شىندىققا قاراي ءجۇزدىم مەن
1986 جىل. ەرتە كوكتەم. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتى توعىزىنشى سەزى شاقىرىلدى. بۇل كەزدە كەنجە قىزىم اقمارالدى جاڭا بوسانىپ، بىرەسە ءوزىم، بىرەسە بالام اۋىرىپ قاتتى قينالىپ جۇرگەن شاعىم.
وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ وبلىسارالىق جازۋشىلار بولىمشەسىندە ءماجىلىس شاقىرىلىپ، سەزگە دەلەگاتتار ۇسىنىلىپتى. ارىپتەستەرىم ۇلكەن سەنىم ارتىپ مەنى دە سايلاپتى.
سەزگە جۇرەر كۇن جاقىنداعاندا بولىمشە باستىعى مارحابات بايعۇتوۆ تەلەفون سوقتى.
— سەزگە جۇرەيىك دەپ جاتىرمىز. جاس بالاڭ بار، سەن بارا المايتىن شىعارسىڭ...
— سەندەر ماجىلىستە دەلەگات ەتىپ سايلاعاندا ءمانىڭ كىشكەنە بالالى ەكەندىگىمدى ەسكەرگەن بولارسىڭدار. تىڭدا، مارحابات، مەن قايتكەن كۇندە دە سول سەزگە قاتىسۋعا ءتيىسپىن!
— قالاي باراسىڭ؟ بالاڭا كىم قارايدى؟
— سەن قارايسىڭ،— دەدىم قىزۋلانىپ. — كۇرىششى، مەحانيزاتور نەمەسە شوشقاشى ايەل دەلەگات بولسا، ونىڭ ءجونىن تابار ەدىڭدەر، سوندا اقىننىڭ اتقارار ءرولى الگىلەردەن كەم بە؟ مەنىڭ بالالى بولۋىما بايلانىستى كومەكشىنىڭ رەتىن قاراستىرىڭدار! مارحابات ساسايىن دەدى.
سونىمەن، سەزگە اتتاناتىن كۇنى بالامدى كوتەرىپ، مەديسينا ينستيتۋتىندا وقيتىن ءسىڭلىمدى ەرتىپ ۆوكزال باسىنان تابىلدىم. بالام نەبارى ءتورت ايلىق. ول كەزدە وداقتا جۇمىس تا، جۇمىس ىستەيتىن ادامدار دا بار ەدى. مەنىڭ ءجايلى ورىنعا ورنالاسۋىما دا، بالامدى مەزگىلىمەن تاماقتاندىرىپ تۇرۋىما دا جاعداي جاسالىندى.
سەزد ءجۇرىپ جاتتى. ايتىس-تارتىس، قىزىلكەڭىردەك داۋ-داماي. سول كەزدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءوز بايانداماسىندا پرەزيديۋمدا وتىرعان ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، ونىڭ شىعارمالارىن ىرەپ جاتتى. نۇرپەيىسوۆتىڭ وعان قارسى ەموسيالىق شابۋىلى...
«ياپىر-اي، — دەدىم ىشىمنەن، — جازۋشى تابالدىرىعىن جاڭا اتتاپ كەلە جاتقان ءبىز سياقتى جاس «پەرىلەرگە» مىنا سەزدىڭ بەرەرى بار ما ءوزى؟ كەلەلى تاقىرىپتا اڭگىمە بولادى، بۇگىنگى تاڭداعى قالامگەرلەردىڭ تۆورچەستۆولىق پوتەنسيالدى تۇرمىس-تىرشىلىگى جايىندا ءسوز ايتىلادى دەگەن ويىم — ايدىنداعى بوس قايىقتاي، قالقىعان كۇيى قالا بەردى.
وسىنداي وي قۇشاعىندا وتىرعانىمدا، مىنبەگە اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا كوتەرىلىپ كەلەدى ەكەن. ەندى اقىندار تۋرالى ايتىلاتىن بولدى دەپ، ىشىمنەن ءبىر مارقايىپ قالدىم.
ءىرى دە وتكىر سويلەيتىن اپاي تىڭدارماندى بىردەن وزىنە باۋراپ الدى. پىكىرى دە، ويى دا ايقىن. دالەلدى. الىس مەكەندەردە شەتقاقپاي كورىپ جۇرگەن اقىن قىز-كەلىنشەكتەر جونىندە جۇرەك-جاردى لەبىزىن ءبىلدىردى. ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ تە بەردى. ءبىراق مەنىڭ ەسىمىم اتالمادى. 2-3 كىتابىم جارىق كورىپ، باسپا ءسوز بەتتەرىندە ءجيى جاريالانىپ جۇرگەن ەسىمىم نەگە اتاۋسىز قالدى؟ نەگە؟ تىپتەن مەن سياقتى ادام ومىرگە كەلمەگەن دە، بولماعان دا سياقتى.
ءۇزىلىس كەزىندە قىزدار فوەدە قىزۋ اڭگىمەلەسىپ تۇردى. اتى اتالعاندار جاباعى ءجۇنى كوتەرىلىپ، بىزدەي «شىبىن-شىركەيلەرگە» ماڭعازدانا قارايتىنداي. ءدال وسىنى كۇتكەندەي-اق، جانىما جاقىنداعان بيازى مىنەزدى، تالانتتى اقىن كۇلاش احمەتوۆا:
— ءتۇۋ، ءحانبيبى-اي، سونشا جەردەن ەمشەكتەگى بالاڭمەن، توسىڭنەن ءسۇتىڭ سورعالاپ كەلگەندە، سەنىڭ اتىڭنىڭ اتالماي قالعانى وكىنىشتى-اق، — دەدى.
