سول ءبىر كۇز
بيىكتە-بيىكتە شۋ-شۋ ەتىپ قۇرقىلتاي ۇشىپ ءجۇر. مىڭبۇلاقتىڭ ءبىر بۇلاعى — شوقىباس سايى. جارقاباعى شۇرق تەسىك: جىبىرلاعان قۇرقىلتايدىڭ ۇياسى. قۇستار ۇيالارىن تاستاپ قىس بولمايتىن جاققا كەتپەكشى.
سونى كورىپ، قىستىڭ كەلە جاتقانى نوياننىڭ ەسىنە ءتۇستى. تورى تايدىڭ ۇستىندە كۇن شۋاقتاپ وتىرسا دا، اياز قارىپ وتكەندەي تۇلا بويى تۇرشىكتى. بىلتىرعىدان دا اۋىر قىس بولاتىنىن بالا جۇرەگى كۇن ىلگەرى سەزگەندەي. قىرىق ءۇشىنشى جىلعى قىس ەستەن، ءسىرا، شىعا قويماس.
نويان بىلتىر جەلتوقساندا توبان اياق بولىپ مەكتەپكە بارا الماي قالعان. ءتاڭىرى جارىلقاعىر، تيموفەي شال كوتەرەم ولگەن وگىزدىڭ تەرىسىنەن شيكى شوقاي تىگىپ بەرىپ ءابۇيىر بولعان. شوقاي سۋ تيسە ەزىلىپ جۇرە بەرەتىن. ءبىراق شۇلعاۋىن قالىڭ وراپ، ىلەكەرلەپ مەكتەپكە بارىپ قايتۋعا جاراۋشى ەدى.
«بيىل قىستا وگىزدىڭ تەرىسى تابىلا ما، تابىلسا ونى تيموفەي تاعى تىگىپ بەرۋگە كەلىسە قويا ما؟..»
نويان تورى تايدىڭ كۇزەگەن جالىن سيپاپ وسىنى ويلادى. تاي بۇل كۇندە جۋاسىپ قالعان. وتتاماستان مۇلگىپ تۇر. ول دا ءبىر ويدىڭ شىرماۋىندا سياقتى. تورى تايدىڭ ەنەسىن بىلتىر اسكەرگە العان. اسكەرشە كيىنگەن ەكى ادام كولحوزدىڭ باستىعى ۇشەۋى كەلىپ جىلقى ارالاپ، ىشىنەن بىرنەشەۋىن تاڭداعان. بىرەۋى وسى تورى تايدىڭ ەنەسى. وتە ەڭسەلى، تۇلعالى بيە ەدى، جانۋار. اسكەري ادامدار ونىڭ ءتىسىن اشىپ كوردى. كەۋدەسىن، تۇرقىن، تىرسەگىن، ءتىپتى قۇيرىعىنا دەيىن سانتيمەترلەپ ولشەدى...
تورى تاي ەندى ەنەسىن ساعىناتىن بولۋ كەرەك، اندا-ساندا ادامشا كۇرسىنەدى.
ءقازىر جىلقى سايدىڭ تابانىندا جايىلىپ جاتىر. بۇرىنعىداي سۋسىما ەمەس. كولىك مالى كوپ ويقاستاۋعا جوق. قامىتتان موينى بوساسا بولدى، ءتورتتاعانداپ باسىن وتتان المايدى. جىلقى جىلجىپ وتكەن سازدا پىرداي بوپ جاس تەزەك قالادى. سايدىڭ قاباعىنان قاراعاندا، ويپاڭدا قاپتاعان قاسقالداق قونىپ وتىرعانداي.
ءشوپ قاتايعان، گۇل سەمگەن. كوبەلەك قالتاڭداپ كوپ ۇشادى. بىرەن-ساران قالعان تەڭگەجاپىراقتىڭ قىزعىلتىم گۇلىنە تۇراقتامايدى، شىرىن شىقپاعان سوڭ،تەز-تەز ۇشىپ كەتەدى.
ءسامبى تالدىڭ جاپىراعى ءۇن-تۇنسىز ءۇزىلىپ، باستاۋعا قالقىپ تۇسەدى. ەندى ءبىر ءسات سارعايعان جاپىراقتان قايناردىڭ مولدىرەگەن قارا سۋى كورىنبەي قالادى.
