سوڭعى ساپار
(ەكىنشى كىتاپ)
ءيا، الدىمىزدا ساپار جولى... الدا قانشاما ۇيقىسىز ءتۇن مەن قيىنشىلىعى مول كۇندەر. ۇزاق جولدار، اسقار اسۋلار، اتا بابامىز بولىپ كورمەگەن قانشاما ەلدى مەكەندەر كۇتىپ تۇرعان ەدى مەنى.
ءبىراق بۇل ساپار جولى مەنىڭ كاماز-بەنەن جۇرگەن سوڭعى ساپارىم ەكەنىن ازىرگە بىلگەن جوق ەدىم.
...جامبىلدان ءبىر كۇن بۇرىن كەتكەن وزبەكتەر مەنى كەلىسىم بويىنشا چەرنيايەۆكا ەلدى مەكەنىندە كۇتىپ تۇر ەكەن. سول ەلدى مەكەندە ءبىراز ايالداعاننان كەيىن تاشكەنت قالاسىنىڭ وڭ جاعىندا «بەتونكا» دەپ اتالاتىن اينالما اۆتوداڭعىلىمەن قاشقاداريا، سۋرحانداريا وبلىسى ارقىلى تاجىكستانمەن شەكارالاس دەنوۆ (دەنووۆ) قالاسىنا بەت تۇزەدىك. تاشكەنت قالاسى مەن سامارقاند قالاسىنىڭ ورتاسىنداعى جامباي اتتى ەلدى مەكەنگە توقتاپ تاماق ءىشىپ وتىرعاندا قاسىمىزداعى سەرىگىم ەردوس.
— ءى-ى-ىھ... قىزىق ەكەن. كوكە! مىنا وزبەكستاننىڭ قاق ورتاسىندا ءبىزدىڭ رۋىمىزدىڭ اتىن كەزدەستىرگەنىمە تاڭ قالىپ وتىرمىن! كوكە! ءسىز كوپ وقيسىز، كوپ بىلەسىز عوي. بۇل جامباي دەگەن اتاۋ ءبىزدىڭ بابامىزدىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى مە، جوق، الدە، ءجاي ۇقساستىق پا؟-دەپ سۇرادى.
— وي، ەرەكە، قيىن سۇراق قويدىڭ-عوي؟! ءبىراق شامام كەلگەنشە ۇلكەن كىسىلەردەن ەستىپ، كوڭىلگە تۇيگەن، كەيىنگى كەزدە باسىلىمدارعا شامالى بولسا دا جازىلىپ جۇرگەن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك... بابامىز جامباي نەگىزگى قازىرگى وزبەكستان توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن. ناقتى قاي جەر ەكەنىن ايتا المايمىن. ءوزى جاس شاعىندا وجەت، ەتى ءتىرى، ەستى بالا بولسا كەرەك. بوزبالا كەزىندە-اق قول جيناپ، جاۋعا تويتارىس بەرىپ كوزگە تۇسسە، ەر جەتە كەلە باتىر اتالعان ەكەن. كەيىن ەنشىسىن الىپ، بولەك ەل-جۇرت بولىپ كەتىپتى.
مىنە، ءبىز ەكەۋمىز سول جامباي بابانىڭ ۇرپاعىمىز. سەن ءوزىڭ بايقاپ قاراساڭ جامبىل وبلىسىندا بۋرىل، قىزىلديحان، تاستوبە ەلدى مەكەنىنەن باسقا جەردە جامباي رۋىن كەزدەستىرمەيسىڭ. كوبى وسى وزبەكستان دا، قازاقستاننىڭ بۇرىنعى شىمكەنت وبلىسىندا تۇرادى.
ەسىڭدە مە، وسىدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى «جامباي باباعا جاڭالاپ مازار تۇرعىزامىز» دەپ تۋىسقاندارىڭ قوجامجاروۆ پەرنەش، ءداۋىتوۆ شولپان، ورىنتايەۆ ەسكەرمەس، سەركەبايەۆ تولەگەن جانە ت.ب. ەلدى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەنىن...
— يا!.. يا!.. ول اڭگىمەنى بىلەمىن. تەك قانا «مازار تۇرعىزامىز»دەپ ەمەس، اۋىل اقساقالدارىن ۇيىمداستىرىپ، بىرنەشە رەت بابانىڭ باسىنا بارىپ تا قايتقان.
— سولاي ما، ەردوس؟ مەن اۋىلدا كوپ بولماعاندىقتان بۇكىل جاڭالىقتى بىلە بەرمەيمىن-عوي. ءداۋىتوۆ، ورىنتايەۆ سەكىلدى تۋىستارىمنىڭ بىرگە ۋاليحان تۋرالى... اكەسىنىڭ اتى وكسىكباي ەمەس پە؟! سىرتتا دا ءجۇرىپ كوپ ەستيمىن...
— وكسىكبايدىڭ بالاسى اۋىلدىڭ قاق ورتاسىنان ءوز قاراجاتىنا ەلدە جوق ۇلكەن مەشىت سوقتى.
— ءيا، اشىلۋ سالتاناتىنا وبلىس اكىمى امالبەك تشانوۆ، اۋدان اكىمى دوسجان توقبەرگەنوۆ، اۋەلى راتبەك قاجىنىڭ ءوزى كەلدى دەپ ەستىگەن ەدىم. وسى راس پا، ەرەكە؟ سەن ەندى اۋىلداسىڭ عوي.
— راس، راس. راتبەك قاجى سول اشىلۋ سالتاناتىندا مەشىتكە يمام سايلاپ تا كەتتى. بۇل جاعدايدىڭ باسى قاسىندا ءوزىم دە بولعانمىن.
— ەرەكە سول مەشىتتى وتكەندە اۋىلعا بارعاندا كورىپ، «وسىنشا قاراجاتتى قايدان الدى ەكەن» دەپ اڭ-تاڭ بولدىم. تەگى، كەرەمەت قوي، ۇلكەندىگىندە شەك جوق. شىندىعىندا قاراجاتتى قايدان الدى ەكەن؟! بىلسەڭ — ايتشى ەرەكە.
— كوكە مەنىڭ بىلەتىنىم ولار وزدەرى ون اعايىندى. ەڭ ۇلكەنى ينايات مەنىمەن بىرگە وقىعان. ودان كەيىن شاكەن، ۋاليحان، ماديار، قانات، ءىلياس، نۇرعالي، ەرعالي، نۇرماحان، قايرات. شەشەلەرى ءشامقىز قاراشاي قىزى. سوعان قاراعاندا پىسىقتىقتارى ناعاشى جۇرتىنا تارتقان-اۋ!.. ءبىراق وكسىكباي كوكەمىز دە وڭاي ادام ەمەس قوي! باياعى سوۆحوز كەزىنىڭ وزىندە ەلدەن وكسىكبايدا ەلۋ قۇلىندى بيە بار دەپ ەستيتىنمىن. ول كىسىنىڭ قولىنان جىلقى مالى ۇزىلگەن ەمەس. ونىڭ ايعاعى وبلىسىمىزدىڭ قازىرگى ات-كوكپار كومانداسىنىڭ سايگۇلىكتەرى سول وكسىكباي كوكەمىزدىڭ جىلقىسىنىڭ تۇقىمى. ءوزى باس كوز بولىپ تۇقىمىن اسىلداندىرىپ كۇتىپ-باپتاۋ تاسىلىنە دە اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىرادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە — ۋاليحاننىڭ انا قانات دەگەن ءىنىسىنىڭ ءوزى الپىس گەكتار جەرگە پياز ەگىپ، بۇكىل اۋىل ادامدارىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. بۇل قانات اينالىساتىن ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىر عانا ءتۇرى. جۇگەرى، بيداي، ارپاسى تاعى بار، جوڭىشقا باسقا دا ۇساق-تۇيەك، جەمىس-جيدەك، الما-باعىن، كوكونىس داقىلىن وسىرۋمەن دە اينالىسادى. ايتەۋىر، نە كەرەك، بۇكىل اۋىل قاناتتىڭ اۋزىنا قارايدى.
ال، ۋاليحان ينايات، شاكىرباي، ءىلياستىڭ، تىرلىگى ءوز الدىنا. ءارقايسىسىنىڭ جەكە فيرماسى بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا مەشىت سالۋ ولارعا تۇك ەمەس ەدى. سونداي-اق ولاردىڭ كەمتار-كەمباعال، جەتىم-جەسىرلەرگە كورسەتىپ جاتقان جاردەمى قانشاما! ۋاليحان تۋرالى سۇراساڭىز مەن بىلەتىن جاعداي وسى.
— وي، وندا ەر ەكەن، اكەسىنە تارتقان ەكەن. ال ەرەكە جامباي بابامىز تۋرالى مەن بىلەتىن دەرەك تە جوعارىدا ايتىپ وتكەن ماسەلەدەي. نەگىزى بۇل جاقتا قوڭىرات، قىپشاق رۋى كوپ كەزدەسەدى. انەكەي، اناۋ الا شاپان كيگەن وزبەكتەن «ۇلتىڭ كىم؟» دەپ سۇراشى... وزبەكشە سويلەگەنمەن ۇلتىمىز «وزبەك» دەپ ايتپايدى، «قىپشاق» نەمەسە «قوڭىرات» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ولاردىڭ ونىسى دا راس. ويتكەنى بۇلار كوپتەگەن عاسىر بۇرىنعى الاساپىران شاپقىنشالىق زامانىندا قازاقتىڭ قوڭىرات، قىپشاق رۋىنان تاراعان حالىق. وسى اعايىنداردىڭ كەڭەس داۋىرىندەگى ءتول قۇجاتىن تالاي كورگەنمىن. وندا «ۇلتى» دەگەن تۇستا وزبەك ەمەس، قوڭىرات، قىپشاق دەپ جازىلعان ەدى. بۇل تەك قانا ءقازىر ءبىز توقتاپ تۇرعان جامباي ەلدى مەكەنىندەگى عانا جاعداي. وسىدان ەكى وبلىس ءوتىپ، سۋرحانداريا وبلىسىنا كىرە بەرىستەگى قۇزار ەلدى مەكەنىنەن كەيىنگى بايسىن اتتى اسۋدان باستاپ قوڭىراتتاردىڭ جيدەلى-بايسىن جەرى باستالادى. بابامىز وتەگەن باتىردىڭ (ءمۇيىزدى وتەگەن دەپ تە اتايدى) بولعان جەرى.
— نەگە «ءمۇيىزدى وتەگەن» دەيدى؟ الدە لاقاپ اتى ما؟
— جو-و-عا! ەكەۋى دە ءوز اتى. ساعان تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن وتەگەن باتىر تۋرالى شامالى توقتالا كەتەيىن. وتەگەن باتىردىڭ رۋى — جانىس بايدىبەكتەن تاراعان. ءبىز ەكەۋمىز دە سول بايدىبەك بابانىڭ ۇرپاعىمىز.
وتەگەن باتىر سەگىز جاسىندا (ناعاشى جاعىنان) اعاسى قازىبەك بەكپەن سەگىز جىل جيھانگەرلىكتە جۇرەدى. وسى ءبىز كەلە جاتقان جولمەن يران، يراك، اراب ەلدەرىن باسىپ ءوتىپ، گرەك جانە تۇرىك ەلىنە دەيىن بارادى. جول-جونەكەي ءار ەلدە توقتاپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، تولىقتىرۋمەن بولادى. تۇرىك ەلىندە دە ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە توقتالادى.
سول تۇركيادا قازىبەك بەك اعاسىنىڭ جانىندا بىرگە وقىپ جۇرگەن بالا وتەگەن باسىنا جارا شىعىپ، قاتتى اۋىرادى. جاتقان ءۇيىنىڭ ماڭايىنان ءوتىپ بارا جاتقان ءدارۋىش قاتتى قينالعان ناۋقاستىڭ بارىن ءبىلىپ، ۇيگە ەنەدى. ءسويتىپ بالا وتەگەندى ەمدەپ، اياعىنان تىك تۇرعىزادى. سونداي-اق ونىڭ بولاشاعىن دا ايتىپ بەرەدى. ايتپاقشى، وتەگەنگە شىققان جارانىڭ ورنىندا ماڭداي تۇسىنا تامان قاتقان مۇيىزشە قالادى. سودان ول ءمۇيىزدى وتەگەن اتالادى. مىنە، ەرەكە، بابامىز وتەگەن باتىر تۋرالى ەل اۋزىندا وسىنداي اڭگىمە بار. ال، وتەگەن باتىردىڭ ۇرپاقتارى جامبىل وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانىندا تۇرادى. الپامىس باتىردان سوڭ جيدەلى-بايسىن جەرىنە جىگىت بولعان شاعىندا قونىس ىزدەپ ەكىنشى رەت جيھانگەرشىلىك ساپار جولىمەن كەلگەن تاعى دا وتەگەن باتىر.
ەل اۋزىندا مىنانداي ءسوز بار. جيھانگەرشىلىكتە ون جىلدان اسا بولعان وتەگەن باتىر ەلگە كەلگەندە جەر جاناتتى جيدەلى-بايسىن تۋرالى اعايىن تۋىستارىنا «جەردىڭ جاناتتى ەكەن! اتتەڭ، جىلقى مالىنا جەرى تاستاق بولعان سوڭ قولايسىزداۋ ما، قالاي...» دەگەن ەكەن. سوندا ەلدەگى اعايىندار «جىلقىسىز قانداي كۇنكورىس بولماق» دەگەنگە سايىپ قونىس اۋدارۋعا كەلىسپەپتى. سوندا وتەگەن باتىر «قاپ! ءبىر رەت «جىلقىعا دا جايلى ەكەن» دەپ نەگە ايتا سالمادىم!» دەپ وكىنسە كەرەك. انە، كوردىڭ بە، ەرەكە، — بابالارىمىزدىڭ جالعان سوزگە جوقتىعىن. سول كەزدە وتەگەن باتىر «جىلقىعا دا جايلى ەكەن» دەگەندە بار عوي، ءتولقۇجاتىمىزعا «جانىس» دەپ جازىپ، الا شاپان كيىپ، وزبەكشە سويلەپ جۇرەر مە ەدى، قايتەر ەدىك! — دەپ ءبىر كۇلىپ العان سابىرعا:
— قوڭىرات، قىپشاق بۇل جاققا قالاي كەلگەن؟!
— قالاي كەلگەنىڭ نە؟
— قايدان بىلەيىن قازاقتىڭ قوڭىرات، قىپشاق رۋى دەپ وتىرسىز عوي!
— و-وي، ەردوس! سەن «باتىرلار جىرىن» وقىماپسىڭ عوي! الپامىس، قوبىلاندىنى!
— نەگە؟ وقىماسام دا، ەل اۋزىنان ەستىگەنىم بار عوي! بايشۇبار مەن تايبۋرىل اتتى تۇلپار مىنگەن الپامىس پەن قوبىلاندىنى بىلمەي نە كورىنىپتى، ولار قازاقتار عوي! قوبىلاندى باتىر قازان قالاسىن شابۋعا بارا جاتقاندا ءبىزدىڭ بەسجىلدىقتاعى تاۋ باسىندا جالپاق تاس بار ەمەس پە، سوندا تايبۋرىل تۇياعىنىڭ ءىزى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. كەرەك دەسەڭىز، ءبىزدىڭ تاۋدى دا ەل تايبۋرىل تاۋى نەمەسە جاي قىسقارتىپ ايتىپ بۋرىل تاۋى دەيدى. سول «بۋرىل» تاۋىنىڭ باسىنا بالا كەزىمىزدە تالاي رەت شىققانبىز دا. تاۋدىڭ ورتا تۇسىنداعى ۇلكەن جالپاق تاستا ادامنىڭ شالقاسىنان جاتقان ءمۇسىنى ءالى كۇنگە دەيىن سول قالپىندا. ال، الگى ءمۇسىن ساقتالعان تاستى قوبىلاندى باتىر جاتقان تاس دەيدى.