تەرىمە سىيماي تىرسىلداپ تۇرعان ماعان وسى ءسوز قامشى بولدى ما، ءسۇتىمدى قايدام، ەكى كوزىمنەن جاس پارلاپ-اق كەتتى.
كەشكە قوناق ۇيدە شاعىن سەميامىزبەن وتىرعانبىز. الماتىنىڭ سابىلىپ جۇرگەن قالامگەر جاستارى اۋىلدان كەلگەن ارىپتەستەرىنىڭ ءقال-جايىن بىلمەك نيەتپەن بولمەدەن-بولمەگە سۇڭگىپ جۇرگەن. ءبىر توبى ماعان دا كەلدى.
— نارەستەنىڭ باۋى بەرىك بولسىن، حان اپا! بۇل بالا تاريحتا قالاتىن بولدى. سەزدىڭ قىزى بولدى. تۇساۋىن كەسىپ جىبەرسەك قايتەدى، — دەيدى اقجارقىن نيەتپەن.
— راحمەت، راحمەت!
— ءتۇۋ، حان اپا، — دەيدى ءبىرى ەركەلەگەن سىڭاي تانىتىپ، — ەرسىز عوي ەرسىز! وتكەن كۇزدە، فاريزا اپاي ۇلىن ۇيلەندىرىپ توي جاساعاندا، اي-كۇنىڭىز جەتىپ وتىرسا دا سونشا جەردەن كەلىپ، ىشىندە بولعانىڭىز-اي. سوندا ءسىزدى بوسانىپ قالا ما دەپ قاتتى قورقىپ ەدىم، — دەيدى جاقىن جانسىپ.
قازاققا اڭگىمە كەرەك. بىرەۋدى بىرەۋگە ايداپ سالعاندا الدىنا جان سالمايتىن حالىق ەمەسپىز بە؟
شىنى كەرەك، سول ساپاردان رەنجىپ ورالدىم. ۇيگە كەلگەن سوڭ دا بايىز تاپپاي، جاقسى كورەتىن كىتاپتارىمدى قايتا پاراقتايمىن. فاريزا اپايدىڭ سوڭعى كىتابىن قولىما الدىم. وقي تۇسەمىن. نە دەگەن وي، نە دەگەن سەزىم! تاپقىرلىعىندا، سوزدەردى ورنى-ورنىنا قويا بىلۋىندە ءمىن جوق! رەنىشىم مەن وكپەم ادەمى سوزدەردىڭ اراسىنا كومىلىپ جوعالا بەردى، جويىلا بەردى... سوڭى ساعىنىشقا ۇلاستى.
ارادا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. فاريزا اپاي شىمكەنت جاققا جولاۋشىلاپ كەلگەن ەكەن، ۇيگە تەلەفون سوقتى. «ۋاقىتىم بولسا سوعا كەتەمىندى» قىسقا قايىردى. قاھارلى قىستىڭ كەزى. ەسىكتەن اپاي كىرىپ كەلگەندە سۇپ-سۋىق اۋا قوسىلا كىردى. ول سۋىقتىڭ قاي سۋىق ەكەنىن اڭعارا المادىق.
ازدان سوڭ مارە-سارە قالىپقا ەندىك. ۇلكەن قىزدارىم دا، جۇگىرىپ جۇرگەن اقمارالىم دا اپايعا جاقىنداپ، ءىشتارتا باستادى. اپاي وتە بالاجان ەكەن. بالالاردىڭ مەن بىلمەيتىن وي-تانىمدارىن ءدوپ باسىپ، ۇلكەندەرىنىڭ كلاستاس قۇربىلارىنا، كىشكەنتايىمنىڭ تاجىريبەلى تاربيەشىسىنە اينالىپ كەتكەندەي...
ارا-تۇرا مەنىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىردى. وسىندا تۇراتىن ۇلكەنى، كىشىسى بار، قولىنا قالام ۇستاپ جۇرگەندەردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە توقتاپ، ولاردىڭ جاعدايلارىن تاپتىشتەپ سۇرايدى. بەينە ءبىر اعايىن-تۋعانىنا توركىندەپ، باۋىرلارىنىڭ سىرىنا قانىققىسى كەلگەن ۇزاتىلعان قىز سياقتى.
ءوزى سۇراعان سوڭ، ءوزىن اقىنمىن دەپ جۇرگەن ءبىر ايەل بالاسىنىڭ ماعان جاساعان قياناتى ءجايلى ايتا باستاپ ەم، اپاي تىڭداماي تاستادى.
— سەن ۋاق بولما! ونداي اڭگىمەنى ايتپا! سەن كىم؟ ول كىم؟ سەنىڭ باسىڭدا — ءۇيىڭ، قاسىڭدا — بايىڭ، باۋىرىڭدا — بالاڭ، سويتە تۇرا قولىڭدا — قالام! ول بايعۇستا وسىنىڭ ءبىرى بار ما؟ ادام بالاسى وزگەدەن نەسى ارتىق، نەسى كەم ەكەنىن باعامداي بىلگەنى ءلازىم! قولىڭنان كەلسە وندايلارعا كومەكتەسۋگە تىرىس. كومەكتەس! ءبىر كەزدە ءوز كەمشىلىگىن ءوزى مويىندايتىنداي بولسىن!
تاعى دا تىعىلىپ قالدىم. ەشتەڭە دالەلدەي الماسىمدى سەزدىم دە، اسۇيگە قاراي كەتتىم.
مەنى ۇرسىپ تاستاعانى — ەسى كىرىپ قالعان قىزدارىما قالاي ۇناي قويسىن. ولار دا ورىندارىنان تۇرىپ، ىدىس-اياقتاردى جيناپ، جۋىپ-شايا باستادى. اپاي جالعىز قالماسىن دەپ، قوناق بولمەگە قايتادان كىرىپ وتىردىم. اشۋى ءالى باسىلماپتى.
