قايعىعا شومدىراسىڭ؟ — دەگەندە، كەنەتتەن ويلانىپ قالدى دا:
— جوق، انشەيىن... سەن نە ايتار ەكەن دەگەنىم عوي. ءومىر الدا عوي، بۇگىن ءوزىمدى دە، سەنى دە مۇڭعا سالىپ جىبەردىم. انشەيىن ايتام. ءجۇر، اپام ىلعي جاتار ۋاقىتتا قىمىز ساقتاپ قويادى، قىمىز ىشەيىك، — دەدى.
ۇيىنە كەلدىك. ءبيبىش (شەشەسى) ماحمۇتتىڭ توسەگىن سالىپ قويىپ، ۇيىقتاماي كۇتىپ وتىر ەكەن. ەكەۋمىز كەلگەندە، جايراڭداپ قىمىز بەرە باستادى. ماحمۇت بۇدان كەيىن ءۇش-تورت كۇن لەرمونتوۆتىڭ پروزالارىن وقۋمەن بولدى. كوڭىلسىز، سەلسوق ءجۇردى.
وي، ماحمۇت! ماحمۇت! تابيعات مۇنداي دا گەنيي جاراتادى ەكەن. ساكەندى دە كوردىم، ماحمۇت قايدا — ءتۇپسىز تەرەڭ داريا ەدى عوي. ول جازعاندارىنا ونشا كوپ ماعىنا بەرمەيتىن. جيناپ قويايىن، ساقتاپ قويايىن دەگەن وي وندا بولمايتىن: ەڭ بايلىق، ەڭ داريا — ەرتەڭ مۇنان دا كوپ، مۇنان دا اسىل تابىلادى دەگەندەي كۇيدە بولۋشى ەدى. جارايدى، بۇل ءازىر وسىمەن تۇرا تۇرسىن. ەندى سەنىڭ سۇراۋلارىڭا كەلەيىن.
1914 جىلى مەن ومبىدامىن. اۋىلدىق شكولعا 1907 جىلى ءتۇستىم، 1908 جىلى ومبىعا گيمنازياعا تۇسۋگە باردىم، ەكزامەن بەردىم، ەكزامەندى جاقسى ۇستادىم. ءبىراق ءبىزدى كۋراچكين دەيتىن ديرەكتور المادى: ەۆرەي ساۋدا ىستەپ كۇنەلتەدى، قازاق مال باعادى، مەن مىنا وفيسەر مىرزالاردىڭ بالالارىن قايدا قويامىن، بارا بەرىڭدەر دەدى. سودان قايتىپ، پاۆلوداردىڭ قالالىق مەكتەبىندە قالدىم. ودان ءبىر جىل وقىپ، قارقارالىعا رۋسسكو — كيرگيزسكوە ۋچيليششەگە كەلىپ ءتۇستىم. ...13 جىلى ونى بىتىرمەستەن، ومبىعا دارىگەرلىك مەكتەپكە ءتۇسىپ كەتتىم. ساكەن ەكەۋىمىز ءبىر جىل بارىپ تۇستىك، ول سەمينارياعا ءتۇستى. 17 جىلى ەڭ العاشقى قىزمەت ارقاتتا — اباي ەلىندە باستالدى. ودان بايانعا اۋىستىم. ماحمۇتپەن، ماشھۇرمەن كەزدەسىپ جۇرگەن مۇنداعى پاتەرىم بۋتاكوۆ ميشكا دەيتىننىڭ ءۇيى. قالانىڭ كۇنشىعىس شەتىندە. تەرەزەسىنەن سابىندىكول كورىنىپ تۇراتىن. ات شابىس، ويىن سول ءۇيدىڭ الدىندا بولاتىن.
ماحمۇت توم قالاسىنا، ارينە، حات ارقىلى كەلىسىپ، اقىلداسىپ كەتكەن. ويى — ورىسشا ءبىلىم الۋ. تومدى تاڭداپ العانى — گريگوريي نيكولايەۆيچ پوتانين ستۋدەنتتەر اراسىنان ءالىمحاندى قالاپ، وعان ورىس بالالارىنا ساباق بەرگىزىپ ءجۇر دەگەندى ەستىپ، ءالىمحاننان وقىماق بولدى. تومعا بارعانداعى ماقساتى: ورىسشا وقۋ جانە ءالىمحاننان وقۋ. زەرەك قازاق ستۋدەنتى ۇعىندىرا بىلەدى دەگەن وي. ءالىمحان دا ودان جاقسىلىعىن اياعان جوق. سۇراۋلارىڭنىڭ جاۋابى وسى.
ترويسك بارساڭ، جاھانشا سايدالين دەگەن ادۆوكات، ابۋباكىر ۇمىتپاسام، جاماقۇلوۆ يلي الدياروۆ دەگەن ماحمۇتتىڭ كوزىن ەمدەگەن ۆراچ بار، سولاردان ءبىر پايدالى ءىس تابىلۋى مۇمكىن. «ايقاپتىڭ» ءارحيۆى سوندا بولۋ كەرەك. ءارحيۆتى تەكسەرسەڭ، وندا ماحمۇتتىڭ قولجازباسى بار بولار. ودان كەيىن، «بي بالاسى» دەگەن اتپەن جىبەرگەن مەنىڭ دە باسىلماعان ماقالا، ولەڭدەرىم بولار. باسىلعان ماتەريالداردان تابىلىپ قالسا، ونى دا ەسكەرە ءجۇر. ترويسكىگە اۋەلى بارىپ، ەكى-ۇش اي وقىپ، تاستاپ كەتكەن مەدرەسەسى — «مادراساي راسۋليا» دەگەن زەينوللا يشاننىڭ مەدرەسەسى. زەينوللانىڭ بالاسى وسى كۇنى ۋفادا ءمۇفتي عوي.
مىنە، قالقام، سۇراۋلارىڭنىڭ جاۋابى وسى بولار.
ءوزىم امان-ەسەن تۇرامىن. اندا اسىعىپ قايتتىڭ. جەڭگەڭنەن كوپ سالەم. جاقسى سىيلاي المادىم دەپ وكىنەدى. از ۋاقىت، تىعىز اتتانۋ بولدى دەيدى.
تاعى دا قوش، تاعى دا ۇي-ىشىڭە سالەم.
ش. ايمانوۆ،
جامبىل وبلىسى، توقماق سەلوسى،
28 يۋن، 1960 جىل.
You Might Also Like
-
مەن سۇلتانماحمۇتتى 1919 جىلدىڭ وكتيابر ايىنان بەرى بىلەم. ەكەۋىمىزدىڭ اۋىلىمىزدىڭ اراسى 125 شاقىرىم. بىزدە — باياناۋىلدا بوقىراۋ جارمەڭكەسى دەگەن ۇلكەن جارمەڭكە بولىپ تۇردى، سول جارمەڭكەدە مەن...