— باسە، باسە، بىلەدى ەكەنسىڭ عوي!
— و-وي، كوكە-اي! ەكىنىڭ ءبىرى اڭىز ەتىپ ايتىپ ءجۇر عوي، بەكەر بولسا ايتا ما؟
— اڭىز بەكەر ايتىلمايدى، قاراعىم.
سوندا مىنا الا شاپاندى اعايىندار سول باتىردىڭ رۋىنان بولدى عوي! اڭىز تۇرماق، قۇجاتتارىنا جازىلعانىنا قاراعاندا بۇل اڭگىمە قۇلاققا كىرەتىندەي-اق ەكەن.
— ەرەكە، سەنىڭ «اڭىز تۇرماق» دەگەن سوزىڭە بايلانىستى جول قىسقارتۋ ءۇشىن تاعى دا ءبىر اڭىز ايتىپ بەرەيىن. مۇنى وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن مۇحتار امىركەنوۆ دەگەن اعايىنىڭمەن اتىراۋ، ماڭعىستاۋ جەرىندە ساپاردا جۇرگەنىمىزدە الماتىدا ينستيتۋتتا بىرگە وقىعان ىندەر اۋدانىنىڭ تۇرعىنى، رۋى شەكتى ساۋلەت دەگەن جىگىتتىڭ جاسى توقسانعا كەلگەن اتاسىنان ەستىگەن ەدىم. اقساقال شەجىرە كىسى ەكەن. سول كىسى: «ءبىز جان-جاققا شاشىراپ كەتكەن شەكتى رۋىنا جاقىن اعايىندى رۋدانبىز — دەگەن. — قازاقستاندى ايتپاعاندا جەر شىرىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە بار دەسەم قاتەلەسپەيتىن شىعارمىن! شەكتى ەجەلدەن جايىقتى جاعالاي، رەسەيمەن شەكارالاس جەرلەردى مەكەن ەتكەن. جاڭگىر حاننىڭ تۇسىندا دا، تىپتەن ودان بۇرىن دا رەسەي كازاكتارىمەن اتا جاۋ بولدىق اقىرى قىرىق جىل قىرقىسىپ، جەر جۇزىنە ىدىراپ تىندىق. بۇل جاعدايدى كارل ماركس ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە: «دۇنيە جۇزىندە قىرعىنعا ۇشىراعان ەكى تايپا بار. ولار شەكتى جانە يندۋس تايپاسى. ەندى ولار قىرعىن جويقىننىڭ سالدارىنان جەر بەتىنەن جوق بولۋدىڭ ءسال الدىندا تۇر!» دەپ جازعان. قازاق ەلىندەگى جايىق وزەنىنىڭ بويىن ساعالاعان شەكتى رۋى مەن امەريكاداعى يندۋس تايپاسىنىڭ اگرەسسيالىق باسقىنشىلار جاساعان قىرعىنىنان بىرنەشە عاسىر بۇرىن ءبىزدىڭ شەكتى رۋىمەن قاتار شىعىس جاعىمىزدا قارا جانە شاي رۋلارى ءومىر سۇرگەن ەكەن. سول ەكى رۋ كۇندەردىڭ كۇنىندە قاپ تاۋىن بەتكە الىپ كوشىپتى. سودان اراعا قانشاما عاسىرلار سالىپ قاپ تاۋىن مەكەندەگەن كوپ ۇلتتى حالىقتىڭ ىشىنەن ۇلتى قاراشاي دەگەن ءتىلى دە، ءدىلى دە، ءسالت-داستۇرى دە بىزگە ۇقساس حالىق شىقتى. ولار باياعى ءبىزدىڭ ەلدەن ۇدەرە كوشكەن قارا، شاي دەگەن ەكى رۋ. ەكەۋى بىرلەسىپ، ۇلت بولىپ قالىپتاسقان. تىلدەرى دە ءسال-پال وزگەرىسكە ۇشىراعان» دەدى شەجىرەشى اقساقالىم.
— مىنە، ەرەكە، ساعان «اڭىز» كەرەك بولسا! الگى توقساننان اسقان اقساقالدىڭ اڭىزىنا سەنەر بولساق وكسىكباي كوكەنىڭ ۇيىندەگى ءشامقىز اپانىڭ دا ءتۇبى قازاق بولىپ شىقپاي ما؟!
اڭگىمەمىز تامامدالا بەرگەندە وزبەك سەرىكتەستەرىمىز جولعا شىعۋعا حابار بەرىپ، «ات باسىن» سامارقانعا قاراي تۇزەدىك.
جول باستاپ كەلە جاتقان وزبەكتەر. ءبىز ءتىپتى ماشينادان تۇسپەيمىز. ماي قىزمەتكەرلەرى بىزدەگىدەي بۇكىل قۇجاتتى تۇسىنسە دە تۇسىنبەسە دە، سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ، مولىنان سۇراپ مازالامايدى. قۇجات سۇراۋ دەگەن تىپتەن قالدى، بەرگەنىڭدى الادى دا، ريزا بولىپ قالا بەرەدى. الاتىنىنىڭ مولشەرى بار-جوعى وزدەرىنىڭ پۇلىمەن «ءجۇز سۋم». ءبىزدىڭ اقشاعا شاققاندا — تيىن. سونداي-اق بىزدەگىدەي جول تورىعان قاراقشىلار اتىمەن جوق.
جولدىڭ ەكى جاعى ەگىلگەن نەشە ءتۇرلى داقىل. وندا ءبىر كىسىدەي ەڭبەك ەتكەن حالىق. سامارقانعا كىرگەنگە دەيىن وسىلاي.
بۇكىل الەمگە بەلگىلى تاريحي قالا — سامارقانعا دا جەتتىك. سامارقاننىڭ شىعىس جاعىنداعى اينالما جولمەن قاشقاداريا وبلىسى نەگىزىنەن ماقتا وسىرۋمەن قاتار، بيداي دا ەگەدى ەكەن. قارشى قالاسىنا وتىز شاقىرىمداي قالعاندا توقتاپ دەم الىپ، اس-سۋ ۇستىندە جانىمداعى وزبەك سەرىكتەرىمە: سوناۋ الىستا قالعان الاساپىران جىلداردان كەيىن، زامان ورنىققان سوڭ، وزدەرى ەلگە قايتىپ، بۇل جاقتا اتامنىڭ قارىنداسى راحاتتىڭ كىتاپ دەگەن جەرگە جاقىن «ءتالامشي» دەگەن قىشلاقتا تۇرمىستا قالعانىن، الپىسىنشى جىلدارى اپكەمىز راحات مامايۋسۋف، شاھماردان اتتى ەكى وزبەك جيەنىمىزدى ەرتىپ، ول كەزدە اپام وزيپانىڭ كوزى ءتىرى كەزى، ەلگە كەلگەنىن ايتا وتىرىپ جولىمىز بولسا ءبىر ۇشىراسىپ كەتەيىن-دەپ قولقا سالدىم. ولار قارسى بولعان جوق. «كوپ بولسا 70-80 شاقىرىمداي بەكار ەرەميز، حوپ ءمايلي» دەپ كەلىسە كەتتى. مەن دە ىشتەي قۋانىپ، ەلگە بارعاندا اكەم «ول جاقتىڭ جاعدايى قانداي ەكەن؟» دەسە، جيەندەرىممەن كەزدەسكەنىمدى ايتاتىن بولدىم عوي! - دەپ قۋانىپ قالدىم.
قاراشى قالاسىنا كىرمەي، جەتە بەرە وڭعا بۇرىلىپ كىتاپقا كەلدىك. كىتاپ اۋدان ورتالىعى بولىپ شىقتى. «ءتالىمشى» قىشىلاعى بۇرىنعى «وكتيابردىڭ 30 جىلدىعى» اتىنداعى كولحوزدىڭ ورتالىعى ەكەن.
قىشلاققا كىرگەننەن سۇراستىرا-سۇراستىرا ىزدەگەن ءۇيىمىزدى دە تاپتىق. مەن وزبەكشە تۇسىنگەنمەن جاقسى سويلەي المايتىنىمدى بىلەتىن سەرىكتەرىم ءمان جايدى ءۇي يەسىنە ءوز تىلىندە ايتا بەرگەنى سول ەدى، ول مەنى باس سالىپ قۇشاقتاپ كورىستى. سودان سوڭ ۇيگە باستادى. قارسى العان كىسى شاحماردان جيەنىمىزدىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. اكەمنىڭ ايتۋىنشا سىرتقى بوي ءبىتىمى بويىنىڭ ءۇزىندىعى دەنەسىنىڭ قاپساعايلىعى، قاقپاق جاۋرىندىلىعى اتامىزعا تارتقان ەكەن. امان-ەسەندىكتى سۇراسىپ جاتىپ، سوناۋ الپىسىنشى جىلدارداعى اناسىمەن بارعان كەزدى دە قوزعاپ، اۋىلداعى ورمان، تۇرلىباي سياقتى باسقا دا ەسىندە قالعان اعايىنداردى سۇرادى. اپكەمىزدىڭ قايتىس بولعانىن، وعان مەنىڭ اكەمنىڭ كەلگەنىن ايتا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇستازدىقتان زەينەتكە شىققانى تۋرالى، ءىنىسىنىڭ — كىشى جيەنىمىز مامايۋسۋفتىڭ اۋدان ورتالىعىنداعى مەكتەپتە ءدارىس بەرەتىنىن حاباردار ەتتى. وسىلاي شاي ءىشىپ، اڭگىمە ۇستىندە وتىرعاندا بىرىنەن-بىرى ەستىگەن جۇرت:
— قوزوح اكانىڭ ۋكاسي كەلياپى!-دەپ سالەم بەرىپ، كورىسەمىز دەگەن ەلدە ەسەپ بولمادى. ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ جاتقان جۇرت. سول كەلۋشىلەردىڭ ىشىندە تويمۇرات دەگەن كىسى مەنىڭ اكەممەن جاستى ەكەن. كەزىندە بىرگە ءجۇرىپ، ءبىر تۇرىپتى. جەتى-سەگىز جاس شاماسىندا جەكەشەنىڭ سيىرىن باعىپ، زاماننىڭ باسقا تۇسكەن اۋىرتپالىعىن بىرگە ءبولىسىپتى. بالا بولىپ بالالىق شاقتى ويىن-كۇلكىمەن وتكىزە الماي، اش-جالاڭاش ءجۇرىپتى. اقساقال سوناۋ ءبىر شاقتى ەسىنە ءتۇسىرىپ، اڭگىمە قوزعادى دا، كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ الدى. قىزىل يمپەريانىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ سالدارىنان تالاي ۇلت وكىلىنىڭ، مەنىڭ اكەم مەن تويمۇرات سياقتى تالاي بالانىڭ جاپا شەككەنى بارىمىزگە ءمالىم.
كەشكە قاراي تويمۇراتپەن ىلەسىپ بارىپ سول كەزدە توعىز جاسقا ەندى شىققان اكەمنىڭ وسىدان جەتپىس جىل بۇرىنعى كىرپىش قۇيعان، سيىر باققان جەرىن كوردىم. اتامنىڭ العاشقى كەپە سوعىپ، قونىس تەپكەن جەرىندە كولحوزدىڭ بۇرىنعى كەڭسەسى تۇر ەكەن.
كەڭەس ءداۋىرىنىڭ تاركىلەۋىنە ءىلىنىپ، مال-مۇلىكتەن ايىرىلىپ، حالىق جاۋى رەتىندە «يتجەككەنگە» ايدالۋعا شاق قالعان ۋاقىتتا تامىر-تانىستىڭ سەپتىگىمەن باس ساۋعالاپ امان قالعان جەرى وسى «ءتالىمشى» قىشىلاعى. كەپەسىنىڭ ورنىندا كولحوزدىڭ ەكى قابات كەڭسەسىنىڭ تۇرعانىن ىشتەي جاقسىلىققا جورىدىم.
اتام سول ۋاقىتتا نەبارى وتىز جاستا تۋعان قارىنداسى راحات ون التىدا ەكەن. سودان ءتورت جىل تۇرىپ، ەل-جۇرت تىنىشتالعاندا، جالعىز قارىنداسىن جات جەردە باسقا ۇلتقا ۇزاتىپ ەلگە ورالىپتى. «قىز جات جۇرتتىق» دەگەن وسى دا. سول راحات اپكەمىزدەن تاراعان جيەندەرىمىزدىڭ ۇيىندە بولىپ، كورىسىپ، ءبىلىسىپ، قايتادان ساپارعا شىقتىق.
باعىتىمىز — قۇزار. كەلگەن جولىمىزبەن قارشى قالاسىنان اسىپ، قۇزار ەلدى مەكەنىنە دە جەتتىك. بۇل قۇزاردا بابامىز قىرعىزبايدىڭ اعاسى سىبانبايدان تاراعان ۇرپاق — ءالىبايدىڭ بالالارى ءنيازالى، قويشىباي جانە ت.ب. تۋىسقاندار سوناۋ الاساپىران جىلدارى باس ساۋعالاعان. قۇزار اسۋىنان اسىپ بايسىن قاقپاسىنان دا وتتىك. اقساق تەمىر قاقپاسى ارقىلى بايسىن شىڭىنا جەتكەندە ەردوس:
— كوكە! «بايسۋن»، «امير-تەمۋر» دەپ كورسەتكىشكە جازعانىنا قاراعاندا وسى جازۋدا ءبىر گاپ بار-اۋ دەيمىن! — دەدى.
— ەرەكە، گاپ بولعاندا ۇلكەن گاپ بار! بايسۋن دەگەنىڭىز، كادىمگى الپامىس باتىردىڭ جيدەلى-بايسىنى. الپامىس قازاقتىڭ قوڭىرات رۋىنان شىققان باتىر. وزبەك ىشىندەگى، وتكەندە ايتقانىنداي، قوڭىرات ۇلتىنانبىز دەپ جۇرگەندەر سول الپامىس باتىردىڭ رۋىنان. مىنا الدىمىزداعى تۇرعان بايسۋن شىڭىنا كىرەتىن قاقپانى وزبەكتەر امير-تەمۋر قاقپاسى دەيدى. تاجىكتەرگە، اۋعان، يران، يراكقا اقساق-تەمىر جورىققا وسى جولمەن، وسى قاقپا ارقىلى وتكەن. وزبەكتەر اقساق-تەمىر دەمەيدى، امير-تەمۋر! — دەپ اتايدى. كورسەتكىشتە «پيك امير-تەمۋرا» دەپ تۇرعانى سول. اقساق-تەمىردىڭ بىزدەگى تۇركىستان، وزبەكستانداعى سامارقاند قالاسىن وركەندەتىپ، كوركەيتۋدە كوپ ەڭبەگى بارىن بۇكىل الەم بىلەدى.
قۇزار اسۋىنىڭ سوڭعى شىڭىنان دا ءوتىپ سۋرحانداريا جازىعى ارقىلى شەكاراداعى دەنوۆ قالاسىنا دا جەتتىك. قاسىمداعى ەكى كاماز-دىڭ بىرەۋىندەگى وزبەكتەر دەنوۆتا تۇرادى دا، ەكىنشى كاماز-داعى زاكير دەگەن وزبەك جىگىتى دەنوۆتان ارى وتىز شاقىرىم جەردەگى ريگورد دەگەن اۋدان ورتالىعىندا تۇرادى ەكەن. ءارى اقىلداسىپ، بەرى اقىلداسىپ اقىرىندا ءبىز زاكيرگە ىلەسىپ زاتىمىزدى ريگوردقا اپاراتىن بولدىق. زاكير زاتتى وتكىزۋگە جانە قايتارعا جۇك باسىپ بەرۋگە كومەكتەسەتىن بولدى.