— وتىرىسىن قاراي قال! قۇرتتاي بالالارعا ىدىس-اياعىن جۋعىزىپ، — دەدى.
— قىز بالالاردىڭ ۇيرەنگەنى وزىنە جاقسى، — دەدىم، مەن دە قاراپ وتىرماي.
اپاي ورنىنان تۇرىپ كەتتى. وتىرعان جەرىمدە سوپايىپ ءالى وتىرمىن. اپاي كورىنبەيدى. قايدا كەتىپ قالدى ەكەن دەپ، بولمەلەردى ءتىنتىپ شىقتىم. اسۇيگە باس سۇقسام، ىدىس-اياقتاردى ءوزى جۋىپ جاتىر. بەتىمنەن وتىم شىقتى.
— اپا، اكەل، ءوزىم-اق جۋام عوي.
— بار، دەمال. جاس بالاڭ بار، شارشايتىن شىعارسىڭ، — دەدى داۋىسى جۇمسارىپ. سوزىندە كەكەسىن دە، ءزىل دە جوق.
مەنىڭ اپايمەن بەتپە-بەت كەزدەسۋىم ءبىر بۇل ەمەس. تالاي كەزدەسكەم. تالاي جىلاعام. تالاي جۇبانعام.
ايتپەسە:
سەزەدى ءىشىم، مەنى اسا ۇناتپايسىڭ،
جەبەمەيسىڭ. نەمەسە قۇلاتپايسىڭ.
جەتى وزەن بوپ كەۋدەمنەن قاشاسىڭ دا،
جەتى كول بوپ قايتادان تۇراقتايسىڭ...
سىيلاستىقتىڭ قول جەتكەن ءمانى بار ما؟
كونبىس كوڭىل — قۋانار، قامىعار دا...
ءۇمىت ءجىبىن ءۇزدىرىپ، ءتۇڭىلدىرىپ
جانە وزىڭدەي جالعار جان تابىلار ما؟ — دەپ جازباعان دا بولار ما ەدىم؟
بەتپە-بەت كەزدەسۋىم ءبىر بۇل ەمەس دەۋىمنىڭ سەبەبى بار. قولى قالت ەتە قالسا، ەشكىمگە ايتپاي-اق «مەن كەلە جاتىرمىن» دەپ ەلدى شۋلاتپاي-اق، ويدا-جوقتا ءبىر سوعىپ كەتەتىنى بولاتىن. كەيدە «الدىن-الا ايتپايسىز با، دايىندالاتىن ەدىك...» دەگەنىمدە، ەشتەڭەگە اۋرە بولما، بىرەۋلەردى اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىرۋدى جانىم سۇيمەيدى، دەيتىن. كەي كوڭىلدەنگەن شاعىندا «وسى ۇيدە جاقسى ءتۇس كورەمىن» دەگەنى دە بار-تىن. كەيدە كەلگەنىنەن كەتكەنى جىلدام بولادى. اپاي پوەزبەن جۇرگەندى ونشا ۇناتپايدى. بىردە سامولەتكە شىعارىپ سالدىق. ۇيىندەگى (بالالارى — ۇلى بولسىن، قىزى بولسىن ءبارى اپايدى «پاپا» دەپ اتايتىن) بالالارىنا «پاپالارىنىڭ» ۇشقان رەيسىن حابارلادىق. ارادا ەكى-ۇش كۇن وتكەن سوڭ تەلەفون بەزىلدەپ قويا بەردى. كوتەرسەم قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمى ەكەن. — فاريزا اپاي سىزدەرگە ءجۇرىپ كەتتى، — دەپ كەلەتىن پوەزدىڭ ۋاقىتىن حابارلادى.
— ءجاي ما ەكەن، — دەپ جۇرەگىمىز زىرق ەتتى. ۆوكزال باسىندا اپايدىڭ ءجۇزى جارقىن. ە، توبا، تىنىشتىق ەكەن عوي، — دەپ ۇيگە الىپ كەلدىك. ەسىكتەن كىرە جولداسىم تۇردىقىلىشقا:
— سەنى ءبىر اسەم ءان جازدى دەپ ەسىتىپ، سونى تىڭداۋعا كەلدىم! جىلدام وتىر پيانينوعا، — اسىعىسپىن! — دەگەنى بار.
— قانداي ءان؟ — دەدى ساسقالاقتاعان تۇردىقىلىش.
— «نۋريكامال» دەي مە ءاننىڭ اتى؟
— ءا، ءا، سولاي ما؟ — دەپ تۇردىقىلىش، كۇيساندىققا جاقىنداي ءتۇستى.
اپاي تالانتتى اقىن بولۋمەن قاتار، مۋزىكالىق قابىلەتى دە ءبىر مۋزىكانتتىكىنەن كەم ەمەس. ەستە ۇستاۋ، ىرعاق، اۋەندى قاعىپ الۋ سەكىلدى قاسيەتتەرىنە تاڭقالاتىنمىن.
ءبىر رەت كۇيساندىققا قوسىلىپ ورىنداپ بەرگەن اۋەنگە قاناعات قىلمادى، تاعى، تاعى دا ورىندا! — دەدى، انگە سۇيسىنگەن اپاي. ءۇشىنشى رەت ورىنداعاندا اپايدىڭ ءوزى دە قوسىلا كەتتى، ءان تەكستى مىناداي:
اسپانداعى اي ما دەدىم،
جاستىق شاعىم قايدا مەنىڭ؟
جۇرەگىمدى ەلجىرەتكەن،
جانىم، قانداي جايدارى ەدىڭ!
