سوڭعى ءناسىپ
كەيدە ۇرەيلى، كەيدە ايانىشتى سول ءبىر ىزىڭ. ءتۇسى مە، ءوڭى مە؟ ايتەۋىر، الگى ىزىڭ شارشاعان ميىن شاققانى راس. ۇيقىلى-وياۋ، ياكي ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا جاتىپ ول ازىرەيىلىنىڭ انىندەي ىزىڭنىڭ يەسى كادىمگى جابايى ارا ەكەنىن سەزدى. سىرتتا، تەرەزەنىڭ ۇستىندە بۇعات اعاشتىڭ جاپسارىندا كۇلدىرەگەن كۇيىكتەي بوپ-بوز ارا ۇياسى تۇرار ەدى. ساپاگەرەي سول ۇياعا كىرىپ-شىعىپ، الدەقالاي قاربالاس، قىبىر-جىبىر تىرشىلىكتىڭ قامىندا ساپىرىلىسىپ جاتاتىن التىن باۋىر ارالارعا اسا زەر سالا قويمايتىن. ادامنىڭ مەكەنىنە جاقىن جۇرگىسى كەلەتىن جاندىكتەر بار. ارا ۇياسىن ءۇيدىڭ سىرتىنا سالسا، قارلىعاش ءتىپتى ءۇيدىڭ ىشىنە سالىپ الادى. قارلىعاش ءتىپتى سول ءۇيدىڭ جيەن بالاسىنداي ەركەلەپ جۇرەدى.
ال، جابايى ارا... كىم ءبىلىپتى. قورقىنىشتىلاۋ ما، قالاي. مىنا سارناپ قالعaن سارى باۋىر سول سىرتتاعى ۇيادان الدەقالاي ۇيگە كىرىپ كەتكەن ساياعى بولدى.
ساپاگەرەي ورنىنان تۇرىپ بارىپ، تەرەزەنى اشىپ، قاڭعىباس زارجاق جابايى ارانى سىرتقا شىعارىپ جىبەرمەككە ءبىر تالپىندى. وياۋىندا وقىپ جاتىپ قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن گازەتتى شيىرشىقتاپ، سونىمەن ۇرىپ الماقتا بولدى. باسىن كوتەرە بەرەيىن دەپ ەدى، باسى باس ەمەس، شويىن ەكەن. سىلق ەتىپ جاستىققا قايتا قۇلادى.
كوزىن جۇمىپ جاتىپ، جىميىپ قويدى. ساسكە تۇستە مىرزاگەرەي ەكەۋى توقسانداعى دوسان قارتتىڭ كوڭىلىن سۇراي بارعانى ەسىنە ءتۇستى. اعاش توسەگىندە اپپاق قۋداي ادەمى جاتقان دوسەكەڭ ساپاگەرەيدى كورىپ، ونىڭ قىزۋلاۋ ەكەنىن بايقاسا دا، ەمىرەنىپ، ءبىر كەزدەگى جۇلىنداي جۇگەرمەكتىڭ سوڭعى كەزدە ەسىرىپ جۇرگەنىن ۇناتپاسا دا، بۇل جولى كادىمگىدەي كوڭىلى بوسادى. ساپاگەرەي وعان ءالى بالا سياقتى عوي، قولىنان ۇستاپ، سيپالاپ، كوپكە دەيىن بوساتپادى.
— جاسىڭ ۇزاق بولسىن، مەنى ۇمىتپاساڭ، — دەپ سىبىرلادى. — اتاڭنىڭ اتى ەرتتەۋلى تۇر. تاعدىر تارتىلىپ، تالقان تاۋسىلعان شىعار. مەن سەنىڭ مارقۇم اكەڭمەن تۇيدەي جاستىمىن عوي. «جورعا مىنگەن دوسىنان ايىرىلادى، كوپ جاساعان قۇرداسىنان ايىرىلادى» دەگەن. راس ەكەن: كوپ ارپانىڭ ىشىندە جالعىز بيداي مەن قالدىم. ەندى ەتەك-جەڭدى جيناپ جاتىرمىن. مەن ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسەم، ابيىرمەن اتتاندىرۋعا كومەكتەس، سوڭعى تىلەگىم...