دەنوۆتا قالعان سەرىگىمىز تاجىكستانداعى جاعدايدى، ونىڭ ۇستىنە ريگورد قىشىلاعىنىڭ ءدال ورتاسىنان شەكارا وتەتىنىن ايتقان. كوشەنىڭ ارعى جاعى تاجىكستانعا، ەكىنشى جاعى وزبەكستانعا قارايدى ەكەن. نەگىزگى تۇرعىندار — تاجىكتەر. وزبەكتەر بىرەن-ساران عانا بولسا كەرەك. زاكيردىڭ «زاتتارىڭ وسى جەردەن وتەدى، قايتارعا جۇك باسىپ بەرۋگە مەن-اق كومەكتەسەمىن!» دەگەن ۋادەسىنە مالدانىپ، ءارى اقشاعا شاش ەتەكتەن كەنەلەمىز دەگەن ەسەك دامەمەن ونىڭ «قۇداي» دەپ ايتقان سوزىنە يلاندىق تا دەنوۆتا قالعان جىگىتتەرمەن قوشتاسىپ، ريگوردقا ءجۇرىپ كەتتىك. وي-حوي، دۇنيە قوڭىزدىق-اي دەسەڭشى!
ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان شاعىن عانا قىشىلاق. زاكير كوشەنىڭ ارعى جاعى تاجىكستانعا قارايتىن جەرىندە تۇرادى ەكەن.
تاعى دا بەس-التى شاقىرىمنان سوڭ تاۋ بەتكەيىندەگى جيىرما-وتىزداي ءۇيى بار كىشكەنە قىشىلاققا كەلىپ توقتادىق. باستاۋشىمىز زاكير «بۇگىن دەم الىپ ەرتەڭ زاتتى وتكىزۋ قامىنا كىرىسەمىن» دەگەن سوڭ ءارى جول سوقتى بوپ شارشاعان ەردوس ەكەۋمىز دە بىردەي كەلىستىك.
كەشكى تاماعىمىزدى اۋلاسىنا كىرە بەرىس جەردەگى بولەك ۇيدە بەردى. شاماسى بۇل كەلىمدى-كەتىمدى كىسىلەردى تۇستەندىرەتىن جاي بولۋ كەرەك. توسەكتى دە سول ۇيگە سالدى. ءوزىمىز ابدەن شارشاپپىز. باسىمىز جاستاققا تيىسىمەن ۇيقىعا كەتتىك. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا بىرەن-ساران اتىلعان مىلتىقپەن باسقا تىلدە سويلەگەن ادامداردىڭ داۋسىنان ۇيقىمىز شايداي اشىلدى.
ايقاي-شۋ، اياق دىبىسى ءبىز جاتقان ءۇيدىڭ ءدال قاسىنا كەلگەندە:
— بۇل زاكير! — دەگەن وزبەكتىڭ ءۇيى. رايسستىڭ تۋىسقانى. بۇنى دا باۋىزداۋ كەرەك! — دەگەن سوزدەرىن انىق ەستىدىك.
بۇدان كەيىن ءبىزدىڭ دە زارە-قۇتىمىز قالمادى. نە دە بولسا «ءالىپتىڭ اياعىن كۇت» دەمەكشى، ورنىمىزدا مەلشيىپ وتىرا بەردىك. شۋلاعان كوپ توبىردىڭ ءبىرازى زاكير جاتقان ۇيگە قاراي جۇگىرىپ ءوتىپ جاتىر. جۇگىرگەن توپتىڭ ىشىندەگى بىرەۋى مەن قاراپ تۇرعان تەرەزەنى ءبىراق ۇرعانى. سىنعان تەرەزەنىڭ اينەگى بەتىمدى شىم-شىم ەتكىزدى. مەن ارتقا قاراي قۇلاپ بارا جاتتىم. ەسىمدى جيسام بوتەن جەردە جاتىرمىن. جان-جاعىمنان ىڭىرسىعان داۋىستار ەستىلەدى. ورنىمنان تۇرىپ «ەردوس قايداسىڭ؟!» دەدىم. ءبىراق باسىم اينالىپ، كوزىم قاراۋىتتى. سودان جۇرەگىم اينىپ قايتا قۇلادىم. بۇدان كەيىن قانشا جاتقانىم بەلگىسىز. ءبىر كەزدە ەسىمدى جيدىم، ءبىراق قايدا جاتقانىمدى ەسىمە تۇسىرە المادىم. ونداعىلار العاش تاجىكشە سويلەدى عوي دەيمىن. تۇسىنبەگەنىمدى ءبىلىپ، شالا-شارپى وزبەكشە سويلەدى. داۋسى ەمىس-ەمىس الىستان ەستىلەتىن سياقتى. بار تۇسىنگەنىم — «كىمسىڭ؟! قايدان كەلدىڭ؟!» دەگەنى. مەندە سويلەۋگە شاما جوق. بار كۇشىمدى جيناپ الىپ «قا-ااز-ا-ق! قازاق-ستان!» دەدىم-اۋ ايتەۋىر. ونىڭ نە تۇسىنگەنىن قايدام. وندا شارۋام دا بولعان جوق. دىڭكەم قۇرىپ، جۇرەگىم اينىدى دا قايتا قۇلادىم.
سول جاتقاننان كوپ جاتقانمىن عوي دەيمىن. استىمنان وتكەن سىزدان قايتا وياندىم. استىمدى سىيپالاپ قاراسام قامىس سياقتى، ءبىراق ماقتانىڭ سابانى — حوزا-پويا ەكەن عوي دەپ ءتۇيدىم. اقىرىن ەكىنشى قىرىما اۋناپ ءتۇستىم.
دەنەم كوتەرتپەيدى. كادىمگى ۇستىمنەن ون توننالىق كاماز مىجىپ وتكەن سياقتى. توڭعانىم سونشالىقتى ەندى بەر كەزدە بۇكىل دەنەم دىرىلدەي باستادى. شاماسى ءبىراز ۋاقىت وتكەن بولۋ كەرەك، بىرەۋ تۇرتكىلەپ وياتىپ، كىشكەنتاي عانا كەسەمەن شاي بەرىپ جاتىر. شولدەپ جاتقان مەن سۋىق ەكەن دەپ مولىراق ۇرتتاپ جىبەرىپ ەدىم، ىستىقتىعى سونشالىقتى اۋزىم كۇيىپ قالدى. كەسەنى ارەڭ ۇستاپ، سۋىتىپ ىشپەكشى بولىپ، ءبىراز توسىلىپ ەدىم:
— يچيڭ! يچيڭ! بۇ-ۇ ءشۇۋ! «قوورو دووري!» حومموسين يچيڭ! ياقشي بۋلوسيڭ كۋ؟» دەپ كەسەنى اۋزىما قاراي يتەرمەلەپ جاتىر الگى. نە بولىپ نە قويعانىن بىلمەي دال بولىپ جاتقان مەن:
— ۆا اكا؟ قورا دوري ەمەس، يت دوري بولسا دا يچەمين! «كۇيگەن اۋىز ۇرلەپ ىشەدى» دەمەكشى، قولىڭدى تارت، اۋزىمدى كۇيدىرەسىڭ دەپ زورعا ايتتىم دا ءسال سۋىعان شايدى تارتىپ جىبەردىم. قۇداي سالماسىن، الدەن ۋاقىتتا سىز جەردە جاتىپ-اق ءبىر تەرلەدىم دەيسىڭ، تەرلەگەن سايىن بويىم جىلىپ دەنەم جەڭىلدەنە بەردى. ءبىراق قاتتى شولدەپ، تاماعىم قۇرعادى. قايتا-قايتا «سۋ! سۋ! سۋۋ... — بەرشى!» دەي بەردىم. ءبىر-اق ولار تىپ-تيتتە كەسەمەن قايتا-قايتا شاي بەرۋىن قويار ەمەس. مەن ونى ەكى-اق ۇرتتاپ جوق قىلامىن.
«بۇل اكەڭنىڭ اۋزىن ۇرايىنداردىڭ ۇلكەن كەسەسى جوق پا؟» - ەكەن دەپ بوقتاپ قويامىن. ولاردىڭ شاي بەرىپ جاتقانىندا، كىمنىڭ بەرىپ جاتقانىندا، نەعىپ بەرىپ جاتقانىندا شارۋام جوق. ءبىر ءوزىم ەكى شەلەكتەي شاي ىشكەن شىعارمىن.
بەتىمدى سيپاسام قاتقان قان عوي دەيمىن قابىرشاق-قابىرشاق. ءتىلىم-تىلىم ەكەنى ءبىلىنىپ تۇر. ايتەۋىر كوزىم امان سياقتى. ءبىراق كوزىمنىڭ سوققىدان ىسكەنى سونشالىقتى جان-جاعىمدى زورعا كورەم. دەنەم قورعاسىنداي اۋىر قوزعالتپايدى. شاماسى ابدەن تەپكىلەگەن بولۋلارى كەرەك.
ءوز دەنەمدى ءوزىم تۇگەندەپ العان سوڭ. «ەردوس! ەردوس! ەرەكە!» دەپ داۋىس بەرىپ جاتىرمىن. داۋىسىمنىڭ جەتكەن-جەتپەگەنىن بىلمەيمىن. ءبىراق ايقايىما ءۇن قاتقان ەشكىم جوق. ابدەن شارشاپ تاعى دا سۇلاپ ءتۇستىم. دەگەنمەن العاشقىداي ەمەس، دابىرلاعان داۋىستاردى انىق ەستيمىن. بىرەسە وزبەكشە، بىرەسە تاجىكشە ايتقان سوزدەرىنەن ۇققانىم بۇل قىشلاق تاجىكستانعا قارايتىن كورىنەدى. ءبىراق رايىسى (باستىعى) وزبەك ەكەن. وپپوزيسيالىق توپقا جاقپاعاندىقتان وتباسىمەن قوسا ونىڭ جاقىن تۋىسقاندارىن دا تۇتقىنعا العان كورىنەدى. ءبىز توقتاعان ءۇيدىڭ يەسى زاكير دە سول باستىقتىڭ تۋىسقانى. ءبىز دە وسى دۇرمەكپەن تۇتقىندالعان ەكەنبىز دەپ ءتۇيدىم.
بىرنەشە كۇن يتقورلىقپەن وتكەندە تاجىك پە، وزبەك پە، بىلمەيمىن، ايتەۋىر الا شاپان كيگەن ەكى كىسى مەنى دەدەكتەتكەننەن-دەتەكتەتىپ ءبىر باستىعىنىڭ الدىنا الىپ باردى. باستىعى تاجىك-اۋ دەيمىن، وزبەكشە سويلەمەيدى، ورىسشا سويلەگەن بولادى. ونىسىنىڭ ءوزىن ادام تۇسىنبەيدى.
الدىندا جاتقان زاپاستاعى وفيسەر دەگەن بيلەتىمدى كورسەتىپ:
— سەن وفيسەر ەكەنسىڭ. ساعان ءبىر روتا بەرەمىن. سونى سەن سوعىس تاسىلىنە ۇيرەتەسىڭ، باسقاراسىڭ، سوعىسقا دايىندايسىڭ!، — دەيدى...
مەن اڭ-تاڭ بولدىم. «مەنىڭ تۇرىمنەن ءتۇر جوق. بەتىم ءتىلىم-تىلىم، كۇپ بولىپ ءىسىپ كەتكەن، سىز جەردە جاتىپ كۇرك-كۇرىك جوتەلىپ تۇرىسىم مىناۋ. اش يتتەي بۇرالىپ تۇرعانىمدى كورمەيسىڭ بە؟»دەگەندەي وزىنە قارادىم.
ول ارعى جاعىنداعى بىرەۋلەرگە تاجىكشە بۇيرىق بەرىپ ەدى، مەنىمەن قاتارلاسا تۇرىپ باستىعىنا تاعزىم ەتتى. ال، باستىعى بولسا «مىنا اداممەن بىرگە بار! وسى ادام ساعان بارلىق جاعدايدى جاسايدى!» دەدى ماعان.
ول مەنى ءۇن-تۇسىز قاي-قايداعى قۋىس-قۋىس بۇرىلىس-بۇرىلىس كوشەمەن كىسى بويى بيىك سوعىلعان دۋالدى جاعالاپ بارىپ ءبىر جەر كەپەگە كىرگىزدى دە ءوزى ەسىكتى سىرتىنان قۇلىپتاپ كەتىپ قالدى. الدەن ۋاقىتتا سارت-سۇرت ەتىپ ەسىك اشىلدى دا جاڭاعى كىسىم ەكەۋ بولىپ كەلدى. كەپەگە كىرگەن بويدا پالاۋدىڭ اڭقىعان ءيسى تاناۋدى جارىپ، شۇرقىراعان قارىندى ودان سايىن اشىرا ءتۇستى. ەكىنشىسىنىڭ قولىندا قۇمعان.
ءبىرىنشىسى كەپەنىڭ جانىنداعى ارىققا الىپ باردى دا «جۋىن» دەدى. ءوزى كۇزەتىپ تۇردى. تاۋدان اققان مۇزداي سۋعا قۇمارىم قانعانشا جۋىنىپ-شايىندىم. ءبىر جاقسى جەرى قاراۋىلىم مەنى ەش اسىقتىرعان جوق. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن قايتادان كەپەگە الىپ باردى.
اكەلگەن پالاۋىن دا، شايىن دا ىشىپ-جەپ بولعان كەزدە ءبىرىنشىسى كەلدى دە، ىدىس-اياقتى جيناپ، ءبىر ءوزىمدى جەر كەپەگە تاستاپ سىرتىمنان ەسىكتى جاقسىلاپ جاۋىپ كەتتى. وسى ءتاسىل تاعى دا ەكى كۇنگە جالعاستى. اپتانىڭ قاي كۇنى، ايدىڭ قانداي ەكەنىن ۇمىتقالى قاشان. ەردوستان حابار الايىن دەپ سۇراۋ سالسام، كادىمگى ماقاۋ ادامداي ەشكىم جاۋاپ قاتپايدى. ءۇشىنشى كۇنى مەنى تاعى دا باستىعىنا الىپ باردى. باستىعى العاشقى كۇندەگىدەي ەمەس ماعان جايعاسىپ وتىرۋعا مۇمكىنشىلىك بەردى دە العاشقى كۇننىڭ اۋەنىنە تاعى كوشتى. مەن تۇسىنبەگەنىمدى ءبىلدىرىپ:
— كىممەن سوعىسامىز؟-دەدىم.
— اۆتونوميالىق يسلام وكىمەتىن قۇرۋ ءۇشىن پرەزيدەنت پەن ونىڭ كومانداسىنا قارسى سوعىسامىز!-دەدى ول كوزى شاقىرايىپ.
جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇستى. ءبىراق ۇندەمەدىم. ول ماعان ويلانۋعا تاعى دا ءبىر تاۋلىك بەردى. تاعى دا سول جول، سول بۇرىلىسپەن كەپەگە، ءبىر تاۋلىكتەن سوڭ باستىعىنا قايتا الىپ كەلدى. باستىعى يسلامدى ۋاعىزداعان كەزدە مەن جاۋاپ قاتا الماي قالدىم. مەنىڭ بار تۇسىنگەنىم يسلام وكىمەتىن قۇرۋ ءۇشىن ول جانىن دا قۇربان ەتپەكشى. ءسوز اراسىندا رەتى كەلىپ:
— قاراجاتپەن كىم قامتاماسىز ەتەدى؟! قارۋ-جاراقتى قايدان الاسىز؟! كىمدەر سوعىسادى؟! — دەپ سۇراپ ۇلگەردىم.