نۋريكامال، كامالىم-اي،
كۇندەي اشىق جانارىڭ-اي.
قولىم جەتپەي، ءسوزىم دە وتپەي،
جاۋتاڭدادىم، جانارىڭا-اي، قاراعىم-اي! . . دەيتىن قايىرماسىندا اپاي، ەرەكشە ءبىر شابىتپەن قوسىلىپ، ءاننىڭ ويداعىداي شىققانىنا بالاداي شاتتانىپ ەدى.
— تۇردىقىلىش!— دەدى، — ەندى باسقا ءان جازباي-اق قوي! كومپوزيتورعا كوپ ءان جازۋ مىندەتتى ەمەس، ول ءبارىبىر ءبىر-اق انىمەن تانىلادى. ول ءاندى سەن جازىپسىڭ، قۇتتى بولسىن!
اپايدىڭ ءبىزدىڭ جاققا كەلۋىنە بايلانىستى مىنا ءبىر نارسەنى ايتپاي كەتسەم تاعى بولماس.
ءبىر جولى ۇلى ايبارمەن كەلگەن، ۇمىتپاسام، تۇركىستانعا بارماق بەتى ەدى. جولاي ءبىزدىڭ ۇيگە سوقتى. بالالار جاتاتىن بولمەنى بوساتىپ بەرگەنبىز. ول جاققا قيا باسپايمىز. بالالار بولمەسى ول كەزدە ءبىز ءۇشىن قۇپيا، اسكەري ايماققا اينالدى.
ايبار، ءبارىمىز قوناق بولمەدە تەليەۆيزور كورىپ وتىرعانبىز. اقمارال 3-4 جاستا بولاتىن. «يت قورىعان جەرگە ءوش» دەگەندەي، اپاي جازۋ جازىپ وتىرعان بولمەگە قايتا-قايتا بارا بەرەدى. اپايدىڭ ەسكەرتۋىنەن كەيىن ءبىز بالانى ول جاققا جىبەرمەۋگە تىرىستىق. ايتقانىڭدى تىڭداي قالسا، ونىڭ بالا بولعانى قانەكي! ءبىر كەزدە الگى بولمە جاقتان اقمارالدىڭ باجىلداپ جىلاپ شىققانىن كوردىك. سوڭىندا اپاي. — اقمارال، كەشىرشى، بايقاماي قالدىم! — دەپ، سوڭىندا ءجۇر. بالا دا كوكىرەگى باسىلماي، جىلاعان قالپى بولمەدەن-بولمەگە جۇگىرەدى. ونىڭ سوڭىنان ەرگەن اپاي «كەشىرىن» قانشا ايتسا دا جۇباتا الماي ءجۇر.
وسى كورىنىس بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا. ايعاي سالىپ جەر تەپسىنگەن ەركە ءسابي، سوڭىندا بۋرىل شاشتى، ارىستان تۇلعالى اقىن انا. «بالا كوڭىلى — پاتشا» دەگەن وسى ەكەن. ەركە بالا دا وڭايلىقپەن رايىنان قايتاتىن ءتۇرى جوق. «كەشىرمەيمىن!» دەيدى ايعايلاپ. ءبىر مەزگىل باقىراۋىق بالانىڭ ورنىنا ءوزىمدى قويىپ، ءتاتتى قيالدانعانىم دا بار...
قىزىقتىڭ الدى الدا بولدى. بالانىڭ قاي جىلاعانى ەستە قالسىن، مامىراجاي ادەمى كەشتە، باس-اياعىمىز تۇگەل، كەشكى ءشاي ءىشىپ وتىرعانبىز. فاريزا اپاي اڭگىمە ايتىپ، ءبارىمىز ۇيىپ تىڭداپ وتىردىق. اڭگىمە تاقىرىبىن ءبىزدىڭ شاڭىراققا ويىستىرىپ، ۇلكەن قىزدارىمىزدىڭ ۇلگىلى، ونەگەلى، كورگەندى بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىنا ءسۇيسىنىس بىلدىرە كەلىپ، تەك مىنا كىشكەنتايلارىڭ «شامالى» ەكەن دەي بەرگەنى سول ەكەن، اقمارال جۇلىپ العانداي:
— سەن ءوزىڭ شامالىسىڭ! — دەگەنى.
ءبىز ءۇنسىز بىر-بىرىمىزگە قاراپ، نە كۇلەرىمىزدى، نە ۇرسارىمىزدى بىلمەي قالدىق. اپاي كۇلىپ جىبەردى:
— مەن ادام تانىسام، وسى بالا ءبىر جەردەن شىعادى. ۇرىسپاڭدار! بالانىڭ جاسقانشاق، جاسىق بولىپ وسپەگەنى دۇرىس، — دەدى. اقمارالدى جانىنا شاقىرىپ، باسىنان سىيپادى. فاريزا اپاي ءالى كۇنگە اقمارالدى «شامالى» دەپ اتايدى.
مەن الماتىعا ءجيى بولماسا دا، قىزمەت بابىمەن سوعىپ تۇرام. استاناعا بارعان سايىن، الدىمدا شارتقا اينالعان ءۇش مىندەتىم بار. ءبىرىنشى — اقباس الاتاۋعا باس يەمىن. ەكىنشى — ءوزىم ءتىرى پايعامبار سانايتىن، ادامگەرشىلىگىمەن، اسىل قاسيەتىمەن پىرىمە اينالعان اقىنداردىڭ اقىنى، اقىنداردىڭ اناسىنا اينالعان ءماريام حاكىمجانوۆا اپاما سالەم بەرەم. سوسىن... سوسىن الپىس ارمانىمدى، سەكسەن سەزىمىمدى، ءۇمىت پەن كۇدىككە تولى توقسان ويىمدى ىلەستىرىپ، فاريزا اپايدىڭ ەسىگىن قاعىپ تۇرامىن.