دوسەكەڭ ودان ءارى سويلەي الماي ەنتىگىپ، ءۇنى ءبىتىپ قالعانداي ەدى.
— و، ونى ۋايىمداما! — دەپ ساپاگەرەي قۇرداسىنشا قويىپ قالدى. — ولسەڭ — تەرەڭ قازىپ، تەپكىلەپ كومەمىز. بالالارىڭ ساراڭ بولماي، جىرتىستى دۇرىستاپ بەرسە، وزىڭە ارناپ تۇرىپ اراق ىشەم...
دوسان قارت كەنەت قايراتىنا مىنگەندەي داۋسى قاتقىل شىعىپ:
— اتاۋىڭدى ءىش، دۋايپات! كەت! — دەدى.
«بارىپ كەشىرىم سۇراسام با؟ — دەدى وزىنە-وزى ءقازىر ساپاگەرەي. — شال كادىمگىدەي كوڭىلىنە الىپ قالدى، ءا».
ول ويى لىپ ەتىپ سونە سالدى. ءتىلى اۋزىنا سىيماي تاڭدايىنا جابىسىپ جاتىر ەكەن. «وسى مەن بارمىن با ءوزى» دەگەندەي بەت-اۋزىن سيپالاپ كوردى. ءبىر كەزدەگى نارتتاي ديدارلى ءوڭدى دولى ۇرعانداي، كۇلگىن تارتىپتى. ءوز قولى ءوز دەنەسىن سەزىڭكىرەمەي، ساۋساعى ۇسىگەن كارتوپقا تيگەندەي اسەر ەتتى. جۇرەگى ءسال ۇرىككەندەي بولدى. ءبىراق قورقىنىش ودان ارىعا ۇزاعان جوق. تەك ءبىر اڭسار بارىن بىلەدى: ءبىر ساپتىاياق سىرا. ياكي ءبىر جۇتىم قىزىل شاراپ بولسا، شىركىن... باياعىدا ءوزى سياقتى ءبىر بەيباقتىڭ وسىلاي ءبىر قينالىپ جاتقاندا ايتقانى ەسىنە ءتۇسىپ، مىرس ەتكەن بولدى:
— ەل قايدا، ەسىل قايدا، نۇرا قايدا؟
اق قايدا، قىزىل قايدا، سىرا قايدا؟
تاڭەرتەڭ باس اۋىرىپ جاتقانىڭدا،
قاتىنىڭ حال قالاي دەپ سۇرامايدى، ءا! —
دەپ مىڭگىرلەدى. جاڭىلماي ايتقانىنا وزىنە-وزى ءسۇيسىنىپ، وزىنە-وزى سۇقتانىپ جاتتى. «تۋرا ءبىزدىڭ قاتىن!» — جاڭالىق اشقانداي تاڭدانىپ، تاڭداي قاعايىن دەپ ەدى، ءتىلى جەلىمدەنىپ قالعان ەكەن.
تۇندەگى جانجال ەمىس-ەمىس ەلەس بەردى. جاڭىلدىڭ تۇندە ايتقانىنىڭ ءبارى تۇگەل ەسىندە جوق. تەك: «اتاۋىڭدى ءىش!» — دەگەنى مىنا جابايى ارانىڭ ىزىڭىمەن ارالاس ەستىلىپ تۇرعان سياقتى. ونىڭ ۇستىنە بۇگىن ساسكەدە ءال ۇستىندە جاتقان دوسان قارت تا: «اتاۋىڭدى ءىش»، —دەدى.
ساپاگەرەي تەرەزەنى سابالاپ، ىزالانا ىزىڭداپ جۇرگەن التىن سارى جابايى ارانى جاستىقپەن ۇرىپ ولتىرمەكشى بولىپ ۇمتىلىپ ەدى، جاستىق الىسقا ۇشپاي، كەرەۋەتتىڭ جانىنا قۇلادى.