— ودان ەش قام جەمە. بۇكىل الەمدەگى مۇسىلمان مەملەكەتتەرى ءبىزدى قوشتاپ وتىر، سولار كومەك كورسەتۋدە. ءبىزدىڭ ماقسات — سول كومەك ارقىلى دەربەس يسلام مەملەكەتىن ورناتۋ.
سەن زاپاستاعى كاپيتان، جاياۋ اسكەر ۆزۆودىنىڭ كومانديرى ەكەنسىڭ! ءبىز ساعان ۆزۆود ەمەس، روتا بەرەمىز! اسكەري دارەجەڭدى پولكوۆنيككە دەيىن كوتەرەيىك دەپ وتىرمىز. سەن وزگە كومانديرلەر سياقتى شابۋىلعا شىعىپ، سوعىسقا كىرمەيسىڭ. بار مىندەتىڭ جاياۋ اسكەرگە ءتيىستى قارۋ-جاراقتىڭ بارلىق ءتۇرىن قالاي پايدالانۋ كەرەك ەكەنىن ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەرگە ۇيرەتەسىڭ. ال، ايتقان ۇسىنىسىمىزعا كونبەسەڭ... وندا ءىس ءبىتتى دەي بەر، ءبىز كوپ سويلەسپەيمىز! جالىنىپ-جالبارىنبايمىز! ءبىزدىڭ اسكەردىڭ قۇرامىنداعى جالعىز قازاق سەن ەمەس. ءوز ەركىمەن كەلگەندەر دە تولىپ جاتىر. قازاقستاننان عانا ەمەس، بارلىق جەردەن بار. بارلىق ۇلت بار. اراب، ورىس، وزبەك، قىرعىز، اۋعان، پۇشتۋن، ازەربايدجان، شەشەن جانە تاعى باسقالار. كونبەيدى ەكەنسىڭ، بىزگە ءبارىبىر، بۇكىل جاۋىنگەردىڭ الدىنا شىعارامىز دا وتانىن ساتقان، ەلىندە اۋىر قىلمىس جاساعان دەپ باسقالارعا ۇلگى-ساباق رەتىندە «پۋح!» - دەپ اتىپ تاستايمىز.
ەسەنگىرەپ تۇرعان مەن ودان سايىن ەسىمنەن تانۋعا اينالدىم. ءبىراق تەز وزىمە ءوزىم كەلدىم دە: -جارايدى! ماقۇل! سوعىسامىز! اسكەر دايىندايمىز! قول جينايمىز! — دەپ بار داۋسىممەن ايقاي سالدىم.
ونداعى ويىم — امان قالۋ، ەردوستى تابۋ، ەبىن تاۋىپ ەلگە قاشۋ!
سول-سولاق ەكەن، كەرەكتى قاعاز تولتىرىلىپ، قۇجاتقا قول قويىلدى. جۋىندىرىپ، قىرىندىردى. كيىمنىڭ دە وزىمە شاپ-شاعىن اكەلىپ، كيىندىرە باستادى.
شىنىمەن-اق ءۇش جۇلدىزدى پوگونى بار گيمناستەركا بەرىپ جاتىر. ءسويتىپ پولكوۆنيك بولىپ شىعا كەلدىم.
ءبىراق ىشىمنەن «مىنالارىڭ تاپ-تازا جىندى ەكەن-عوي!» دەدىم دە قويدىم. سودان تاماقتاندىرىپ، «جاڭادان كەلگەندەردى قابىلدايسىڭ!» دەپ. ساپ تۇزەپ تۇرعان توپقا الىپ بارىپ تانىستىردى. قاراماعىمداعىلارعا كوبى قازاق پەن وزبەك سەكىلدى. ءبىر كەزدە ەردوستىڭ دا اتى اتالدى. «امان ەكەن عوي» دەپ قۋانىپ كەتتىم. بارلىق تانىستىرۋ ءراسىمى ءبىتىپ «تاراڭدار!» دەگەن بۇيرىقتان كەيىن جانىمدا جالعىز عانا تاجىك قالدى. ساپتان جۇگىرە شىققان ەردوس باس سالىپ، قۇشاقتاپ جىلارمانداي بولدى.
ودان كەيىن «ءبىز جامبىلدىقپىز! شىمكەنتتەنبىز! براتان! ءبىز براتۆودان! امانگەلدينسكييدەن! كيروۆسكيي، ۆولنيكبىز! كارل ماركس! كوستيادان! سيەۆەرنىي باحادان! پوكوينىي جوريكتىڭ بريگاداسىنان! تاگادان! كوليادان! جانە دەگەن تاعى باسقا دا داۋىستار شىعىپ جاتتى.
ىشىمنەن سوعىساتىنىڭ مىنالار، قۇراتىنىڭ يسلام ۇكىمەتى بولسا، اكەڭنىڭ اۋزىن ۇرايىن، تاجىك وپپوزيسياسى وندا تىم جەتىسكەن ەكەنسىڭ!-دەدىم.
سول كەزدە تاعى بىرەۋى «ءبىر بريگادادان» دەپ ايتا بەرىپ ەدى، «ءاي سەن اسكەردە بولدىڭ با؟» دەدىم.
يا، قيىر شىعىستا!
— وندا اناۋ تاجىككە بار كالاشنيكوۆ اۆتوماتىن بەرسىن! سەن وسىلاردى باسقار، اۆتومات بولشەكتەرىمەن جاۋىنگەرلەردى تانىستىر، اۆتومات بولشەكتەرىن شاشىپ، جيناۋ ءتاسىلىن ۇيرەت، ءبىراق، ۋاقىتتى بەلگىلە — دەپ بۇيرىق بەردىم.
ەردوستىڭ بىردەڭە ايتايىن دەپ قيپاقتاپ تۇرعانىن سەزدىم دە، اقىرىن جىلجىپ داۋىس ەستىلمەيتىندەي جەرگە بارىپ، تەمەكى شەككەنسىپ وتىردىق.
— كوكە، ءسىزدى بۇگىن ءبارىمىز كونسە ەكەن دەپ تىلەگەنبىز. كونبەگەنىڭىزدە وتكەندەگى قىرعىزعا ۇقساتىپ باندالارىنىڭ الدىندا باسقالارىن قورقىتۋ ءۇشىن، اتىپ تاستايتىن ەدى. وسىلاردىڭ ىشىندە جۇرگەنىمە بۇگىن توعىز كۇن بولدى عوي. بۇلاردىڭ ءبارى ءار ەلدەن قاشقان قىلمىسكەرلەر مەن ەسىرتكى قۇمارلار. ءبارىنىڭ دە موينىندا اۋىر قىلمىس بار. ءقازىر ۋاقىر تار. ءبىزدىڭ ارامىزدا زاكيردىڭ ادامى بار. ءسىزدىڭ كونگەنىڭىزدى كۇتىپ وتىرعان ەدى. سول ادام ەكەۋمىزدى تۇنگى ساعات تورتتە ەسەبىن تاۋىپ اناۋ كوشەنىڭ ارعى بەتىندە كۇتىپ تۇرعان ادامدارعا تابىستايدى. ول — وزبەكستان. سوعان امان-ەسەن جەتسەك بولدى، قۇتىلدىق.
— ءيا، ەردوس بۇنىڭ ۇلكەن جاڭالىق ەكەن. ال، مىنا پالەلەردى مەن كەشكە دەيىن نە ىستەيمىن؟!
— وي، كوكە، وعان باسىڭىزدى قاتىرماڭىز! بۇلاردىڭ ءبارى ەسىرتكى قۇمارلار عوي. ەرتەڭ ءبارىن تاۋ ىشىنە اكەتەدى. مەن بۇل اڭگىمەنى زاكيردىڭ ارامىزداعى جانسىزىنان ەستىدىم. سودان بۇلاردى سورتتايدى.
— قالاي سورتتايدى؟
— ءيا سورتتايدى. ەسىرتكى تاسىمالداۋعا، قولما-قول ايقاسقا، بۇلىك شىعارۋعا، قاراقشىلىققا دەپ بولەدى. ءسىز سوڭعى ۇشەۋىن باۋلۋعا ءتيىستى ەدىڭىز.
— قۇداي ساقتاسىن! تاعى نە پالەنى ايتتىڭ؟!
— كوكە، بۇل جەردە اڭگىمە دەگەنىڭىز ىلەزدە جەتەدى ەكەن. اۋەلى ءسىزدىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىڭىزدىڭ ءبارىن ەستىپ وتىردىق. بۇگىن سوڭعى مۇمكىندىك! اباي بولىڭىز! كوپ وتىرمايىق. انە، ءدىن ۋاعىزدايتىن يمامى دا كەلە جاتىر. ءقازىر ەكى-ۇش ساعات مىنا كەڭكەلەستەردىڭ ميىن ۋلايدى!-دەپ شەگىپ تۇرعان تەمەكىسىن وشىرگەنسىپ تۇرۋعا ىڭعاي تانىتتى.
يمامى ارابشا ازان شاقىرۋدان باستاپ تاجىك، وزبەك، قازاق، ورىس تىلدەرىندە «سەندەر يسلام جولىندا كۇرەسەسىڭدەر! يسلام وكىمەتىن قۇرۋ جولىندا قۇربان بولساڭدار جاندارىڭ ءجانناتتا بولادى! ءتىرى قالعاندارىڭنىڭ ىستەگەن كۇنالارىڭ كەشىرىلەدى! — دەگەن ماعىنادا ەكى-ۇش ساعات بويى زارلاپ، بارلىق قىلمىسكەرلەر مەن ەسىرتكەشىلەردى دامەلەندىردى ەسەرسوقتاردىڭ ودان سايىن ەسىن كەتىرىپ، جان تۇرشىگەرلىك قىلمىستان دا قايتپايتىنى جايلى ۋادەسىن الدى.
مەن سوڭعى قاتارعا، داۋىس ەستىلمەيتىندەي تۇسقا كەلىپ وتىرعانمىن. ەردوس ماعان قىرىنان جارتى قادامداي جەرگە جايعاسقان. ول ەكى كوزىن تارس جۇمىپ الىپ باسىن يزەپ، ۋاعىزعا ۇيىعانسىپ ابايلاپ ماعان سويلەپ قويادى:
— كوكە، ءسىزدى جەتى ءجۇز جيىرما مىڭعا لاقتىرعان تالعات دۇيسەبەكوۆ دەگەن الا-اياق تا وسىندا. اناۋ ءسىزدىڭ تۋىسقانىڭىز — ديحان جىگىت بار عوي، ول دا وسىندا. ءبىز سياقتى جاعدايمەن ءتۇسىپتى.
— تاعى نە دەيدى؟ قايسىسى؟ سەما ما؟ ىبىجاننىڭ بالاسى، مۇحتاردىڭ ءىنىسى مە؟ ءبىز ونى سەما دەيمىز عوي!
— جو-وق، كوكە!
— ەندى قايسىسى؟ يعاننىڭ بالاسى ساندىبايدى ايتاسىڭ با؟ اسادا زووتەحنيك بولعان سۇلتاننىڭ اعاسى؟
جوو-عا-ا! ساندىبايدى، ونىڭ تاشكەنتكە ءوز اقشاسىن الۋعا بارعاندا وزبەكتەردىڭ اياعىنان شالعانىن بىلەمىن عوي. اناۋ پۇشىق شە؟ اكەسىنىڭ اتىن ۇمىتىپ وتىرمىن. دايىنداۋشى بولىپ ىستەگەن. ءوزى 81-اۆتوبازادا اق كاماز ايداعان.
— اليك پا؟ شىن اتى اۋەلحان، ءابۋتالىپتىڭ بالاسى. ءبىز ونى اليك دەيمىز. ەردوس-اۋ، ونى قالاي الىپ كەتەمىز؟!
— كوكە، ول مۇمكىن ەمەس!
— نەگە؟ ءوزىڭ تىلدەستىڭ بە؟ قاشان كەزدەستىڭ؟ نە دەيدى؟!
— كەزدەستىم. ونىڭ كاماز-ى ۇستىندەگى جۇگىمەن ۆورۋحتا قالىپتى. ەكىنشى كاماز-شى وسى جاقتا كورىنەدى. سول جۇكتى ساتىپ بىتكەنشە، ساتىپ الۋشىمەن بىرگە ەكىنشى كاماز-دى ايداسىپ وزدەرىنە جۇك دايىنداپ جۇرگەندە تۇتقىنعا ءتۇسىپتى. ايتۋىنا قاراعاندا اۋەلحاننىڭ كاماز-ىنا قولقا سالىپ وتىرعان كورىنەدى. جانىنداعى ساتىپ الۋشىسى «ونىڭ كاماز-ى جاڭا» دەسە كەرەك. سول كاماز-دى الىپ كەلۋگە جانىنا جان العىشتار قوسىپ، اۋەلحاندى ۆورۋح قالاسىنا الىپ كەتتى.
— قانداي جۇك دايىنداۋعا كەلىپتى؟ قاي جەردە تۇتقىنعا الىپتى؟ ۆورۋحقا قاشان الىپ كەتىپتى؟ ونىڭ ۆورۋحقا كەتكەن-كەتپەگەنىن كىمنەن، قالاي بىلەمىز؟! قايتكەن كۇندە دە ونى تابۋىمىز كەرەك! جولىعۋىمىز كەرەك! بۇگىن وزىمىزبەن قايتسەك تە الىپ كەتۋىمىز كەرەك! دالادا جاتقان تۋىس جوق! ەلگە نە بەتىمىزبەن بارامىز! ەسىتىپ، ءبىلىپ تۇرىپ جاۋ قولىنا قالاي تاستاپ كەتەمىز؟ قاي ادامنان ەستىدىڭ، تەز سول ادامنىڭ ءاتى-جونىن ايت! مىنا پولكوۆنيك شەنىنىڭ ارقاسىندا ول ادامدى ىزدەستىرىپ تاۋىپ الايىن دا انىق-قانىعىن بىلەيىن. ايتپەسە بولمايدى.
— و-و-يي، كوكە-اي، تۋىسقان، تۋىسقان!-دەيسىز. ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىڭىز با ەدى. وزىنە جولىققان جوقپىن! ول تۋرالى حاباردى انا «پوليۆالشيك» اسقاردىڭ ۇيىندە ىستەگەن ۇستا ايتتى!
— قاي اسقاردىڭ ۇستاسى؟
— سانسىزبايەۆ ەرگەبەكتىڭ اسقارى!
— ەرگەبەكتىڭ بالاسى؟ ءيا، بىلەمىن عوي! ول قايدان ءجۇر ەكەن؟! ءيا، دۇرىس! دۇرىس ايتاسىڭ! اسقاردىڭ تارازداعى جاڭادان سالىپ جاتقان ءۇيىنىڭ اعاش ويۋلارىن ىستەپ جاتقان ۇستالار تاجىكستاننىڭ ۆورۋح قالاسىنان ەدى.
— سول ۇستانىڭ بىرەۋى اۋەلحاندى تانيدى ەكەن. اسقار ارقىلى جاقسى بىلەتىن كورىنەدى. سول ۇستا دا وسىلاردىڭ وپپوزيسياسىندا. ول ماعان «قورىقپا، ىلاجى بولسا كاماز-ىمەن قوسا تارازعا جەتۋىنە كومەكتەسەمىن. قولىنان ءدام تاتتىم، قاپال كوشەسىندەگى ۇيىندە بىرنەشە رەت بولدىم. سوندىقتان دا مىنالاردىڭ قوسقان ادامدارىمەن بىرگە وعان كومەك بەرۋ ءۇشىن ۆورۋحقا بارا جاتىرمىن!-دەدى.