ءقازىر اقىلعا ءزارۋ ادام جوق. ءبىراق فاريزا اپايدىڭ ەشكىمگە اقىل وقىعانىن كورمەپپىن دە، ەستىمەپپىن دە. كەيدە اماندىق-ساۋلىق سۇراسۋدان ارىگە بارماي، بوس قايتام. ونداي كەزدە ايتەۋىر، باسى امان، باۋىرى تۇگەلدىگىن كورىپ، كوڭىلىمدى توق سانايمىن.
…قالتاسىنا ءمور سالىپ، ۋاق باسشىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىم — سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسى ەدى. جەر-جەردە ءمۇساپىر قارتتارعا كومەك كورسەتەتىن قايىرىمدىلىق قورلارى قۇرىلا باستاعان كەز. نەگىزگى تىرەك — ماسكەۋدە بولدى دا، ونىڭ رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق بولىمشەلەرى اشىلا باستادى. وڭتۇستىكتەگى بولىمشەنى باسقارۋ ماعان ءتيدى دە، استاناعا ءجيى قاتىنايتىن بولدىم. جاڭا جۇمىس وتە قىزىق. دۇنيەدە بىرەۋگە كومەك بەرۋدەن، قامقور بولۋدان، قايىرىمدىلىق جاساۋدان اسقان ءىس بار ما؟ بىرەۋگە قاجەت ەكەنىڭدى سەزىنۋ، سەنىڭ دە قولىڭنان بىرنارسە كەلەتىنىن ءبىلۋ — اقىن جاندى ادامداردى قاناتتاندىرىپ جىبەرەدى ەكەن. سىرشىلمىن-اق! اپايعا كەلىپ، كىمگە قالاي كومەكتەسكەنىمدى، ءمۇساپىر جانداردىڭ پسيحولوگياسىن، ولاردىڭ تۇرمىس-تاۋقىمەتتەرىن ۇزاق اڭگىمە ەتىپ ايتىپ بەرەمىن. مەنىڭ بۇل قىزمەتىمە ەشقانداي قاتىسى بولماسا دا، اپاي وتە ءبىر قىزىعۋشىلىقپەن، ىقىلاستانا تىڭدايتىن. ارا-تۇرا ارەكەتىمدى قوستاپ، «دۇرىس جاساعانسىڭ»، «سولاي ەتۋىڭ ورىندى بولعان» دەپ ارقالاندىرىپ تا قوياتىن.
بۇل تاقىرىپتى قوزعاپ وتىرعاندىعىم — اپايدىڭ اڭگىمە تىڭداي الاتىندىعى. ۇناسىن-ۇناماسىن، ايتقانىڭدى باستان-اياق تىڭداپ بولىپ، پىكىرىن سوڭىنان ايتاتىندىعى. اڭگىمەنى ايتا بىلۋمەن قاتار، ونى تىڭداي ءبىلۋ دە اسقان تالانتتىلىقتى قاجەت ەتەتىندىگىنە سوندايدا كوزىم جەتەتىن. ەكىنشىدەن، قايىرىمدىلىق تاقىرىبى — اپاي ءۇشىن، ەشقانداي قىزمەت قۇلاعىن ۇستاماي-اق، ول ءۇشىن مەكەمەنىڭ ورىندىعىن توزدىرماي-اق ىستەگەن ءىسىنىڭ قايىرىمىن كۇتپەي-اق، جالاقىسىز ىستەپ كەلە جاتقان كاسىبى ەكەندىگىن كەيىن ءتۇسىندىم. اپايدىڭ كوزىنەن ۇعىنعانىم — ادامدارعا مەيىرىمدى، شاپاعاتتى بولۋ — ادامنىڭ جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن شىمىرلاپ شىعىپ جاتپاسا، ونداي جۇرەكتى اللاتاعالانىڭ ءوزى ءاۋ باستا ءيىپ بەرمەسە، وندا مەيىرىمدى بولىپ كورىنگىڭ كەلگەنىڭنىڭ قۇنى بەس تيىن! فاريزا اپا تالاي-تالاي جەتىم-جەسىرلەرگە پانا بولىپ، سولاردىڭ جولىندا ءوز شارۋاسىن جيىپ قويىپ، ارىپ-ارشىپ، جۇيكەسىنە سالماق ءتۇسىرىپ جۇرگەن كەزدەرىنىڭ دە تالاي كۋاسى بولدىق. باسىنا اۋىرتپالىق ءتۇسىپ، ءومىر تابالدىرىعىن قالت باسقان نەمەسە ادىلەتسىزدىكتىڭ نىساناسىنا اينالعان جاندارعا قامقور بولىپ، قاناتىنىڭ استىنا الىپ، «جەدەل جاردەمدەي» كۇي كەشەتىنى - اقىن بولمىسىنا ءتان قاسيەتتىڭ ءبىرى دەپ ۇققانىمىز ءجون.
وزىمىزدەن كوش وزىق اقىن جاننىڭ باسىنان وتكەرگەن وكىنىش پەن رەنىشتەرىنىڭ قايتا قايتالانىپ شىعاتىنى بار. سونداي ساتتەردە فاريزا اپا ماعان قاراپ:
توسىن تىققان، ۇرىكپەگىن تاسادان،
ءوز بەرگەنىن ءوزى الار جاساعان.
قايىرىمىم قايتپادى دەپ، نالىما،
جاقسىلىقتى قايتادى دەپ، جاساما!