«اتاۋىڭدى ءىش!» — دەگەنى، ايتەۋىر، «اينالايىن» دەگەنى ەمەس. ونى ساپاگەرەي تۇسپالدايدى. ءبىراق «اتاۋ» ءدال نە ەكەنىن ساپاگەرەي عانا ەمەس، ساپاگەرەي تۇستاستاردىڭ كوبى پايىمداي بەرمەيدى. «ءاي، كوك سوققىر!» — دەگەن بىردەڭە سياقتى. كوكتىڭ نە ەكەنىن دە ولار باعامداي الماس. كوكتىڭ — اسپان ەكەنىن، اسپاننىڭ — كوسموس ەكەنىن، كوسموستىڭ — قۇدىرەت ەكەنىن، كوك ءتاڭىرى سودان بارىپ ءوربيتىنىن ولار قايدان ءبىلسىن. ونىڭ ءبارى ەسكى نانىم عوي. يسلامنان دا ەسكى. ول ساپاگەرەيدىڭ وزىنەن ساناعاندا ءجۇزىنشى اتاسىنىڭ تۇسىندا تۋعان نانىم. ءجۇزىنشى اتاسى زاڭعار اسپانعا كوزىن كوپ تىگەر ەدى. كۇندىز كوكپەڭبەك سول زاڭعار كۇمبەز تۇندە ماقپال قارا تارتىپ، جۇلدىزداردان سانسىز القا تاعىنار ەدى. ساپاگەرەيدىڭ ءجۇزىنشى اتاسى ماقپال قارا اسپانداعى جۇلدىزدارعا قاراپ، سول جۇلدىزداردىڭ ءار جاعىندا نە بار ەكەن دەپ قينالار ەدى. نە بار ەكەنىن بىلە الماي، وزىنشە: اسپان قاپتاۋلى، التىن شەگەلەرمەن شەگەندەلگەن كۇمبەز دەپ يلاناتىن. ال كۇمبەزدىڭ ار جاعىندا نە بار ەكەنىنە اقىلى جەتپەي تيتىقتايتىن.
التىن باۋىر ارا تەرەزەنى سابالايدى. مىنا تىمىرسىق اۋالى ۇيدەن شىعىپ كەتىپ، دالا كەزگەندى، قىزعىلتىم گۇلدى جوڭىشقا القابىنا جەگۋدى اڭسايدى، بۇل ۇيگە قارا باسىپ قالاي كىرىپ كەتكەنى بەلگىسىز، دالانىڭ جۇپار ءيىستى گۇلدەرىن، سىلق-سىلق كۇلىپ، كۇمىس قوڭىراۋداي سىلدىراپ اققان بۇلاق جاعاسىنداعى كۇلگىن باس جالبىزدى، گ ۇلى القاداي جارقىراعان گۇلقايىرعا قونىپ الىپ قۇيقىلجىتا سايرايتۇعىن سارى تورعايدى ساعىندى. ساعىندى دا، مىنا جاۋىننان ايعىزدالعان تەرەزە شىنىسىن بىت-شىت ەتپەك بولىپ، تارس-تارس سابالادى، داۋسى ىزالانا شىعىپ، ىزىڭى كۇشەيدى.
«ارا ەكەش اراعا دەيىن ماعان جاۋ» — دەپ قورلاندى ساپاگەرەي. كولحوز باستىق ءبىر اي بۇرىن جۇمىستان شىعاردى. كەڭسە قىزمەتكەرى ەدى، ماسكۇنەم دەپ شىعاردى. باسقارما قۇرامىندا بۇعان ارا ءتۇسىپ جانى اشىعان ەشكىم بولمادى. «نەگە؟» — دەدى ساپاگەرەي قامىعىپ. ءسويتتى دە، جابايى ارانىڭ ىزىڭىنا قوسىلىپ، ىڭىلداپ:
— ءبىر تەنتەك ەل ىشىندە جۇرمەي مە ەكەن،
سوڭىما نەگە ءتۇستىڭ ءبارىن بىردەي؟ —
دەپ اۋەنگە سالىپ كورىپ ەدى، ءۇنى شىقپادى، ىشىنەن ايتتى. «ارا ەكەش اراعا دەيىن جاۋ. ادامدار ارادان وتكەن»، — دەپ كۇللى الەمگە وكپەلەپ، ىرگەگە قاراي اۋناپ ءتۇستى. سودان وزەگى ورتەنىپ بارا جاتقانداي بولدى دا:
— سۋ... — دەدى. ءتىلىن تاڭدايىنان ايىرا المادى. ءۇنىن ەشكىم ەستىمەدى. جاڭىل ساباعىنا كەتكەن بولار. بولمەنىڭ ەسىگىن بىرەۋ تىرمالاعانداي بولدى. «مىسىق پا؟» دەدى. «جوق، ەربول عوي».