نويان تاۋ جاققا قارادى. تاۋعا تاياۋدا بەلۋارىنا دەيىن قار تۇسكەن. سونى كورىپ، ءوزىنىڭ جالاڭ اياق ەكەنىن تاعى دا ەسىنە الدى. نويان اسكەردەگى اعاسىنا حات جازىپ قويعان، ءبىراق قالتاسىندا ءجۇرىپ توزدى. حاتتىڭ سوڭىندا اعاسىنان ءبىر باتەڭكە الا كەلۋىن وتىنگەن. ال حاتتى قايدا جىبەرەرىن بىلمەيدى. اعاسى سوڭعى حابارىندا ءازىر حات جازباي قويا تۇرىڭدار، بەلگى وزىمنەن بولادى، جاڭا ادرەسىمدى ايتىپ جازامىن دەپ ەدى، جارتى جىل ءوتتى، سودان بەرى دەرەك جوق.
كەنەت، كەرەمەت! نوياننىڭ كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلا جازدادى.
ساي باسىنداعى قارا جولدان بوزاڭداتقان شاڭ كورىندى. ءۇستى جابىق ءۇش اربا قاز-قاتار ءتىزىلىپ، ادامدارى ازان-قازان اندەتىپ، كوشپەلىلەر كەلىپ، سازعا اتتارىن دوعاردى.
الدىڭعى اربادان كەسپەلتەك كەلگەن دۋدارباس كىسى سەكىرىپ ءتۇستى دە:
— Oho، دەدى. قىزىل ەتىكتى اياعىمەن كوگالدى جەردى تەۋىپ-تەۋىپ شىرەنە قالدى. جىلقىنىڭ پىسقىرىعىنان باسقا دىبىس ەستىلمەگەن سايدىڭ ءىشى لەزدە حان بازارداي گۋلەدى.
تەك ون ءۇش-ون ءتورت جاستاعى بوتا كوز قىزعانا باسقالارعا قوسىلىڭقىراماي وقشاۋ تۇرىپ، قولىنداعى قوبديشانى اشتى. ىشىنەن قالاقتاي قوبىز شىعارىپ الدى. نويان ونىڭ سكريپكا ەكەنىن بىلمەۋشى ەدى. باعانادان بەرى كوشپەلىلەردەن بويىن اۋلاق ۇستاپ، شەت تۇرعان. شاشى ورىلمەي يىعىنا سۋسىپ توگىلگەن، الاباجاق كونەتوز كويلەك كيگەن كىشكەنتاي قىز سكريپكانىڭ يىعىناي ەگىمەن قىسىپ الىپ، نازىك ساۋساقتارى مايىسقاندا، نوياننىڭ تۇلا بويىنان ىسسى ءبىر تولقىن جۇگىرىپ ءوتتى. ەرىكسىز تەبىنىپ ەدى، تورى تاي ءبىر-بىر باسىپ تابورعا جاقىنداي ءتۇستى.
باسقا كۇيبىڭ قۋ تىرشىلىكتە قىزدىڭ ءىسى بولمادى. كەڭ دۇنيەدە ءوزى جانە سكريپكاسى عانا تۇرعانداي، ءوز ويىنىنا ءوزى ەلىتىپ، باياۋ عانا كوزىن جۇمدى.
نويان مۇنداي مۋزىكانى بۇرىن ەستىگەن ەمەس. تاۋدىڭ باسىنداعى كۇمىس ءتاجدى التىن نۇرعا مالىپ كۇن شىعىپ كەلە جاتقاندا، سونىڭ شاپاعىنان ويانعان دۇنيە-الەمنىڭ ءان سالعانىنداي، ايلى تىنىش تۇندە جالعىز بۇلبۇلدىڭ تاڭداي تاقىلداتقانىنداي.
بالا ءبارىن ۇمىتتى. وتكەن قىستى دا، كەلەر قىستى دا، جالاڭ اياعىن دا، اپاسىنىڭ ءىڭىر قاراڭعىسىندا قىزىلشادان تيتىقتاپ ارەڭ جەتىپ، ءۇنى ءبىتىپ، تاڭدايى كەۋىپ، ءبىر جۇتىم شالاپ سۇرايتىنىندا، بريگاديردىڭ: «اينالايىن نويان، بۇگىن مەكتەبىڭە بارماي-اق، جىلقى ب ا ق» دەپ جالىناتىنىن دا — ءبارىن-بارىن ۇمىتقان.