ءجۇزىڭ — جارىق، جانىڭ — تازا ەتە گور،
العى كۇنگە ۇمتىلا بەر، جەتەلەر.
قيىندىق تا ادام تاڭداپ قونادى،
ادامنىڭ دا ادامى بار، كوتەرەر!.. — دەپ تۇرعانداي كورىنەدى.
فاريزا اپاي ومىردە قاتال، قايتپاس، تومىرىق مىنەزدى بولىپ كورىنگەنمەن، قاتالدىعى-مەيىرىمدىلىككە، قايتپاس بىربەتكەيلىگى لەزدە جۇمسارىپ، بيازىلىققا اينالىپ، جان-جاعىنا ساۋلەسىن شاشىپ تۇراتىن تارتىمدىلىققا ساياتىنىن كوپ كەردىك. 1993 جىلى تۇركىستان جاقتاعى ءبىر سىيلاستارى قازالى بولىپ، قايىرلى بولسىن ايتۋعا كەلگەن. قايتار كەزىندە ءبىز شىمكەنتتەن ءبىر توپ قىزدار اەروپورت باسىنان شىعارىپ سالۋعا كەلگەنبىز. اپايدىڭ كەرەمەت كوڭىلدىلىگىنىڭ سول ءبىر ءسات كۋاسى بولدىق. سول سەزىمىمدى اپاي مىنگەن ۇشاق ۇزاپ كەتكەننەن كەيىن بىلايشا ءبىلدىرىپ ەدىم:
فاريزا وڭتۇستىككە توسىن كەلىپ،
(جۇرە الماي بىر-ەكى كۇن قاسىندا ەرىپ،..)
ورالعان تۇركىستاننان، «قوش ايتۋعا»،
شىمكەنتتە، اەروپورت باسىندا ەدىك.
ۇنەمى تاعدىرمەنەن جاعالاسىپ،
جۇرەتىن ۇلى اقىننىڭ — قاباعى اشىق.
كۇلكىسى (ءوزى سەزبەس) — جاراسىپ تۇر،
ادەمى لەبىزىمەن ارالاسىپ.
جىر ەتىپ تۇركىستاننىڭ قاسقا تاسىن،
سىر ەتىپ — ءانيتاسىن — جاس بوتاسىن،
— ەڭ مىقتى سىيلىق بولار، نەمەرەمە،
ساۋراننىڭ الدىم، — دەيدى، — تاسباقاسىن...
اقىن-اي! قۋانادى، تۇڭىلەدى…
كوڭىلى-قاباعىنان بىلىنەدى.
قوش ايتىپ قالۋشىلار، قوراپشاعا
تاسباقا كورمەگەندەي ۇڭىلەدى.
مەن دە اقىن. ءسوز دەگەندە جوق شىدامى،
مايدالاپ، كەيدە، قاسقاڭ — وق شىعادى:
— جەرلەسىم تىرباڭداعان باعى جانىپ،
كۇنى ەرتەڭ الماتىلىق بوپ شىعادى!
قامقور دا تابىلادى استانادان، —
دەپ، كۇلدى، تەرەڭ ويلى، اسپان ادام.
قازاقپىز قاراشاسىن حانزادا ەتىپ،
بولسام دەپ ۇمتىلعانىن جاسقاماعان! . .
كۇلكىنىڭ استارىنان جاس كورەم دە،
بايلىق جوق قيالىمنان باسقا مەندە.
تۇرعاندا اۋىر ويدىڭ قۇشاعىندا،
كەتىپتى سامعاپ ۇشاق تاس توبەمدە!
كۇتپەدى، ۇشاق مەنى ويدا ەكەن دەپ،
ءجۇر مە ەدىم بوس كەۋدەنى ءجاي مەكەندەپ.
ويلاندىم: — بارلىق ءيتتىڭ يەسى بار،
ءتاڭىرى بورىلەردىڭ قايدا ەكەن؟ — دەپ!..
ءومىر قىزىق. «اتتەڭ-ايعا» بارماق تىستەتەتىن كەزدەرى كوپ-اق، قوي! سونىڭ ءبىرى — ءومىرىن ولەڭ دەگەن ونەرگە باعىشتاپ، كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي، قايتسەم ەلگە پايدام تيەدىمەن تاعدىر كەشىپ جۇرگەن، ءاز اقىننىڭ ءوز حالقىنىڭ اقىنى ەكەندىگىن بىلدىرەتىن ايعاق قاعازدىڭ بەرىلمەي جۇرگەنى دە سونىڭ ءبىرى شىعار! كورىپ ءجۇرمىز قاتارلاس جاتقان، قاناتتاس جاتقان وزگە ەلدەردىڭ قىزدارىنا دەگەن قۇرمەتىن! مەن سول ەلدىڭ «حالىق اقىنى» اتاعى بار ءبىراز كىسىلەردىڭ تۆورچەستۆوسىمەن فاريزا اقىننىڭ جازبالارىن سالىستىرعان دا كەزدەرىم بولدى. تانىسۋ بارىسىندا تاعى دا قازاقتىڭ «قالقام-اۋ، سەن قايداعى، مەن قايداعى» ەكەندىگىنىڭ كۋاسى بولدىم دەسەم، ونى ءبىراز جان مويىندار دا، مەنى تۇسىنەر دە. اقىنعا بالاداي نازىكتىك پەن اڭعالدىق تا جات بولماسا كەرەك.
1991 جىلى قازاقتىڭ تارلان اقىنى مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ 80 جىلدىق مەرەيلى تويى ونىڭ تۋعان اۋىلىندا تويلانعانى بارشاعا ءمالىم دە شىعار. جەر-جەردەن تويعا قاتىسۋعا جينالعان دەلەگاسيا مۇشەلەرى الماتىدا توقايلاستىق. مەن فاريزا اپاي وتىرعان ماشيناعا ءتۇستىم.