— ەربول! سۋ، سۋ! — دەپ قىرىلدادى.
ءتىلى ءالى ءجوندى شىعا قويماعان ەربول اكەسىنىڭ تۇرىنەن، قىرىلداعان ۇنىنەن قورقىپ، اپىل-تاپىل قاشا جونەلدى.
«سوڭىما نەگە ءتۇستىڭ ءبارىڭ بىردەي... ەربول دا جەك كورەدى».
جابايى ارانىڭ ىزالى ىزىڭى كۇشەيە ءتۇستى. تەرەزەنىڭ ار جاعىندا جارىق كۇن بار، قىزىلباس جابايى جوڭىشقا بار. ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى بەرەكەسىزدەۋ سەلدىر-سەلەۋ كۇنباعىس تا گۇلدەپ تۇر ەدى. جابايى ارا سولاردى زارىعا ساعىندى.
جابايى ارا تەرەزە شىنىسىن كەۋدەسىمەن ۇرىپ سىندىرارداي تارس-تارس سوعىلدى، اقىرى تۇمسىعى تاسقا تيگەن كوكسەركە بالىقتاي ەسەڭگىرەپ ءبىراز تىنشىدى دا، ەندى ساڭىلاۋدى باسقا تۇستان ىزدەۋگە ارەكەتتەنگەندەي، ءۇيدىڭ ءىشىن اينالا ۇشتى. توسەكتە جاتقان ادامنىڭ تۇسىنان ءبىر ءيىس سەزىلگەندەي بولدى دا، الگىنىڭ بەت-اۋزىن تۇسپالداپ ارى-بەرى زۋ-زۋ ۇشىپ ءوتتى. ساپاگەرەي سەسكەنىپ قالىپ، ءحالسىز بولسا دا قولىن ەربەڭدەتتى.
— اتاڭا نالەت، نە ىزدەپ ءجۇر؟ — دەپ ىزاسى كەلدى. وسىدان اياعىن باسىپ، ورنىنان تۇرار كۇن تۋسا، تەرەزە سىرتىنداعى جابايى ارا ۇياسىن تاس-تالقان قىلۋعا انت ەتتى.
— وشاعىڭدى ويرانداماسام! — دەدى. «شاڭىراعىڭدى ورتاڭا تۇسىرمەسەم» دەپ ايتا جازداپ، ارادا قانداي شاڭىراق بار دەيسىڭ دەدى مە، ايتپادى. ساپاگەرەي ساۋاتتى بولسا دا، ءدال سوندا جابايى ارادان ارتىق ساۋلەتكەر-ارحيتەكتور جوق ەكەنىن زەردەلەپ جاتپادى. «تىپ-تيتتەي بولىپ داپ-دارداي كىسىنى قورقىتادى، ءا؟» — دەپ تاڭدايىن قاقپاقشى ەدى، ءتىلى اجىرامادى.
ءبىر مەزگىل ول جابايى ارانى اياپ تا كەتتى. «ونىڭ ورنىندا ءوزىم بولسام قايتەر ەدىم؟» — دەدى. ءوزىنىڭ «ماسحانادا» جاتقانى ەسىنە ءتۇستى. اسىرەسە تەمىر توسەككە بەلدىكپەن تاڭىپ تاستاعانى قورلىق. باياعىدا بالانى بەسىككە سولاي تاڭىپ تاستاۋشى ەدى. سوندا ساپاگەرەي تەمىر توسەكتى ارقالاپ تۇرىپ كەتە جازداپ جۇلقىنعان. «بۇل نە دەگەن قورلاۋ!» دەپ ايقايلاعان.