— جولعا شىعىپ كەتىپ پە؟!
— ءيا، كەتىپ بارا جاتقاندا جولىقتى.
— وزىنە جولىعا المادىڭ با؟! اۋەلحانعا دەيمىن؟
— ول ۋاز-يكتىڭ ىشىندە وتىر ەكەن. ەكى جاعىنان تاجىك-اۋ دەيمىن، ەكى ادام ورتاعا الىپ العان. سوندا دا اشىق تۇرعان ۋاز-يكتىڭ ارتقى ەسىگىنەن سول جاعىنداعى قاراۋىلدىڭ يىعىنان ماعان قاراي باسىن اسىرا موينىن سوزىپ تۇرىپ:
— ەردوس، مەنەن قام جەمە. مەن ءبىر امالىن تابامىن! بۇل جەردە قالۋعا بولمايدى! كوكەنى قۇتقار! ۆورۋحقا جەتسەم بولدى، مەنى ەلدە دەپ ءبىل!-دەدى.
— ايتقانىڭ كەلسىن. اۋزىڭا ماي، استىڭا تاي. ەلدە كەزدەسەيىك!- دەدىم.
— كوكە كەلىسىپ پە؟! ەبىن تاۋىپ حابار بەرسەڭشى! مىنالاردىڭ ايتقانىنا كەلىسسىن دە! بوسقا اتىپ تاستايدى عوي! ايتقىن!
— بۇگىنگى سوڭعى سىناق سۇراقتا كەلىسەتىن شىعار! بۇگىن بەلگىلى بولادى!
— ادام سالمادىڭدار ما؟!
— ءوزى دە قۇتىلۋ ءۇشىن باسقا امالدىڭ جوق ەكەنىن سەزەتىن شىعار. قام جەمە، «وفيسەر بول!» دەپ قينايتىن كورىنەدى. سودان كەيىن دە سوزىلىپ جاتقان بولار! — دەپ ايتىپ اۋىز جيعانىمشا اۋەلحان وتىرعان ۋازيككە اسقاردىڭ ءۇيىن سالعان ۇستا بارىپ وتىرعان بويدا ۋازيك ءجۇرىدى دە كەتتى. مەن قول بۇلعاپ قالا بەردىم.
— قاپ! قايران ەرىم-اي-ا! اڭقىلداعان اقكوڭىل باۋىرىم-اي-ا! ءوزىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرىپ كوردىڭ بە، ءبىزدى ويلاپ ءجۇرۋىن. «تۋىسقانىم، باۋىرىم جاۋ قولىندا قالدى عوي!» دەپ جۇرەگى سىزداۋىن. كوڭىلى ەگىلىپ، كوكەنى قۇتقار! دەۋىن. قايران باۋىر! مىنە تۋىسقاننىڭ اتى تۋىسقان! — دەگەن وسى.
— كوكە! اۋەلحان سىزگە قانداي تۋىسقان؟!
— قانداي تۋىسقانىڭ نە؟! جوق، الدە، تۇتقىندا بولعالى بەرى انالاردىڭ اپيىنى مەن تارتقان اناشاسىنا ەلتىپ باسىڭ ىستەمەي قالعانى ما؟!
— جو-وعا؟ قاي اتادان قوسىلىپ، قاي تارماقتان تارايتىنىمىزدىڭ انىق-قانىعىن ءبىلىپ، پىسىقتاپ الايىن دەگەنىم-عوي! اپام-اتامنىڭ سوزدەرىنەن بۇلاردى ءاجى اۋىلى دەگەندى ەستۋشى ەدىم. ءبىراق اسا ءمان بەرمەگەندىكتەن ناقتى قاي اتادان كەلىپ قوسىلاتىنىمىزدى بىلمەيمىن. ايتەۋىر جامباي، ودان جانتۋدىڭ بابالارىنان تارايتىنىمىز انىق قوي. سوندا دا ءسىز بىلسەڭىز ويعا ءتۇيىپ الايىن دەگەنىم عوي! — دەپ اعىنان جارىلعان ەردوسقا مەن دە بىلگەنىمشە تۇسىندىرە باستادىم.
— جانتۋدىڭ بالالارى ەكەنىمىز راس. بۇل جەرىڭ دۇرىس جانتۋدان جامباي باباعا دەيىن ءبىر شاما ۇلكەن قاريالاردان ەستىپ، بىلگەن اتالار مەن بابالاردىڭ تارماق-تامىرىن اتاۋعا مەن دە، شىنىمدى ايتسام، جۇرەكسىنەم. مىنا قىسىلتاياڭ ۋاقىتتا شاتاسىپ ورىن-ورنىمەنەن ايتا الماي كۇناھار بولىپ قالام با؟ — دەيمىن. اماندىق بولسا ەلگە بارعاندا اكەمنەن جاقسىلاپ سۇراپ الىپ تۇتقىندا ەمەس، توزاقتىڭ وتىنا بارعاندا دا شاتاسپايتىنداي ەتىپ ەسكە ساقتاماسام با؟ ويتكەنى بۇل كەرەك دۇنيە ەكەندىگىنە كوزىمىز ەندى جەتىپ وتىر عوي. بىزگە عانا ەمەس، كەلەشەك ۇرپاققا دا قاجەت ەكەندىگىن ەندى تۇسىنە باستاساق كەرەك. ولارعا ءبىز ايتپاساق، كىم ايتىپ جەتكىزەدى. بىلمەگەننىڭ ايىبى جوق، ەرەكە! سوندىقتان بىلگەنىمدى ايتىپ بەرەيىن! جازاتايىم قاتەلەسىپ كەتسەم، جاراتۋشى اللا، بابالار ءارۋاعى كەشىرەر! وزدەرىنىڭ ءارۋاعى جەلەپ، جەبەپ ويىما سالار.
جانتۋدىڭ بابا، ەركە، قوسان، ءمات، ءسات اتتى بەس بالاسى بولعان. بابادان سەنىڭ ەسىڭدە قالۋ ءۇشىن مەنىڭ ۇستازىم بيدايبەك ۇلى فايزۋللا. باسقالارىن اتاپ وتىرىپ، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەيىك تە وزىڭە ءبىراق توقتالايىق.
ەركەدەن سەن تانيتىنداردان «قاپال» اۋىلىندا تۇراتىن ماناپ، ونىڭ بالاسى سادىبەك، جاقىندارى قابىلبەك. بەسجىلدىق اۋىلىنداعىلاردىڭ وزىڭنەن كوشەڭنىڭ باس جاعىندا تۇراتىن سىدىق، قالدىكوز قالاداعىلاردىن ولجاباي، شايجان، اقمىرزا جانە ت.ب.
قوساننان — ءبىز. بىزگە دەيىن قوڭىراتباي، شۋاق، كۇزەر تارماقتارى كەتەدى. كۇزەر ءبىزدىڭ تارماق.
كۇزەردەن سىبانباي، ازبەرگەن، مۇڭالباي، ءمازباي، قىرعىزباي. ءبىز قىرعىزباي كىندىگىنەنبىز، ونىڭ كىمدەر ەكەنىن دە بىلەسىڭ.
ماتكە كەلسەك، اۋەلحان سودان تارايدى. سوندا ول بىزگە تۋىسقان با؟! جوق، الدە، تۋىسقان ەمەس پە؟!
— ارينە تۋىسقان. كوكە مەنىڭ جاقسى بىلەتىنىم امىركەن اتانىڭ بالاسى يعان مەن ونىڭ بالالارى ساندىباي، سۇلتان.
— ال، ىبىجاننىڭ بالاسى مۇحتار شە؟!
— مۇحتار، كوكە-اۋ، تۋعان اعامداي عوي!
ەگەر رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنا، سولتۇستىك ايماقتاعى ميرنىي، ۆوركۋتا قالالارىنا كاماز-بەن بارماعانىڭدا مۇحتاردى دا بىلمەس ەدىڭ.
— ونىڭىز راس! وي، سۇمدىق ءبىر تۋما باتىر جىگىت قوي! ونداي ساپاردا مۇحتار سياقتى جىگىتتەر بولماسا ايدالادا ارام قاتاسىڭ. ەر عوي! مەنىڭ ەل اۋزىنان ەستىگەنىم، وسى امىركەن اتانىڭ ارعى اتاسى مىرزاقۇل دەگەن كىسى كەنەسارى حاننىڭ جاساعىندا بولىپ، قىرعىزداردا تۇتقىنىندا قالعان ەكەن. سول مىرزاقۇل بابانىڭ كىندىگىنەن تاراعان جامباي، ءمات ۇرپاقتارىن قىرعىزستانداعى اعايىندار امىركەن اتانىڭ كوزى تىرىسىندە ءوزىنىڭ اۋلەتىنە تابىستىرىپ ءالى كۇنگە دەيىن ارالاسىپ تۇرادى ەكەن عوي؟ راس پا؟
— ارينە راس!
— ول قانداي اتاسى؟ وسى جاعىن جىكتەپ بەرىڭىزشى!
— ساعان تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، قايتادان باسىنان باستاۋعا تۋرا كەلەدى. سەن دە سەما سياقتى بولايىن دەپسىڭ عوي. وعان كەشىرىمدى. ويتكەنى ول ورىسشا وقىدى. قالادا تۇردى. ارالاسىپ جۇرگەندەرىنىڭ ءبارى وزگە ۇلتتىڭ بالالارى بولدى. اناۋ مويسەي دەگەنىڭ ۆوۆا، بوريا دەگەن ۇلدارىمەن ءالى كۇنگە دەيىن بىرگە ءجۇرىپ، ءبىر تۇرادى. دەگەنمەن ءوز اۋلەتىنىڭ ءتوراعاسى ەتىپ سايلانعاننان كەيىن اجەپتەۋىر قازاقشالايتىن بولىپتى. ول ءبىراق سەن سياقتى شەجىرەنى جاقسى بىلمەسە دە ەلدىڭ ءبارىن تۋىسىم دەپ ءولىپ-تىرىلىپ تۇرادى. قىرعىزستانداعى اعايىندارعا بارىپ، قارىم-قاتىناس جاساپ جۇرگەن وسى سەما.
— مىرزاقۇل امىركەننىڭ اكەسى مە؟
— سەن، ەردوس، اڭگىمەنى بولە بەردىڭ عوي. امىركەننىڭ اكەسى ءداۋىتباي. مىرزاقۇل ءداۋىتبايدىڭ اكەسى. امىركەنگە اتا بولىپ كەلەدى. ءبارى ءمات بالالارى. ءماتتىڭ ۇلكەن بالاسى مىرزاقۇل، كىشىسى تويعۇل. مىرزاقۇلدان ءداۋىتباي، ءداۋىتبايدان بيبول، اراب، ءابدىباي، اماندوس، امىركەن، ءامىرحالىق، ۇستاباي.
مىرزاقۇلعا مۇحتار، مۇحامەديار شوبەرە بولىپ كەلەدى. بابالارى مىرزاقۇلدىڭ حان كەنەنىڭ اسكەرىنە قالاي قوسىلعانى جايىندا بۇرىنعى «ساپار جولى» كىتابىمدا باياندالعان. حان كەنە قىرعىزبايدىڭ جاز جايىلىمى — كولقاينار جەرىندەگى اقباستاۋ بۇلاعىندا ون مىڭ اسكەرىمەن كەلىپ تۇنەگەندە ونىڭ رەسەي پاتشاسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى شىعىپ، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنە ون بەس جىل بولعان. حان كەنەنىڭ قارۋلى كوتەرىلىسى باعدارلاماسىنىڭ مانىنە دەن قويىپ، جەتىك تۇسىنگەن 25-30 جاسار شاماسىنداعى ساۋاتتى دا زەرەك مىرزاقۇل حان اسكەرىنە قوسىلۋعا ارەكەت ەتەدى. نەمەرە اعاسى قىرعىزبايدىڭ اقىل كەڭەسىمەن بەس قارۋى بويىندا، وڭكەي ىعاي مەن سىعاي، اسكەر ونەرىنە ابدەن ماشىقتانعان جامباي رۋىنىڭ اتەي، تىنەي اۋلەتىنەن مىرزاقۇلدىڭ قاراماعىنا بەس ءجۇز سارباز جينالادى. كورشىلەس شىمىردىڭ كەرىمباي بولىسىنان بەس جۇزگە جۋىق قول كەلەدى دە، جامباي رۋىنىڭ جىگىتتەرىنىڭ سانى باسىمداۋ بولعاندىقتان. مىرزاقۇلدى مىڭباسى ەتىپ سايلايدى. سودان حان كەنە قالىڭ اسكەر قۇراپ، قۇلان، مەركە، قورداي ەلدى مەكەندەرىندە رەسەي پاتشاسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى حالىق كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتى كەزىندە شۋ وزەنىنىڭ ءشومىش اتتى سالاسىندا قىرعىز ماناپتارىنىڭ ارانداتۋشىلىق ارەكەتىنەن جەڭىلىس تاپقان حان كەنە قولى تاريحتا وشپەس ورىن الادى. حان كەنە قولىنىڭ مىڭباسى مىرزاقۇل تۇتقىندا قالىپ، قىرعىزداردىڭ تاۋلى ايماعىندا جازاسىن وتەيدى. اراعا تالاي جىلدار سالىپ سەنىمگە كىرگەننەن كەيىن توقتاعۇل ەلدى مەكەنىندە ءۇيلى-جايلى بولىپ، قىرعىز ەلىنە ءسىڭىپ كەتەدى.
1989 جىلى قىرعىزدىڭ تالاس وبلىسى ارقىلى تۇيە اسۋىنان اسىپ، مۇحتار، ساندىباي ۇشەۋمىز كاماز بەن نامانگانعا بارىپ جۇرگەنىمىزدە توقتاعۇل ايىلىندا مىرزاقۇلدىڭ ساتىلعان دەگەن شوبەرەسىنىڭ ۇيىندە كوپتەگەن اڭگىمەلەردىڭ كۋاسى بولدىق. ال، ەندى بۇل اڭگىمەگە كەيىن امان-ەسەن ەلگە ورالعاندا تولىق توقتالا جاتارمىز. سەنىڭ الگى سۇراعىڭ بويىنشا امىركەن جونىندە قىسقاشا مالىمەت بەرە كەتەيىن. ودان كەيىن اۋەلحانعا دا كەلەمىز.