اۋدان ورتالىعىندا وتكەن مۇراجايدىڭ اشىلۋىنا، باسقا دا مادەني شارالارعا قاتىستىق. اپاي ءسوز سويلەپ، ولەڭ وقىدى. توي شالكودە جايىلىمىندا جالعاسىن تاپتى. شالعىنى شالعايىڭنان الاتىن، ادام ءىزى ءتۇسىپ كورمەگەن جاسىل جايلاۋ بابىندا ەكەن. ءسان-سالتاناتقا تولتىرىپ، تىگىلىپ تاستالعان كيىز ۇيلەردىڭ كەلبەتى كوڭىلىڭە «قازاق وسىلاي جاساعان» دەگەن ماقتانىش سەزىمىن ۇيىرەدى.
تويعا كەلگەن قوناقتارعا — اۋدانى، وبلىسى، استاناسى بار، بارىنە بولەك-بولەك ارنايى ۇيلەر تىگىلگەن. ءبىزدىڭ وبلىسقا ارناپ تىگىلگەن ءۇي — ورتالىقتان قاشىق ەمەس، جول بويىنا جاقىن ماڭدا ەكەن. اپايعا تىگىلۋگە ءتيىس ارناۋلى ءۇي بەلگىسىز سەبەپتەرمەن جابدىقتالماي قالىپتى دا، ول كىسىنى وزىنە شاقىرۋشىلار كوبەيىپ، قاشان ورنالاستىرعانشا جانىنا ەرىپ جۇرۋگە تۋرا كەلدى. اپاي قاتتى رەنجىدى، «بەرى ءجۇرىڭىز، بەرى جۇرىڭىزبەن» ءبىراز ءۇيدى اداقتاپ شىقتىق. ءبىرى دە اپايعا ۇنامادى. ۇناماعانى ءۇي ەمەس، سول ءۇيدىڭ ىشىندەگى ادامدارى بولسا كەرەك. ول كىسىگە ۇناۋ — دۇنيەدەگى قيىننىڭ قيىنى ەكەنىن بىلەم. اقىر سوڭىندا اپايدىڭ ءوزى دە، ءبىز سياقتى سوڭىنا ەرىپ جۇرگەن نوكەرلەرى دە شارشايىن دەدىك. ءبىر كەزدە اپاي «قايتامىنعا» باستى. قاتتى ساستىق.
— اپا، — دەدىم — ءجايلاپ، — وسى شىمكەنتتىكتەرگە ارناپ تىگىلگەن ۇيگە ءجۇرىڭىزشى. وندا ءمۇيىزى قاراعايداي اكىم-قارا دا، كەۋدەسىنە نان پىسەر استانانىڭ جازىپ-سىزعىشتارى دا جوق، وڭكەي جالاڭاياق قاراتوبىر وكىلدەرى.
شامالى ويلانىڭقىراپ تۇردى دا «جۇرىڭدەر» دەپ العا قاراي اياق باستى. بىزدەر كوڭىلدەنىپ قالدىق. كەلگەنىمىزدە كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى ايقارا اشىق تۇر ەكەن. كولدەنەڭ جۇرگەن بەيساۋات ەشكىم كورىنبەيدى.
— مىنا جەر ىزى-قىزى ەمەس، ءبىر تىنىش جەر ەكەن، — دەدى اپاي تورگە وزىپ جاتىپ. ايقىش-ۇيقىش جاساۋى، اسىپ-تاسقان بايلىعى بولماسا دا، ءبىرتوعا قوڭىرلىعىمەن-اق باقىتتى شاڭىراقتار بولادى. ءبىزدىڭ قازىرگى كۇيىمىز ءدال سونداي ەدى. اپاي كىرىپ كەلگەندە جارق ەتە قالعانداي بولعان قارا شاڭىراق تا ماڭعازدانىپ، ارلەنىپ كەتكەندەي.
ماناعى وڭاشا دەپ قۋانعانىمىز ەرتە ەكەن، «فاريزا مىنا ۇيدە» دەگەندى ەستىپ، سالەمشىلەر باستى دا كەتتى.
ءان شىرقالدى. قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن ماداقتاۋ، قولپاشتاۋلارعا دا ورىن بەرىلىپ جاتىر. بۇل كۇنى وسىنىڭ ءبارى دە جاراسىپ تۇردى. بۇل توي — اقىن تويى! وسىنداي كوڭىلدەنگەن ساتىندە اپايدىڭ دومبىراعا قول سوزاتىنى بولۋشى ەدى، سول داستۇرىنەن اينىماعان اپاي قارا دومبىرانىڭ قۇلاعىن كۇي تارتۋعا بەيىمدەپ، بۇراي باستادى.
ءدال وسى كەز كەرەمەت ءبىر داۋىل تۇرعانداي بولدى دا، دۇبىرلەگەن ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلدى. اپاي وتىرعان جاقتاعى كەرەگەنى سىقىرلاتىپ، مىقتى تولقىن سوعىپ وتكەندەي بولدى. ءبارىمىز ابدىراپ قالدىق. شالكودەدەي شالعىن جەردە ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى مۇنشالىقتى تاسىرلاماسا كەرەك ەدى. اپاي ءبىر دارمەنسىز كۇي كەشكەندەي، ماعان قاراپ:
— بۇل نە؟ — دەپ ۇركە سۇرادى.