ال مىنا جابايى ارا ابايسىزدا مۇنىڭ بولمەسىنە قامالىپ قالىپتى. ايىرماشىلىق بار، ارينە. ارانى ساپاگەرەيدىڭ ۇيىنە ەشكىم زورلاپ كىرگىزگەن جوق. ال ساۋىقتىرۋ بولمەسىنە ساپاگەرەيدى سول جولى زورلاپ كىرگىزگەن...
جابايى ارا اشۋلى. دالاعا، قىزىل جوڭىشقانىڭ گۇلىنە جەتكىسى كەلەدى. قىزىل جوڭىشقانىڭ گۇلىندەي شىرىن جيھاندا جوق. ساپاگەرەي ارزان قىزىل شاراپتى قانداي جاقسى كورەدى، جابايى ارادا قىزىل جوڭىشقانىڭ شىرىنىن سونداي اڭسايدى. ەكەۋى دە ساعىنىشتى، ەكەۋى دە ىنتىزار.
جابايى ارا ساپاگەرەيدىڭ بەتىنە ءتونىپ، ىزالانىپ، ىزىڭداپ تۇرىپ الدى. ءسىرا، قونباقشى. ساپاگەرەي قورقىپ كەتىپ، ءالسىز قولىن ەربەڭدەتتى.
ەسىك سىقىرلادى. ساڭىلاۋدان ەربول سىعالادى.
— ەربول، سۋ، — دەدى ساپاگەرەي.
ساڭىلاۋ تابىلعانىن سەزگەن جابايى ارا ەسىككە قاراي ىزىڭداپ كەتىپ بارا جاتىر ەدى، بالا قورىققاننان ەسىكتى جابا قويدى. ارا ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا سارت سوعىلىپ ەسەڭگىرەپ قالدى ما، جىم-جىرت سولدى.
ءسال ۋاقىت وتكەن سوڭ، جابايى ارا قايتادان گوي-گويىنە باستى. گوي-گويلەپ جانتالاسىپ جۇرگەن جابايى ارا ەمەس، ءدال ءوزى سياقتى كورىندى ساپاگەرەيگە.
تۇندە قاي ۋاقىتتا كەلگەنى ەسىندە جوق. بىرگە بولعان مىرزاگەرەي ەدى. ول قايدا؟ مىناداي جان قىسىلعاندا نەگە كەلمەيدى؟ نەگە ءبىر جۇتىم سىرا بەرمەيدى؟ تەرەزەنى اشىپ، جابايى ارانى شىعارىپ جىبەرسە قايتەدى؟
— ەربول، جابايى ارانى شىعارىپ جىبەرشى...
ەسىتپەيدى. نارەستە عوي. تەرەزەنى اشا دا المايدى.
جاڭىل ساباعىنان قايتاتىن ۋاقىت بولسا ەكەن. «اتاۋىڭدى ءىش» دەسە، دەي بەرسىن، ايتەۋىر، سۋسىن بەرەر ەدى. كەشىكتى. مەنى ويلاماسا دا، ەربولدى ويلاسا قايتەدى؟»
ساپاگەرەي سۋدان، سىرادان باسقا تاعى بىردەڭە ىزدەگەندەي ءبىراز سىرەسىپ جاتتى. نە؟ نەنى ىزدەدى؟ الدەنە جەتپەي تۇر؟ نە؟
ويلاپ-ويلاپ ارەڭ تاپتى. جابايى ارا عوي! ول نەگە تىنشي قالدى؟ نەگە ىزىڭدامايدى! الدە ساڭىلاۋ تاۋىپ دالاعا شىعىپ كەتتى مە؟
جابايى ارانىڭ ءۇنسىز قالعانى ساپاگەرەيدى قاتتى الاڭداتتى. بۇل ءبىر جۇتىم سىرانىڭ اڭسارىنان دا قاتتى باتتى. قينالىپ جاتىپ، كۇشەنىپ جاتىپ، وڭ جامباسىنا اۋدارىلدى دا، اياقتارىن جەرگە سالبىراتىپ، ەدەنگە تىرەپ كوردى. كادىمگىدەي تىرەلەدى. سودان بىرتە-بىرتە بويىن بيلەپ، ورنىنان تۇرماققا ارەكەت جاسادى. «جابايى ارا نەگە ۇندەمەي قالدى؟»
تىكەسىنەن تۇرا بەرگەندە باسى اينالىپ، كوزى بۇلدىرادى. بۇلىڭعىر بۇلدىر اراسىنان پەشتىڭ ۇستىندە اق كەسە سىلاڭداپ كورىندى. انە، سۋسىن! ءبىر-بىر باسىپ اق كەسەگە قول سوزدى. ە، تۇننەن قالعان قىزىل شاراپ قوي! باعانادان بەرى بۇل قالاي ويعا كەلمەگەن؟ باسى باس ەمەس، ايتپەسە وسىنى دا ۇمىتا ما ەكەن؟ كوپ قينالعاننىڭ ءبىر راقاتى بار. اق كەسەدەگى قىزىل شاراپ. وعان قولى ءبىر تيسە — پاتشالىقتىڭ كەرەگى جوق! پاتشا دا ودان باقىتتى بولا الماس.