مىرزاقۇل حان كەنە قولىنىڭ مىڭباسى بولىپ كەتكەندە بالاسى ءداۋىتباي ون ۇشتە ەكەن. اكەسى ورالماعاننان كەيىن مىرزاقۇلدىڭ نەمەرە اعاسى قىرعىزباي ءداۋىتبايعا جەتىمدىك كورسەتپەي ءوز قامقورلىعىنا الىپ، تاربيەلەيدى. تەككە تارتقان زەرەك تە پىسىق، ەتى ءتىرى بالا ءوزىنىڭ العىرلىعىمەن اۋىل مولداسىنان ساۋات اشىپ، ون ءتورت-ون بەس جاسىندا-اق قىرعىزبايدىڭ سەنىمىنە كىرەدى. سودان وعان ۇلكەن سەنىم ارتىپ، نامانعان، قوقانعا مال ايداپ باراتىن قوسىننىڭ مىندەتىن جۇكتەيدى. سول ءداۋىتباي بابامىز ون بەس جاسىندا اعاسى قىرعىزبايدىڭ ساۋدا-ساتتىق سالاسىن دوڭگەلەتىپ، مۇحيت جاعالاۋىنداعى يران، يراك، اراب ەلدەرىنە دەيىن وركەندەتەدى. مىنە، ءداۋىتباي كىندىگىنەن تاراعان بالالار جايلى اتاڭ مەن اپاڭنىڭ ايتقانى شىندىققا كەلەدى. سودان باستاپ ءاجى اۋىلى دەيدى. نەگىزى ءداۋىتباي قاجىلىققا بىرنەشە رەت بارعان ادام. توبىقتىدان شىققان وسكەنبايدىڭ قۇنانبايى قاجىعا ءبىر رەت بارسا، سول زامان قازاعىنىڭ ىشىندە قاجىعا بىرنەشە رەت بارعان قازاق ءداۋىتباي مىرزاقۇل ۇلى ەدى دەپ ءوزىڭنىڭ اتاڭ سياقتى ەسكى كوز قاريالاردان مەن دە تالاي ەستىگەن ەدىم. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلدە كودەلى — كولقاينار جازىعى ارقىلى قاجىلىققا تاشكەنت باعىتىن الىپ كەتىپ بارا جاتقان قۇنانبايدى قارسى العان كەرىمباي قىرعىزبايلاردان قالعان ءسوز! — دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. ال، ەندى بۇل باتىرلىق، جۇرەكتىلىك، ءتىپتى اقىلدىلىق، پاراساتتىلىق، مادەنيەتتىلىك، ەمشىلىك تە، ساۋدا-ساتتىق ونەرىمەن قوسا اقىندىق تا ۇرپاقتان ۇرپاققا تۇقىم قۋالاۋ قاسيەتى بويىنشا بەرىلەدى عوي! — دەپ ويلايمىن. نەگە دەسەڭ تاريحي تۇلعا، سوسيوليستىك ەڭبەك ەرى ازىمبەك سمايىلوۆ اتامىزدان ەستىگەنىم كوپ.
اراب امىركەننىڭ اعاسى، بايقادامداعى (ساۋداكەنت)، سوزاقتاعى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىستىڭ بەلگىلى ۇيىمداستىرۋشىسى اتاسى مىرزاقۇل دا حان كەنەنىڭ قولىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كوتەرىلىسكە شىقتى. اراب تا اتا جولىن قۋدى، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن جان قيدى. سول ارابتى قولعا ءتۇسىرىپ، ۇشتىكتىڭ ۇكىمىمەن اتۋ جازاسى قازىرگى «جانسايا» مەن 5ء-شى مولتەك اۋدانىنىڭ ورتاسىنداعى قاراسۋ ايماعىندا ورىندالادى. ول كەزدە ازىمبەك سمايىلوۆ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە نۇسقاۋشى ەكەن.
«اراب ناعىز باتىر! جۇرەگىنىڭ تۇگى بار ەكەن! اتىلاتىن بەس ادامنىڭ تورتەۋى بۇيرىق بويىنشا اتاردىڭ الدىندا تەرىس قارادى. ارابقا «سەن نەگە بۇيرىقتى ورىندامايسىڭ؟!» دەگەن اتاتىن سولداتتاردىڭ كومانديرىنە: «اقىرى اتادى ەكەنسىڭدەر، مىقتى بولساڭدار مەنى ءدال وسىلاي اتىڭدار! مەن ەلىم، جەرىم ءۇشىن جانىمدى قۇربان ەتكەن اداممىن! ءولىمدى تەرىس قاراپ قارسى المايمىن! — دەدى. ونىڭ وسى سوزىنەن كەيىن سولداتتار كومانديرى ءۇشىنشى رەت بۇيرىق بەرگەندە ارەڭ اتتى» دەپ 80-جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا ماعان ازەكەڭنىڭ ءوزى ايتىپ ەدى. بۇل كەزدە الگى وقيعانى ءوز كوزىمەن كورگەن ازىمبەك سمايىلوۆ زەينەتكەر بولاتىن.
سول قارساڭدا قىرعىز ەلىندە مىرزاقۇلدىڭ قىرعىز ايەلىنەن تۋعان جولداسبەك دەگەن بالاسى كوممۋنيست، ورتالىقتان كەلگەن ريەۆوليۋسيونەر پەتروۆ يۆان يۆانوۆيچ دەگەندى اتادى. ول پەتروۆتىڭ ءمۇسىنى توقتاعۇل اۋدانىنىڭ ورتالىعىنداعى ساياباقتا 1989 جىلعا دەيىن تۇردى. ونداعى تاقتايشادا «ءبانديتتىڭ قولىنان قازا تاپقان»-دەپ ورىس ماتىنىندە جازىلعان ەدى. ول، ول ما، ەرەكە! ماناعى اڭگىمەمىز بەن ءسوزىمىز بويىنشا. مىرزاقۇلدىڭ شوبەرەسى مۇحتاردىڭ اكەسى ىبىجان امىركەن ۇلى دا ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستا باباسى مىرزاقۇل مەن اعاسى ارابتىڭ ەرلىگىن قايتالاعان. ول ەرلىكتى 1985 جىلى «جالىن» باسپاسىنان شىققان «پانفيلوۆسى» جيناعىنىڭ ەكىنشى بولىمىنەن وقۋعا بولادى.
ساپار جولدا مۇحتارمەن ءوزىڭ سەكىلدى تالاي بىرگە جۇرگەندىكتەن ءارى قۇجاتىن دا تالاي رەت كورگەندىكتەن جيناقتاعى جولدار كوزىمە وتتاي باسىلدى. ءسويتىپ ىبىجان كوكەنىڭ وزىمەن كەزدەسىپ، انىق-قانىعىن بىلەيىن دەپ مۇحتارعا ەرىپ ارنايى باردىم.
ىبىجان كوكەنىڭ ءوز اۋزىنان كوپ اڭگىمە ەستىدىم. سويتسەم الگىندەگى جيناق قانا ەمەس، ونىڭ ەرلىكتەرى جايلى تالاي كىتاپتا تىلگە تيەك بولىپتى. ول كىسى جونىندە ءادي ءشارىپوۆتىڭ دە، وزگە دە جاۋىنگەر جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىندا كوپ جازىلىپتى. وردەن، مەدالدارى دا جەتەدى ەكەن، اۋىلدا ايتىلىپ جۇرگەن ىبىجان امىركەنوۆ دەگەن اتى-جونىنە ۇيرەنىپ كەتكەنبىز عوي. ال، قۇجاتتا ۋباجان امەركەنوۆ دەپ جازىلىپتى. قازىرگى ۋاقىتتا ءدىن امان، 80ء-نىڭ ورتاسىنا كەلىپ، اپامىز مەرتاي ەكەۋى قانشا بالانى ءوسىرىپ، نەمەرەلى-شوبەرەلى بولىپ وتىر.
بۇل ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز عانا. ال، كىشكەنتاي عانا «بەسجىلدىق اۋلىنىڭ وزىندە ءالى قانشا ءبىز بىلمەيتىن باتىر اتالارىمىز بار. سول باتىرلاردى الىستان ىزدەمەي-اق، جانىمىزدا جۇرگەندەردىڭ ءوزىن باعالاپ، ولاردىڭ ەرەن ەرلىگىن دارىپتەپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزتىپ وتىرۋ ءبىزدىڭ تىكەلەي مىندەتىمىز ەمەس پە؟!
ال، اماندوستان ءابيتالىپ، سەيدازىم، سايدىحان، سايدۋالى. سايدۋالىنى بىلەسىڭ! اعاسى ءابيتالىپ باعانادان بەرى سۇراپ وتىرعان تۋىسقانىڭ اۋەلحاننىڭ اكەسى، قىرعىزبايدىڭ بالاسى — جانۇزاق، ءاپسامات، ءابدىراش تالاسبايەۆ جانە ت.ب. 10-20 جىلدان رەپرەسسياعا ۇشىراپ، تاۋەلسىزدىك جولىندا كورمەگەندى كورگەن تاريحي تۇلعالار. سولاردىڭ ىشىنەن ەلگە ورالعاندار ساناۋلى عانا. ءبىز ەكەۋمىز دە سونداي تۇلعالاردىڭ ۇرپاقتارىمىز.
ۋاعىز باسەڭسىپ قالدى. مەنەن ءبىر ەلى قالماي جۇرگەن تاجىك تاعى دا ءدال جانىما كەلىپ وتىردى. اقىرى ۋاعىزى اياقتالىپ، اركىم وزىمەن ءوزى توپ-توپ بولىپ ءبولىنىپ وتىر.
ءيا، ءبىز ءبولىنىپ-بولىنىپ بۇلىك شىعارعان، بەيبىت ءومىردىڭ شىرقان بۇزىپ، ءدىندى سايقال ساياساتقا كىرىستىرگەن، بيلىك پەن ۇستەمدىك تۇعىرىنىڭ باسپالداعىنا شىعۋ ءۇشىن ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋ مۇددەسىنە پايدالانۋ ماقساتىمەن ايلا جاساپ، سوعىس ءورتىن تۇتاتقان ەلدە وتىرمىز.
مىنا ءبولىنىپ وتىرعان اپيىنشى ناشاقور باس كەسەرلەردەن قۇرالعان قۇرامالار نەنىڭ ۇدەسىنە جەتەر ەكەن، جازىقسىز حالىقتى قاناپ، قان توككەننەن باسقا نە شارۋا بىتىرەر ەكەن، نەنى كوكسەپ نە ىستەپ وتىرعانىنا بۇل يتتەردىڭ ساناسى جەتەر مە ەكەن؟
قايران قازاقستانىم! تۋعان جەرىم! سۇتتەي ۇيىپ، قايماعى بۇزىلماي، بەيبىت ءومىر سۇرگەن قالىڭ قازاعىم دەپ وتانىم، ەلىم ەسكە ءتۇسىپ، ساعىنىشتان جۇرەگىم قارس ايىرىلدى. سودان:
تاعدىر مەنى اكەتسە دە قايدا الىپ،
تۋعان جەرگە ورالارمىن اينالىپ! — دەدىم دە ۋادەلى ساعاتتى سارىعا كۇتۋمەن بولدىم قاسىمداعى تاجىك پە، كىم بولسا ول بولسىن، مەنى اڭدىپ جۇرگەن ءيتتى، سەزىپ قالعان جاعدايدا، بوستاندىق ءۇشىن كوزىن قۇرتۋعا قاۋقارىمنىڭ جەتەتىنىنە كوزىم انىق جەتەدى. بۇل مەنىڭ سوڭعى شەشىمىم.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا اقىرىن باسقان ەكى-ۇش ادامنىڭ اياق دىبىسىن انىق ەستىدىم. قاسىمداعى بالە قالىڭ ۇيقى ۇستىندە جاتىر. ارى-بەرى سىيپاقتاپ ءجۇرىپ، ەسىكتىڭ ىلگەگىن كۇنى بۇرىن اعىتىپ، دايارلاپ قويعانمىن.
الگى ەكى-ۇش ادام كىرگەن بويدا شاپشاڭ قيمىلداپ، جاتقان تاجىكتىڭ ءۇنىن شىعارۋعا شاماسىن كەلتىرمەي باسى كوزىنە قاراماي سويىلعا جىقتى دا، اپ-ساتتە بايلاپ-ماتاپ، ءۇستى-باسىن تەكسەرىپ قارۋىن تاۋىپ الدى دا، مەنى جەتەكتەي جونەلدى.
اي سۇتتەي جارىق. كۇز ايىنىڭ اياققى كەزى. ءار بۇتانى، ءار جارتاستى قالقا ەتىپ بۇقپانتايلاپ، بىرەسە جۇگىرىپ، بىرەسە جاتا قالىپ، جان-جاققا قاراپ تىڭ تىڭداپ، جارتى ساعات بويى جۇگىرە باسىپ ءجۇرىپ، تاۋدان ولدىك-تالدىق دەگەندە سۋ اعىپ جاتقان ءبىر سايعا تۇستىك.
باستاۋشىلارىم مەنى قولتىقتاعان بويى وزدەرىمەن بىرگە سارقىراپ اعىپ جاتقان مۇزداي تاۋ سۋىنا قويدى دا كەتتى. سۋدىڭ مۇزدايلىعى سونشالىقتى سۇيەگىمنەن ءوتىپ، ميىما ءبىر-اق جەتتى. سۋدىڭ قاتتى اعىسى مەن جازىققا شىقتىق. تاعى دا جارتى ساعاتتان اسقان ۋاقىتتا ءبىزدى اعىزعان وزەن قىشىلاقتىڭ تۇسىنا اكەلدى. قىشىلاقتىڭ وتە بەرگەن تۇستا باستاۋشىمىز جاعاعا قاراي مالتي باستادى. الدىمىزداعى ەردوسقا قاتارلاسىپ الىپ، مەن دە جاعاعا قاراي مالتىدىم. ءولىپ-تالىپ جاعاعا شىقتىق. جاۋراعانىمىز سونشالىقتى دىرىلدەپ تىسىمىز-تىسىمىزگە تيمەيدى. باستاۋشىمىز:
— بۇل — وزبەكستان ەندى قورىقپاڭدار! قۇتىلدىڭدار! - دەپ اۋىز جيعانشا ارعى جاقتان بەس-التى ادام جۇگىرە باسىپ قاسىمىزعا كەلدى. مەن زاكيردى تاني كەتتىم. ول «سوبىر اكا!» دەپ كوڭىلى بوساپ قۇشاقتاي الدى. باسكەسەرلەردىڭ رايس اعاسىن ولتىرگەنىن، ءوزىنىڭ ءبىز سەكىلدى زورعا قاشىپ قۇتىلعانىن، سودان ءبىزدى قۇتقارۋعا كىرىسكەنىن ايتىپ جاتىر. ءسوز اراسىندا ەردوس تا:
— ە-ە-ەي! زاكير، كاماز قايدا؟ زات قايدا؟ — دەپ جاتىر.
— كاماز، زات تۇگىلى قارا باسىمىزدى زورعا الىپ شىققان جوقپىز با؟-دەدى ول مۇڭايىپ.
مالمانداي سۋ بولعان كيىمىمىزدى سىعىپ، «قۇتىلدىق پا جوق پا؟» دەپ تۇرعانىمىزدا قاسىمىزعا رافيك جەڭىل ماشيناسى كەلىپ توقتاي قالدى.
— ال، جىگىتتەر ماشيناعا وتىرىڭدار! — دەدى بىرەۋ.
— قايدا؟ قايدا كەتتىك؟!-دەيدى ەردوس.
— دەنوۆقا! باحتيەردىكىنە! سودان ءارى ەلدەرىڭە جەتۋ دە وڭاي! بۇل جەردە قالۋعا مۇمكىنشىلىك جوق! تاجىكستاندا قالعان ادامداردى قۇتقارۋعا كەسىرىمىز تيەدى. ريگوردتاعى ءجۇز ادامنىڭ توقسانى تاجىك ءبىزدىڭ وپەراسيانى حابارلاپ، ارتىمىز اشىلىپ قالادى. بولىڭدار، تەز وتىرىڭدار. قالعان كيىمدى ماشينادا كيەسىڭدەر! سوبىر اكا، ءسىز اناۋ پولكوۆنيك كيىمىن تاستاڭىز دا مىنا وزبەك كيىمىن كيىڭىز!
ءبىر تاۋلىكتەي پولكوۆنيك بولعان فورمامدى ەندى وزبەكتىڭ الا شاپانىنا اۋىستىرۋعا تۋرا كەلدى. ارينە بۇنىڭ ءبارى ساقتىق ءۇشىن. ءسويتىپ دەنوۆقا قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. ءبىز دەنوۆقا جەتكەندە تاڭ دا اتتى. دەنوۆتىڭ ورتالىق كوشەسى ارقىلى كوك بازاردىڭ جانىمەن كۇن شىعىسقا قاراي ءجۇرىپ، كىرپىش زاۋىتى دەگەن جەردەگى باحتيەردىڭ ۇيىنە باردىق.