— مۇقاعالي اعامىزدىڭ ءارۋاعى عوي ءسىزدى ىزدەپ جۇرگەن، — دەدىم سابىرلى. بۇل ءسوزدىڭ اۋزىما قالاي تۇسكەنىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىلمەيمىن.
— سولاي ما؟ — دەپ اپاي، اشىق اۋىز بالاداي ماعان ءتونىپ قالىپتى.
— ەندەشە بۇل نە؟ — دەپ وزىنە قارسى سۇراۋ قويدىم. — جارايدى، داۋىل تۇردى-اق دەلىك، ال مىنا ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى شالكودەدەي ميى بىلقىلداپ تۇرعان جەردە قالايشا تاقتايعا تاس اتقانداي ەستىلەدى دەيسىز؟..
اقىن جۇرەك سەندى دە كوندى. بۇگىنگى وتىرىستا اپاي ماعان جىلى شىرايمەن قاراپ قويادى. سەزىمىنە شاڭ جۋىتپاي، شىنايى ۇستاعان، اقىن جۇرەكتىڭ جان سىرىنا ۇڭىلە بىلگەنىم ءۇشىن، مۇمكىن ءوزى دە ويلاپ قويعان سول ءبىر سىرعا ورتاقتاسا بىلگەنىم ءۇشىن بە، كىم ءبىلسىن!
اندا-ساندا بولسا دا، اپايمەن ساپارلاس، سۇحباتتاس بولعان ساتتەردەن نەشەتۇرلى حيكايالار مەن شەجىرەلەر شەرتۋگە دە بولار. ءبىراق اپاي تۋرالى ايتۋ دا، جازۋ دا قانشالىقتى قيىن ەكەندىگىن وقىرمان جۇرتتىڭ وزدەرى دە باعامداي جاتار. بىردە الاقانىڭدا تۇرعانداي بولعان سيقىر سىر شالت بۇرىلىپ ۇستاتپاي كەتسە، بىردە جۇمباق جاننىڭ شەشىلەر ءتۇيىنى بولىپ، الىس ەلەسكە شاقىرا بەرەدى، باستاي بەرەدى…
اقىننىڭ سىرى دا، شىنى دا وقىرمانمەن بۇكپەسىز سىرلاساتىن جىرىندا بولسا كەرەك. اپايدى تازا تابيعاتىممەن تاني بىلگەن، كورە بىلگەن كەزىم دە سوناۋ جەتپىسىنشى جىلدار ەدى. ول كەزدە تابيعات تا، ادام جانى دا ەكولوگيالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراماي، ۇرىنباي تۇرعان كەز ەدى.
«ماڭعىستاۋ مارجاندارى» دەگەن الاقانداي كىتابى جارىق كورىپ، الىس شالعايدا جاتقان مەنىڭ قولىما تيگەندە، ءمولدىر تۇنباعا باس قويعانداي، ءبىر دەممەن وقىپ شىعىپ، سول كەزدەگى ءوزىم قىزمەت ەتەتىن، اۋداندىق گازەتتە جاريالانعان جۇرەكجاردى پىكىرىمدى بىلدىرە العانىما قۋانام دا. قۋاناتىنىم مەنىڭ سول كەزدەگى بالاڭ سەنىمىمنىڭ الدانباۋىندا ەدى. كۇن ساۋلەسىمەن قۇلپىرىپ تۇرعان سول ءبىر الاقانداي اينابۇلاقتىڭ بۇگىندە تارام-تارام وزەندەرگە اينالىپ، مۇحيتتارمەن جالعاسىپ جاتۋى كوڭىلىمە قۋانىش سەزىمىن ۇيالاتادى.
اقىن تاعدىرى — اۋىر تاعدىر. قۋانىشى مەن شاتتىعى الما-كەزەك اۋىسىپ وتىرار، تۇراقسىز ۋاقىتتىڭ كوز اربار قۇبىلىسىن دەر كەزىندە قاعىپ الىپ، وقىرمانعا الماستاي قىرلاندىرىپ، تۇرلەندىرىپ ۇسىنا ءبىلۋ — از تەر توگۋدى قاجەت ەتپەس.
قيىرى دا شيىرى مول ولەڭ جولىندا قيساپسىز ۋاقىتىمىزدى، ۇيقىسىز تۇندەرىمىزدى ارنادىق دەسەك، فاريزا وڭعارسىنوۆا بۇل جولدا بۇكىل ءومىرىن بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىر اۋىلدىڭ نەمەسە ءبىر ايماقتىڭ، عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ ماقتانىشىنا اينالىپ وتىر.
ەلى ازات، حالقى تاۋەلسىز بولىپ وتىرعان بۇگىنگى شاقتا، تۇلپار تالانتتىڭ ءاپپاق ارماندارىن تيەگەن اق كەمە كوز الدىمىزدان الىستاپ جۇزە بەرەدى، جۇزە بەرەدى. اق كەمە العان مەجە — جارقىن بولاشاق!
1995 جىل.
You Might Also Like
-
ونەردىڭ باسقا سالالارى سياقتى پوەزيادا دا تالانتتى اقىندار سيرەك تۋادى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ۇلكەن پوەزياسىنىڭ تاريحى دا وسىنداي ءىرى اقىنداردان جارالعان. سوندىقتان دا ءبىز ابايدان باستالاتىن حالقىمىزعا م...
-
كۇندەردىڭ بىرىندە مۇحيت ورتاسىنداعى كەمە اپاتقا ۇشىراپ سۋعا كەتەدى. كەمەدەن ءبىر ادام عانا ءتىرى قالىپ، اعاش بولشەگىندە جاتقان ادامدى تولقىندار ەلسىز ارالعا اپارىپ تاستايدى. امان قالعانىنا شۇكىر ەتكە...