«اقىرزامان وسى شىعار،— دەدى ءبىر كەز نويان وزىنە-وزى. — اپام ايتۋشى ەدى: اقىرزامان بولاردا جەردىڭ جۇزىنەن سيقىرلى ءان ءجۇرىپ وتەدى. وعان ىلەسكەندەر قايتىپ جەر بەتىنە ورالماق ەمەس. ول سيقىردان ەشكىم دە امان قالمايدى ەكەن دەپ. سول وسى بولار».
ءبىر مەزگىل بالا وسى كوشپەن ىلەسىپ، الىسقا كەتكىسى كەلدى. تەك ۇدايى مىنا مۋزىكا ويناپ تۇرسا عانا. ءبىراق كەشكە ۇيگە قىزىلشادان ەرنى كەزەرىپ كەلەتىن اپاسىن، وعان شالاپتىق ايران قالدىرماي ءىشىپ قوياتىن ىنىلەرىن ويلادى.
كوشكە ىلەسە المايدى. مىنا مۋزىكا كورگەن تۇستەي. تۇستە دە وسىنداي ءبىر عاجايىپ شاقتار بولادى.
ونىڭ ويىن دۋدارباس كىسى ءبولىپ جىبەردى.
— ءيا، جىگىت،— دەدى سۋداي قازاقشا. — كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
— شاحاماننىڭ.
— اكەڭ جوق قوي؟
— جوق. («ونى قايدان بىلەدى؟»)
— اعاڭ اسكەردە عوي؟
— اسكەردە. («ونى قايدان بىلەدى؟»)
— مەن بىلەمىن سەنىڭ اعاڭدى. ول — ناعىز باتىر. كورسەم سەنەن سالەم ايتامىن. استىنداعى تايىندى ساتاسىڭ با؟
— ساتپايمىن: بۇل كولحوزدىكى.
— ءاي، اقىماق-اقىماق. مەن بىلمەيدى دەيسىڭ بە. ارينە، سەنىڭ اكەڭنەن قالعان تاي ەمەس. مۇنداي تايى بار ادام جالاڭ اياق جۇرمەيدى عوي.
نويان اياعىن قويارعا جەر تاپپاي، تورىتايدىڭ قولتىعىنا قىسا ءتۇستى.
«قىز ەستىپ قويدى ما؟»— دەپ قىسىلدى.
دۋدارباس جابىق اربانىڭ ىشىنەن ءبىر پار باتەڭكە الىپ كەلىپ، تايدىڭ شوقتىعىنا ىلە سالدى.
— ءما. بىلەمىن، قينالىپ ءجۇرسىڭ. اعاڭ كەلەدى سوعىستان. بۇدان دا جاقسى باتەڭكە الا كەلەدى. مىناۋ دا جامان ەمەس. «رابوچيي». تالاي قىستا تەپكىلەپ كيىپ شىعاسىڭ.
— سەنبەي تۇرسىڭ، ءا؟ تەگىننەن-تەگىن ءقايتىپ الامىن دەپ تۇرسىڭ عوي. ازاماتسىڭ. سەندە ونداي كۇدىك قالماسىن. ءبىر قامىت اكەپ بەرە عوي. ءيا كادىمگى اتتىڭ موينىنا كيگىزەتىن قامىت. بىلەسىڭ عوي قايدا جاتقانىن. كازىر ارباكەشتەر اتتارىن شىعارىپ، تۇستىككە كەتتى. بارىپ، الاسىڭدا قايتاسىڭ. جان بالاسى كورمەيدى دە،بىلمەيدى دە. بار شاپ! سەنبەسەڭ، باتەڭكەنى الا كەت!
نويان قىزىلشا جاققا قالاي شوقىتىپ بارا جاتقانىن بىلمەي دە قالدى. قىزىل يزەن، تاس ميانىڭ اراسىنان ءبىر توپ بۇلدىرىق پىر-ر ەتىپ ۇشا جونەلدى. سارى الا كۇزدە قىزىلشا دالاسى تىم جاسىل بوپ جايقالىپ جاتىر. ارشىلعان ءتاتتى تامىرلار سەمىز قويدىڭ قۇيرىعىنداي تەڭكيگەن. اتتارى شىعارىلعان اربالار قاڭتارۋلى. جان بالاسى جوق. تەك جاپىراقتان قۇرت تەرگەن زىمىران شىمشىقتار عانا شيق-شيق ەتىپ ۇشىپ ءجۇر.