باحتيەر ۇيىندە ەكەن. ءوزى شىعىپ قارسى الدى. ءبىزدىڭ مىنا سۋىت جۇرىسىمىزدەن سەكەم العان ول:
— تييش مو؟! تييشلىق مو؟-دەپ قايتا-قايتا سۇرايدى. العاشىندا ۇيدەن شىعا سالا ۇيقىلى-وياۋ قالپىندا زاكيردى بايقاماعان بولۋى كەرەك، قايتا-قايتا ەسىنەپ ءجۇرىپ الدىندا تۇرعان زاكيردى كورە سالا.
— ە-ە! زاكير! حيشلوعيڭنو حونداي توپوللياڭ بۋلياپتي؟! تەليەۆيزور! راديو ءھار سوعووت بۋيي گاپيريف شۋ وپوزيس! گەرلەر ريگورد تومومنيڭ ھومموسين وللياپتي! رويستورين ۋلتيريپ تيرياورين ءتووۋ تومومينا. ۆووديليكتەر رووسسيم اكەتياپتي. شۋ روسموي؟!
— ءبارى راس. مىنە، سول تۇتقىننان قاشىپ كەلگەن بەتىمىز؟ — دەپ زاكير بارلىق بولعان جاعدايدى بايانداپ بەرىپ ەدى. باقتيەر باسىن شايقاپ...
— ا-ا-يي! سوبىر اكا! بۋ جويدا حوليڭ! و تومومدا حول-ياعدوي قييىن. گافتي تيڭلوموديڭيز، كاللاني گۇراڭ ەتتيڭيز. نەموحوو بۋلدي حوومموسي ۋلدي كاماز يام يۋق. ا-ا-ي! سوبۋر اكا! نيمو قىلوميز؟ — دەپ باسىن قايتا-قايتا شايقاپ قاتتى قامىقتى.
كاماز-ى دا زاتتارى دا قۇرسىن! «ساداقا». قۇتىلدىم با، جوق پا، ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟ كورمەگەنىمدى كورىپ، كون تۋلاعىمدى جامىلىپ، راس پا، وتىرىك پە؟ — دەپ ەسىمدى جىيا الماي مەن تۇرمىن.
— سوبۋر اكا! سو-و-بۋر اكا! جۇرىڭدەر ۇيگە كىرەيىك! — دەگەن باحتيەردىڭ ءسوزى ويىمدى ءبولىپ، ولاردىڭ سوڭىن الا مەن دە ۇيگە بەتتەدىم.
— ەرتەڭگى شاي ۇستىندە ارى-اقىلداسىپ، بەرى اقىلداسىپ اقىرىندا باحتيەر ەكى كاماز-عا جۇك ىزدەيتىن بولدى. سول بەس-التى كۇننىڭ ىشىندە جۇكتى تيەپ، سولاردىڭ كاماز-ىمەن قازاقستانعا — جامبىلعا جەتەيىك دەگەن مامىلەگە كەلدىك.
كۇتكەندە ۋاقىتتىڭ وتپەي قوياتىنى بار عوي. كۇنى بويى ۋاقىتتى وتكىزە الماي، تاعاتىمىز تاۋسىلىپ، اقىرى كۇن باتىپ، كەش تە بولدى-اۋ ايتەۋىر. ەردوس اۋلاعا ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ ءجۇرىپ كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ كەلەدى. نەگە ۇيتەدى؟ نەگە بۇيتەدى؟ — دەپ سۇراپ تا قويادى. تاڭ قالىپ، باسىن شايقاپ. «بۇل دايىستەرىڭ تەمەكى دەگەندى بىلمەيدى ەكەن عوي» دەپ قويادى.
— نەگە؟ نەعىپ بىلمەيدى؟ تەمەكىنى بىلگەندە قانداي! دەسەم:
— تەمەكىم ءبىتىپ، مىنا ۇيگە كەلگەن-كەتكەندەردەن تەمەكى سۇراسام:
— تەمەكى جوق، ناس اتامىز! — دەيدى. العاشىندا ناسى نەسى دەسەم، كادىمگى ناسىبايدى ايتادى ەكەن. بىرەۋى دە تەمەكى شەكپەيتىن كورىنەدى. سۇراپ-سۇراپ ەشقايسىسىنان تەمەكى شىقپاعاننان سوڭ، مىنە، ناسىباي اتۋعا كوشتىم.
— باسە! مانادان بەرى ءتىلىڭدى توسەپ ىسىلداپ سويلەپ وتىرعانىڭ سول ەكەن عوي! ايتپەسە مەن مىنالاردىڭ بىرەڭەسىن شەگىپ نەمەسە ءىشىپ العان با؟! — دەپ ويلادىم دەگەن ءازىل-شىنى ارالاس سوزىمە ەردوس شامدانىپ:
— قۇداي ساقتاسىن! ەندى جەتپەگەنى سول ەدى! — دەپ شىج-بىجى شىعىپ، اقىرى مەن ۇندەمەي قويعاننان كەيىن بارىپ ساباسىنا ءتۇستى. ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن بارىپ:
— دالادا باسقا نە كوردىڭ؟! نە تىرشىلىك بولىپ جاتىر؟! — دەگەن سۇراعىما:
— الگىندە تەمەكىنى كىمنەن سۇراسام ەكەن،-دەپ ءبىراز تۇرىپ قالدىم. قاساقانا ەشكىمدە جوق. باقشا جاقتا بىر-ەكى ايەل مە، قىز با، بىرەۋلەر ءجۇردى. بۇلاردىڭ ايەلى مەن قىزىن اجىراتىپ بولمايدى عوي! ءبارى بىردەي الاباجاق-الاباجاق سولەڭدەگەن كويلەك پە، حالات پا بىردەڭەنى كيىپ الادى. ونىسى ازداي، باسىن دا ورامال ما، جاۋلىق پا، بىردەڭەمەن سۋىتاتىن بايگە اتىنداي ەتىپ، تۇمشالاپ تاستايدى ەكەن.
— ايەل ەمەس كەلىنشەك دەسەيشى! — دەپ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرگەنىمە جاقتىرماي قاراعان ەردوس ءسوزىن جالعاستىرا بەردى.
— مەيلى عوي، قايسىسى بولسادا. ايتەۋىر ءتۇرى دە، ءتۇسى دە ءبىر بولعاننان كەيىن ايتىپ وتىرعانىم-عوي.
— ال، قاريالارىن (كەمپىرلەرىن) ءتۇرىن تۇستەپ وزدەرىن اجىراتا الاسىڭ با؟
— و-يي، كوكە-اي! ونى دا كوردىم-عوي! قاپ-قارا، قالىڭ پومازي قاپتى باسىنا جامىلىپ، بەتى مەن كوزىنىڭ الدىنا مايدا تور تەرەزە تىگىپ الىپ، تابان جولىن كورە الماي كىبىرتىكتەپ كەلە جاتقانىن ءوز كوزىممەن تالاي كوردىم عوي.
— بايقا! مىنا ءسوزىڭدى بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قويماسىن!
— وتىرىك پە؟ ەستىسە ەستي بەرسىن! — دەگەن ەردوستىڭ قاپ، باس قاپ دەپ وتىرعانىنىڭ نە دەپ اتالاتىنىن بىلمەيتىنىن سەزدىم دە:
— ەردوس، بۇلاردىڭ ول ۇلتتىق باس كيىمى. ونى پارانجا دەپ اتايدى. ال، اڭگىمەڭدى ايتا بەر! — دەگەن ىڭعاي تانىتتىم.
— نە ايتايىن دەپ وتىرعانىن ىشتەي سەزەمىن. ءبىراق امال قانشا؟ بىزگە ۋاقىت ءولتىرۋ كەرەك. كوشەگە شىعايىق دەسەك قۇجات بىتكەننىڭ بارىنەن جۇردايمىز، تاعى دا ءبىر بالەگە دۋشار بولىپ قالامىز با» دەپ قورقامىز. ءتۇر الپەتىمىزدەن كىم ەكەنىمىز بىردەن بىلىنەدى. ءبىزدىڭ بۇل جاقتا ەكەنىمىزدى ەلدەن ەشكىم بىلمەيدى. ول جاقتا ءبىزدىڭ ەشكىمگە دە كەرەگىمىز جوق. ەكەۋمىزدىڭ دە تەك سوقا باسىمىز. ءبىزدىڭ بارىمىز بەن جوعىمىزدا ەشكىمگە دە قاجەت ەمەس. قايتا ءبىزدىڭ ولاردىڭ كوزىنە كورىنبەگەنىمىز جاقسى. جازاتايىم ءبىر جاعداي بولىپ و دۇنيەلىك بولىپ كەتسەك ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى دە، كەرەك دەسەڭ، ءبىر جان بالاسى بىلمەيدى. بۇلارعا كوپ سەنە بەرمە. سەنگەنىمىزدىڭ سيقى مىناۋ بولدى عوي» دەگەن بىلگىرلىك، ءدىلمارلىق اقىل ءسوزدىڭ ءبارىن ايتىپ تاۋىسقالى قاشان.امالدىڭ جوقتىعىنان مىنا وزبەكتىڭ كەپەسىندە كۇرىك بولعان تاۋىقتاي، «ەندى نە بولار ەكەن؟» دەگەن وي شىرماۋىمەن ارپالىسۋدامىن. وسىلاي ءوز ويىممەن ءوزىم بولىپ وتىرعاندا ەردوس تاعى دا ءوز كوزىمەن كورگەن وزبەك ايەلدەرىنىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىگى جايلى اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى:
— سودان قالتيعاننان-قالتيىپ اۋلادا تۇرا بەرگەنگە ىڭعايسىزداندىم دا باقشاداعى ەكى ايەل باعانادان بەرى ءبىر تۇبىرتىكتى جۇلا الماي جاتقانىن كورىپ تۇرىپ، كومەكتەسەيىن كەتپەنمەن شاۋىپ-شاۋىپ تاستايىن دەپ تۇسىنا كەلگەن مەنى بايقاپ قالعان ولار ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى بەتىنەن مونشاعى تۇسە ۇيالعان سىڭدى تانىتىپ، بەتتەرىن كورپەدەي ورامالمەن قىمتاعاننان-قىمتاپ، ۇيلەرىنە تەز-تەز باسىپ كىردى دە كەتتى. قالدىرعان كەتپەنمەن شابا الماعان تۇبىرلەرىن اپ-ساتتە شاۋىپ-شاۋىپ تاستاپ كەلىپ وتىرعانىم! — دەپ اڭگىمەسىن بىتىرەر-بىتىرمەس ەرنىندەگى ناسىبايىن بىلش ەتكىزىپ تۇكىرىپ تاستاي سالدى دا:
— بۇلار قىزىق حالىق ەكەن. الدە ءبىزدىڭ كوزىمىز ۇيرەنبەگەننەن كەيىن سولاي ما؟ انە ءبىر كەتىپ بارا جاتقان ايەل باعانادان بەرى قۇمعانىنداعى سۋمەن اياعىن ون رەت جۋدى. ودان اياعى اعارىپ جاتسا مەيلى عوي، قايتا مۇزداي سۋ تيگەن اياق ودان سايىن جارىلىپ كەتپەي مە؟! ءوزى دە كۇس-كۇس بولىپ ءبىتىپتى!
— ناماز وقىر الدىندا دارەت الىپ جاتقان شىعار.
— نامازدى كۇنىنە بەس مەزگىل وقىماۋشى ما ەدى؟
— قازا بولعان نامازى بار دا!
— ءبىزدىڭ جاقتا دارەتى بولسا وقىعان نامازدان كەيىن قازا بولعان نامازىن جالعاستىرۋشى ەدى. بۇلاردىڭ ترلىگىنە تۇسىنسەم، بۇيىرماسىن. قۇداي ءوزى كەشىرسىن، ءدىندارلىقتارىنا دا سەنبەي قالدىم.
— نەگە؟
— نەگە دەيسىز؟ اناۋ كەشەگىلەردىڭ ۋاعىزىندا قۇدايدىڭ اتىن اتاپ پايعامبارىمىز بىزگە يسلام وكىمەتىن قۇر! — دەپ وسيەت ەتكەن دەگەن وتىرىكتى سوقپادى ما؟ بۇلار بۇكىل ادامي قاسيەتتەن جۇرداي بولعان. ول قاراپايىم كاماز-شى ماعان دا بەلگىلى بوپ تۇر. ءارى يسلام ءدىنىن بەتكە ۇستاپ، پايعامبارىمىزدىڭ حاديسىندە جوق ءسوزدى، قۇدايدان قورىقپاي، مۇحامەدتىڭ اتىن جامىلىپ، بىرنەشە ساعات بويى جاعى سەنبەي قاقساعان جوق پا؟ ولاردىڭ ايتقان جالعان ۋاعىزىن انا وتىرعان ماڭگۇرتتەر ۇيىپ تىڭداۋدا. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟!
— تۇسىنەتىن ەشتەڭەسى جوق. كوپ سۇراعىڭنىڭ بارىنە بولماعان مەن بىرەن-سارانىنا جاۋاپتى ءوزىڭ دە بەردىڭ. يسلام دىنىندە ارانداتۋشىلىق، ادام بالاسىنا زورلىق جاساۋ، نە كۇش كورسەتىپ، قيانات ەتۋ دەگەن اتىمەن جوق. شارياتتا الداپ-ارباۋ، الا-اياقتىق كۇنا دەگەن. كەرەك دەسەڭ يسلام ءدىنىن كۇشتەپ ۋاعىزدامايدى. ونى كىم بولسا دا ءوز ەركىمەن قابىلداعان.
ال، مىناۋ سەن «ماڭگۇرتتەر» دەپ وتىرعان ادام بەينەسىن دەگىلەرىڭ ناعىز «ەكستراميستەر».
— ەكستراميستەر دەيسىز بە؟ قازاقشا ءتۇسىندىرىڭىزشى؟!
— تەرروريستەر دەگەن ءسوزدى ەستىگەن بولارسىڭ. ەستىسەڭ — مىنە ەكسترەميستەر مەن تەرروريستەر الگىندە ءوزىڭ ايتقاندار. وزدەرىنىڭ قارا باسىنىڭ قامىن ويلاپ، ءوز مۇددەسىن ءىس جۇزىنە اسىرىپ، بيلىك تۇعىرىنا شىعۋ ءۇشىن وسىنداي ءىس ارەكەتتەر مەن قانىپەزەرلىككە، ۇلى جاراتۋشىنىڭ اتىن ساتقان، پايعامباردىڭ ءسوزىن العا تارتىپ، قالىڭ-قارا بۇقارا حالىقتى ماڭگۇرتتەر ارقىلى الداپ-ارباعاندار. وسىلاردىڭ سالدارىنان سوعىس ءورتى تۇتانىپ، ارتى جازىقسىز ادامداردى وپات ەتەدى.
ال، ماڭگۇرت دەگەنىمىز اپيىنشى-ناشاقورلىعىمەن قوسا قىلمىسكەردە. ولاردىڭ ادام كەيپىنەن ادا بولعاندار، كەلەشەگى دە جوق.اپيىن ءۇشىن بارلىق قىلمىسقا دا، زۇلىمدىققا دا بارادى. ناعىز جانكەشتىلەر.