ساپاگەرەي كوزىن تارس جۇمىپ، اق كەسەنى قوس قولداپ تۇرىپ تارتىپ جىبەردى. تۇلا بويى بالبىراپ، ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ، ىشىنە ريسالات نۇرى ەنگەندەي ەمىرەنىپ، جانى جاي تاپقانداي ەدى، كەنەت وڭەشى تىز ەتە قالدى. الدەنە تىرناپ وتكەندەي بولدى. «جارىقتىق شاراپ تا شاعاتىن بولعان با؟» دەدى دە قويدى.
ەندى لەزدە وڭەش ورتەنە باستادى.
«سپيرت پە؟» دەپ كۇدىكتەندى. تىنىسى تارىلدى. اۋا جەتپەي، القىمىن ۇستاعان قالپى تەرەزەنى اشپاق بولدى. تۇتقاسىن تابا الماي، شىنىسىن جۇدىرىقپەن ۇرىپ سىندىردى. ىشكە لەپ كىردى. ءبىراق تىنىس اشىلار ەمەس. ەندى مۇلدە بۋىندىرا باستادى.
تەرەزە سالدىر ەتىپ سىنعاندا، جاڭىل مەكتەپتەن قايتىپ كەلە جاتىر ەدى. «ماس بولىپ، مىرزاگەرەي دوسىمەن توبەلەستى مە، نەمەنە؟» — دەپ تۇرا جۇگىردى.
جۇگىرىپ كىرسە، ساپاگەرەي تەرەزە تۇبىنە قۇلاعان ەكەن. الدەنە دەپ قىرىلدادى، ەستىلمەدى.
— ويباي، كىم بار؟ — جاڭىل جۇگىرىپ كوشەگە شىقتى. اسىعىس ەربولدى قاعىپ كەتتى. بالا شىرىلداپ قالدى.
* * *
جاڭىل دارىگەردى ەرتىپ كەلگەندە، ساپاگەرەي باياعى ءبىر سىمباتتى سەرى شاعىنا قايتا ورالىپ، بەتى بال-بۇل جايناپ جاتىر ەكەن.
* * *
كەيىنىرەك ەكسپەرتيزا اجالدىڭ سىرىن اشتى: حيرۋرگ جىگىت ساپاگەرەيدىڭ وڭەشىنەن جابايى ارانىڭ، اۋەلى ءبىر قاناتىن، سودان ەكىنشى قاناتىن، مىجىلعان دەنەسىن الىپ شىقتى. بۇل حاباردى ەستىگەن دوسان قارت:
— وي، اتتەگەن-اي، «كەشە كورگەن — بۇگىن جوق، وپاسىز — دۇنيە بوق». «اتاۋىڭدى ءىش» دەپ بەكەر قارعادىم با، ءا؟ — دەدى.
You Might Also Like
-
سوپبەك ارايلىم ابدۋللا قىزى Silkway حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتى
-
اتالاس اعايىنى توكەننىڭ ۇيىنە كەرىمقۇل جەتىپ كەلدى. ءجۇرىسى القىن-جۇلقىن. تەرلەپ كەتىپتى.