ارباكەشتەر جاپىراق استىنا جاسىرىپ كەتكەن قامىتتاردىڭ ءبىر ىلىنگەنىن نويان تاي ۇستىنەن كوكپارشا جۇلىپ الىپ، پوسترومكەسىن سالاڭداتقان كۇيى سالپىلداپ كەرى شاپتى. تۇياق استىندا قىزىلشا جاپىراعى قارشىلدادى.
سوعىس جىلدارىنىڭ سورى قالىڭ اتتارىنىڭ تەرى ءسىڭىپ، قولقانى اتقان قامىتتى جىلقىشى بالا دۋدارباس كىسىنىڭ الدىنا شيىرىپ ۇردى.
— كەت، ەندى بۇل جەردەن!— دەدى دۋدارباس.
مۇنىسى قيىن بولدى. بالانىڭ وسىندا قالا تۇرعىسى كەلىپ ەدى. شاشى ورىلمەي يىعىنا توگىلگەن سكريپكاشى قىزعا قاراي بەرگىسى كەلىپ ەدى. ءبىراق قىزىل ەتىكتى:
— كەت! — دەدى. بۇرىنعىداي ەمەس، جاۋىعا قارايدى.
قولىندا باتەڭكە كەلە جاتقانىن نويان بىلاي شىققاندا اڭدادى. ەسكى، ەسكى دە بولسا قايىسى قالىڭ «رابوچيي» باتەڭكە. قىستىڭ ۋايىمىنان قۇتىلعانداي ەدى، ءبىراق ەش قۋانىشى سەزىلمەدى. بىرەۋدى ءولتىرىپ، اياعىنان سىپىرىپ العانداي سۋىق كورىندى.
كوشپەلىلەر اپىل-عۇپىل جينالا باستادى. سايدىڭ تاسىنان قالاعان وشاقتىڭ وتى بىقسىپ، جۇرتى قالدى. قارا جولدان بوز الا شاڭ شۇباتىلىپ شاعىن تابور باتىسقا قاراي تارتىپ وتىردى.
«كەشكە ۇيگە كەلگەندە، اپام بۇل باتەڭكەنى قايدان الدىڭ دەسە، نە دەمەكپىن؟»
«قامىتتى ارباكەشتەر ءقازىر-اق ىزدەپ جاتقان شىعار؟»
اپاسى ايتۋشى ەدى: «بىرەۋدىڭ ساباقتى ينەسىن الۋشى بولما! اعاڭ الىستا وت پەن سۋدىڭ اراسىندا ءجۇر. بىرەۋدىڭ ءبىر نارسەسىنە ءتيىپ، اعاڭنىڭ اق جولىنا جامان ىرىم جاساما!»— دەپ.
سونى قالاي ۇمىتقان! مىنا ساسىق باتەڭكەگە بولا اعاسىنا مىسىقتىلەۋ تىلەمەك پە!
نويان تايدىڭ باسىن بۇرىپ، كوشتىڭ سوڭىنان شوقىراقتاتتى. جىرىم بالاق، جالاڭ اياق قالپىندا قارا جولدىڭ شاڭىن اسپانعا بۇرق-بۇرق كوتەرىپ، كوسىلتە شاپتى. تايدىڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبى ءجىپسىپ، تاناۋى دەلديىپ، دەمى پارىلداپ، قوس اياقتى سىلتەي سالدى. جول جاعالاي شوق-شوق وسكەن اق شي تەرىس اققان وزەندەي ساعىمدانىپ ول قالدى. تاۋ جاققا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى: قاداۋ-قاداۋ مۇزارت شوقىلار شوقاڭ-شوقاڭ ەتىپ وزىمەن قاتارلاسا جارىسىپ بارا جاتقانداي ەكەن.
دۋدارباس وتىرعان الدىڭعى ارباعا تەڭەسە بەرە، اۋىلداعى كوكپارشى شالدارشا الگى باتەڭكەنى شاتىردىڭ ىشىنە اتىپ ۇردى. دۋدارباستىڭ كوزى باعجاڭ ەتتى.
— اعاتاي، قامىتتى قايتىپ بەر، — دەدى وعان نويان اربامەن جاعالاسا شاۋىپ كەلە جاتىپ. — كولىك تۇرىپ قالاتىن بولدى، اعاتاي. قىزىلشا تاسىلماي قالاتىن بولدى، اعاتاي. قامىتتى قايتىپ بەر!
— اقىماق! — دەدى دۋدارباس جاراۋ اتتاردىڭ بوجىسىن قاعىپ-قاعىپ ۋقالىپ. — نەسىنە قورقاسىڭ، قورقاق!
— اربا توقتاپ قالادى، اعاتاي!
— اقىماق! قورقاق!
جابۋلى اربانىڭ ىشىنەن سكريپكاشى قىزدىڭ ورىلمەگەن سۋسىما قارا شاشى كورىندى. قىز ءالسىز جىڭىشكە قولدارىمەن ارباداعى ءداۋ قامىتتى تىرمىسا تارتىپ، لاقتىرىپ جىبەرۋگە ارەكەت قىلدى. دۋدارباس ارتىنا بۇرىلىپ، بوجىنى ءبىر قولىنا جيىپ الىپ، ءبىر قولىمەن كىشكەنتاي قىزدى ءبۇرىپ ۇستاپ، اربانىڭ تۇكپىرىنە يتەرىپ كەپ جىبەردى. جانىندا جاتقان ۇزىن قامشىنى الا سالىپ، ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ، نويانعا قاراي سىلتەپ كەپ قالعاندا، مىلتىق اتقانداي سارت ەتە ءتۇستى. تورى تاي وقىستان وسقىرىنىپ قاپ، جالت بەردى. نويان جالپ ەتىپ قارا جولدىڭ قالىڭ توپىراعىن قۇشاقتاي قۇلادى. اۋزى-باسى توپىراققا تولىپ، ۇزىنىنان تۇسكەن كۇيى اياق-قولىن جيناي. ىزامەن بۋلىعا شىققان جاستان توپىراق شىلاندى.
توزاڭ تۇتقان كىرپىگىنىڭ اراسىنان كەرۋەن كورىنىس تىزبەك-تىزبەك ءوتىپ بارادى. جالاڭ اياق قار كەشكەنى... اپاسىنىڭ شالاپ جوقتا ەسىكتىڭ كوزىنە وتىرا قالىپ، قارا سۋلى توستاعاندى قىزىلشانىڭ توپىراعى توزدىرعان كۇس-كۇس قولىمەن بەزگەك قىسقان ادامشا ۇستاعانى... قىزىلشا ارتقان اربالاردىڭ ستانسياعا قاراي سىقىر-سىقىر جىلجىعانى... ارباكەش كەلىنشەكتەردىڭ ۇيقىسىراعان جۋاس كۇزدى الديلەپ، الدەقانداي ساعىنىشتى ءان سالعانى... جالعىز اربانىڭ جاپىراقتار اراسىندا قامىتسىز، جۇرە الماي جەتىمسىرەپ قالعانى... كۇردەك-كۇردەك قىزىل يزەن اراسىنان پىر-پىرلاپ بۇلدىرىقتار ۇشقانى... سوعىسقا كەتكەن ەنەسىن ەسىنە الىپ، تورى تايدىڭ كوز جۇمىپ تۇرىپ ءىشىن تارتاتىنى... ءبارى-بارى كوشپەلى كورىنىس.
ءبىر عانا سكريپكا تارتقان قىز يىعىنا ءسۇمبىل قارا شاشى توگىلىپ، جانارى جاۋدىرەپ نوياننىڭ كوز الدىندا تۇردى دا قويدى.
You Might Also Like
-
ول بىزگە — تاڭسىق تاعام، قىتايلىقتارعا — شيپالى دارىلىك وسىمدىك. گودجي جيدەگى شىعىس ەلدەرىندە (قىتايدا، ءۇندىستاندا جانە تيبەتتە) مەديسينا مەن كۋليناريادا التى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىتتان ...
-
تەلەفونعا تەلمىرىپ، تۇككە تۇرعىسىز سان مىڭ اقپاراتتى الۋعا ماشىقتانىپ قالعان جاستاردىڭ سانالارى، كوپ نارسەگە الاڭدامايدى. ال بۇنداي جاستارعا يە مەملەكەتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر.