— ءيا، بۇلار ءدىندى ءتاتۋ-تاتتى بەيبىت ءومىردىڭ پايداسىنا ەمەس، ساياساتقا ارالاستىرىپ، ۇردا-جاقتىڭ قول شوقپارىنا اينالدىرماق ەكەن عوي. وي، دايىستەردىڭ تاپقان امالىن-اي-ا! «ۆاحاببيس» دەگەن نە؟ «يەگوۆا باشنيا» دەگەن شە؟ ايتپاقشى، يەگوۆا باشنيا»،-دەپ اۋىلدا نەبىر ادەمى-ادەمى قىز-كەلىنشەكتەر ىشىندە ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتتەرى بار قالاقتاي-قالاقتاي جۇقا كىتاپشالاردى تەگىن تاراتىپ ءجۇر عوي. سونىڭ بىرنەشەۋىن بەسجىلدىقتاعى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ تۇتقاسىنا قىستىرىپ كەتىپتى. كورشىم تاشاي كوكەنىڭ بالاسى مۇسا بار عوي، سول كىتاپ تاراتىپ جۇرگەن قىز-كەلىنشەكتەرگە:
— وسىعان كەرەك. جاسى قىرىققا كەلسە دە ءسۇربويداق! — دەپ قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتەدى.
— ساعان البوم سياقتى جوعارى جاقتان كىتاپ ءتۇستى. سونى وقىسا نەمەسە قابىلداسا ۇيلەنەدى دەگەن بولۋ كەرەك! — دەپ مەنى دە ءاجۋالاعان.
قويشى، ايتەۋىر، ۇيدە جالعىز جاتىپ ەرمەگىم سول كىتاپشالار بولدى. ءارى وقىپ، بەرى وقىپ، ميىما ەشتەڭە قونباعاننان كەيىن، قولىمدى ءبىر سىلتەپ، لاقتىرىپ تاستاعام.
— دۇرىس ايتاسىڭ. بۇل يسلام ءدىنىن ادام بالاسىنا رۋحاني قاجەتى مول، تالىم-تاربيەسى مەن ءمانى بار دۇنيە دەپ بىلەمىن. ءبىراق جوعارىدا ءوزىڭ ايتقانداي نەبىر جولدان قوسىلعان ىلەسپەلەر ءوز مۇددەسىنە بۇرۋمەن الەك. الگى ايتىپ وتىرعانىڭ سونداي ىلەسپە دىنگەرسىماقتاردىڭ ىس-ارەكەتتەرى. بۇل ماسەلەنى وسى سالانىڭ ماماندارى جىك-جىگىنە دەيىن تالداپ بەرەر. ال، الگى سەن باقشادان كورگەن وزبەك ايەلدەرىنىڭ تايقىپ كەتكەنى ءوز ۇلتىنىڭ ادەت-عۇرىپىن ۇستانعانى. مىسالى: — بىزدە دە ەر ادامنىڭ جولىن كەسپە، بوس شەلەكپەن جولاۋشىنىڭ الدىنان وتپە، قامىر جايعاندا ورامال تارت! — دەپ ىزەتتىلىك پەن ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپقا باۋليدى عوي. ولار دا سەنى ەركەك كىندىكتى!-دەپ قۇرمەت تۇتقانى عوي. بۇلاردىڭ سالتىندا وزدەرىنىڭ ەتەنە جاقىن ەركەك كىندىكتىلەرى بولماسا، بوتەن ەر ادامدارمەن بىرگە ءجۇرىپ-تۇرماق تۇگىلى ءوز ەرلەرىمەن دە بىرگە وتىرمايدى. ەرلەر ءبىر بولەك، ايەلدەر ءبىر بولەك وتىرادى. ءسالت-داستۇرى سولاي. بۇلار بوتەن ەر ادامعا ءجۇزىن مۇلدە كورسەتپەيدى. سوندىقتان دا سەنى كورە سالا ورامالمەن بەتىن جاۋىپ، ۇيلەرىنە تۇرا قاشقانى سول. ەندىگى جەردە وڭاشا جۇرگەن قىز-كەلىنشەكتەرىنە ءتۇبىردى جۇلا الماق تۇگىلى سۇلاپ جاتسا دا جولاما!
مەنىڭ ءازىل-شىنى ارالاس ەسكەرتۋىمدى تۇسىنگەن ەردوس اڭگىمەنى باسقا ارناعا بۇردى.
— جاڭا باقشاعا بارعانىمدا دۋالدىڭ ارعى جاعىندا شارباقتان تاۋعا قاراي شىعاتىن ەسىك بار سياقتى. كەشكە دەيىن كەپەدە قامالىپ وتىرعانشا، كۇن باتقانشا مىناۋ توبەمىزگە ءتونىپ تۇرعان تاۋعا شىعىپ قايتايىق. ويعا باتىپ وتىرا بەرگەنشە ءبىراز بوي جازساڭىزشى.
— ارعى جاعىندا كوشە جوق پا ەكەن؟ تىكە تاۋعا شىعىپ كەتە الامىز با؟ سونى بارىپ بايقاپ قايت. مەن ءۇي يەلەرىنىڭ بىرەۋىنە قايدا كەتكەنىمىزدى ەسكەرتەيىن. باحتيەرلار كەلىپ قالسا ابىرجىمەسىن. سەن دە ءىلاجى بولسا بىرەۋىنەن الا شاپان سۇراپ كيىپ ال. سىرت كوزگە تۇسپەيىك.
ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن شارباق جاقتان كەلگەن ەردوس:
— ءبارى ويداعىداي، كوكە. شارباقتان شىعا بەرىستە بۇلاق اعىپ جاتىر. ۇيدەن شىققان جالعىز اياق جول تاقتايشا كوپىرگە الىپ بارادى. سودان وتكەن سوڭ يت تۇمسىعى وتپەيتىن توعاي، ءيا، ءيا، ەتەكتەن سوناۋ شىڭعا دەيىن ارشالى توعاي. ول نەبىر جەمىس-جيدەككە تۇنىپ تۇر! — دەدى دە «كەتتىك» دەگەندەي ىم جاسادى.
— راسىندا دا سوناۋ شىڭىنا دەيىن ارشا، شىرشالارى ورمەلەي وسكەن تاۋ ءبىزدى «مەن مۇندالاپ» شاقىرعانداي، ەردوس ەكەۋمىز لىپ ەتىپ تاقتايشا كوپىردەن ءبىر-اق شىقتىق.
بۇلاقتان وتكەن زاماتتا مۇرنىمىزعا تىرەلگەن تىپ-تىك قۇزعا ءار ارشانىڭ بۇتاعىنان ۇستاپ، جارتاستارىنا ماڭدايىمىز تيەر-تيمەس بولىپ ءتورت تاعانداپ ورمەلەپ كەلەمىز. جارتاستارى تەپ-تەگىس ءارى كوك ءتۇستى. الدىمدا ءبىر قادامداي جەردە ورمەلەپ كەلە جاتقان ەردوس كوك تاسقا جاپسىرىپ قويعانداي جاسىل مۇككە اياعى تايىپ، مەنىڭ يىعىمنان تىرەپ ەكىنشى قولىمەن ارشانىڭ بۇتاعىنان قارمانىپ باسىن ماعان بۇرعان كەزدە كوزى تومەنگە ءتۇسىپ كەتتى-اۋ دەيمىن. زارە-قۇتى قالماي:
و-ي-با-يي، كو-و-كە-ە! ءبىز قۇزدىڭ باسىندا ءىلىنىپ تۇر ەكەنبىز! جازاتايىم قۇرىسىن!... ءارى قاراي بارمايمىن! — دەپ ايقاي سالدى.
تومەن قاراسام، ءبىزدىڭ شىققان ءۇيىمىز تابانىمىزدىڭ ءدال استىندا تۇر. اۋلا الدىندا الا شاپان كيگەن ءۇش-تورت وزبەك تۇر. ولار بىزگە تاقياسىن بۇلعاپ، «تۇسىڭدەر» دەپ بەلگى بەرەدى.
ءبىز تومەن قاراي تۇسە باستادىق. تومەن قاراي تۇسكەنىمىز قۇرىسىن، قيامەتتىڭ كوكەسىن كوردىك. جوعارى شىققاننان گورى، تومەن تۇسكەن ءتىپتى قيىن ەكەن. سوندا عانا نەگە ارقان الىپ شىقپادىق! دەپ وكىندىك. قولدان قول قالمادى. اياقتان دا ءال كەتىپ تىرەۋگە كەلمەيدى. ەكى-ۇش رەت اياعىمىز تايىپ كەتىپ، ايتەۋىر اۋپىرىمدەپ امان قالدىق. قۇزعا تەز-اق ورمەلەگەن سياقتى ەدىك، ال تومەن تۇسكەنىمىزگە ءبىراز ۋاقىت بولدى. قولدا ساعات تا جوق. ساعاتتى تاجىكستانداعى العاشقى تۇندە-اق سىپىرىپ العان. ونى ىزدەگەن دە، سۇراعان دا جوقپىز.
ابدەن شارشاعاننان سوڭ، ەكەۋمىز دە ءوسىپ تۇرعان شىرشاعا تىرەلىپ ءتورت تاعانداپ جاتا كەتتىك. تاس سۋىق ەكەن، ىشەك-قارىن، كەۋەدەدەن ءوتىپ بارادى، تۇلا بويدان اققان تەر بوي-بوي بولىپ پۇشپاعىما جەتتى. ويتكەنى اۋا جەتپەي، ابدەن قينالدىم. ەردوستىڭ دا جاعدايى مەنەن ارتىق ەمەس ەكەن.
سويتسەك ءبىز تىم بيىككە ورمەلەپ كەتىپپىز. سوندىقتان دا وتتەگى جەتپەي تالىقسىپ جاتىرمىز.
— امالىن تاۋىپ تومەنگە سىرعي بەرۋ كەرەك، بۇل جەردە ۇزاق قالۋعا بولمايدى. سالدەن سوڭ سىرعيىق. ءسويتىپ مىنا ءقاۋىپتى ايماقتان ءوتىپ الايىق. ميعا وتتەگى بارماي قالسا بىتتىك! — دەپ ەردوسقا ءتۇسىندىرىپ بولعانشا ءالىم كەتىپ شارشاپ قالدىم.
— كو-و-ككە-ە! ۇيىق-قى-مم كە-لل-ى-ىپپ ججا-ات-تىرر!
— ويباي، ۇيقى دەگەن بالەنى اتاما، قۇريسىڭ! كەل اياعىڭدى مەنىڭ يىعىما تىرە! قولىڭدى جىبەر! سىرعيمىز! ءى-ى-ىى... وسىلاي تىرەپ ماعان ىلەسىپ جىلجي بەر!
— كوكە — اناۋ تومەندەگى وزبەكتەردىڭ قاراسى كوبەيىپ كەتكەن بە؟
تومەنگە باحتيەردىڭ اۋلاسىنا كوز سالسام، شىنىندا دا ادامداردىڭ قاراسى كوبەيىپ قالىپتى. ءبىراق ەردوس ايتقانداي ادامدار كوپ ەمەس، ەكەۋ عانا. بىرەۋى ءبىر كەپەدەن ءبىر كەپەگە اسىعىس كىرىپ شىعۋدا... ويىما جات وي سارت ەتە ءتۇسىپ ءارى ەردوستىڭ قال-اقۋالىن بىلەيىن دەگەن ويمەن...
— ەردوس، اۋلا الدىندا قانشا ادام تۇر؟ ارالارىندا باحتيەر كورىنە مە؟-دەپ سۇرادىم.
— ون شاقتى. اناۋ كىرىپ شىعىپ جۇرگەندەردى قوسساق ودان دا كوپ سياقتى — دەگەندە جانىم تۇرشىكتى. ياپىرماي، ەندى ءبىراز وسىنداي كۇي كەشسەك، قۇرىدى، مۇنىڭ كوزىنە قوس كورىنىپ جاتىر. ەندى ءسال عانا وتتەگى جەتپەسە، ەردوستان ايىرىلىپ قالام با» دەگەن سۋىق وي بويىمدى قارىپ ءوتتى. «مۇندايدا ادام ءتىرى قالمايدى، قالسا دا سال بولادى» دەپ ەستۋشى ەدىم.
سودان «قۇداي ءوزىڭ ساقتاي كور!» دەپ بار كۇشىمدى جيناپ، ەردوستىڭ بىلق-سىلق ەتكەن دەنەسىن ءالىم جەتكەنشە تومەن قاراي تارتا بەردىم. وقتا-تەكتە «ەردوس!» دەپ داۋىستاپ قويام. جاۋاپ جوق. ءبىراز ۋاقىت وتكەندە قول-اياقتان قۋات كەتىپ، قوزعالۋعا شامام كەلمەي قويدى. ءسال تىنىستاپ الىپ، ەردوستى تومەن قاراي سىرعىتتىم. ءبىراق قاسىمداعى شىرشا سول قالپىندا. شىرشانىڭ تۇبىنە اياعىمدى تىرەپ تۇرىپ، ەردوستى قاپسىرا قۇشاقتاپ شىرەنە تارتام. ءباربىر ءبىر ورىندا تۇرعان سياقتىمىز. «ە-ە-ەي... مۇمكىن ەمەس. بۇل باسقا شىرشا! جىلجىماۋىمىز مۇمكىن ەمەس! باسقا شىرشا بولار. مىنە، تاعى جىلجىدىق! كەلەسى شىرشاعا جەتتىك! ەردوس! قولىڭدى جىبەر! ەشتەڭەدەن ۇستاماي-اق قوي! ءوستىپ-وستىپ ءالى-اق جەرگە تۇسەمىز، قورىقپا!» دەيمىن داۋىستاعان بولىپ. ەشتەڭەدەن دە ۇستاعان جوقپىن! اقىرىن سىرعىپ كەلەمىز عوي: — دەيدى ەردوس قىرىلداپ.
— ەردوس، مانا تومەن، باحتيەردىڭ اۋلاسىنا قاراعاندا مۇنداي كوپ شىرشا جوق ەدى عوي! دەيمىن كۇدىكتەنىپ. ...بيىك قۇزدان جەرگە قاراي كوز جىبەرگەن سياقتىمىن. تومەندە ءبىزدىڭ اۋىل — بەسجىلدىق. تەگى ۇزىن-ۇزىن، ءوزىم تالاي رەت جۇرگەن سىمداي تارتىلعان ءتۇپ-تۇزۋ كوشەلەرى الاقانداعىداي انىق كورىنىپ تۇر. اۋىلعا — بەسجىلدىققا كەلىپپىن عوي! — دەپ قۋانامىن.
قالاي كەلدىم؟! قاشان كەلدىم؟! — دەگەن كوڭىلدە كۇدىك تە بار. ءبىزدىڭ اۋىل قانداي تاماشا، كوڭىلگە كەلگەن كۇدىكتەن ايىرىلعىم كەلەدى. اۋىلىمدى قاتتى ساعىنىپپىن. بيىكتەن كوز الماي كوز تىگەمىن. ءبىر ۋاقىتتا سەيدازىم مەن ءبىرىنشى كوشەگە كىرە بەرىستەگى ءمۇعالىمىمىز مامەشوۆ ءيمانالىنىڭ ءۇيىنىڭ كۇن شىعىس جاعىنداعى قىستا سىرعاناق تەبەتىن بۋرىل تاۋىنىڭ العاشقى قىرقاسىندا دوستارىمنىڭ اراسىندا تۇرمىن. ولار — كورشىمىز ءحافيزدىڭ بالاسى ءابدىراحمان، ەسداۋلەت اتانىڭ بالاسى رىسداۋلەت، ءابدىرالى كوكەنىڭ بالاسى ەرماحان، باقىتجان، شاحان، نۇراحان، ءجۇنىس، امانكەلدى جانە ت.ب. شاماسى سىرعاناق تەبۋگە جينالعان سياقتىمىز. ءبىراق جەردە قار جوق. نەگە ەكەنىن قايدام، توڭىرەكتىڭ ءبارى مەن بۇرىن-سوڭدى كورىپ بىلمەگەن كوكپەنبەك كوك مايسا، اعاش بىتكەن جاسىل جەلەك جامىلىپ، ءتىپتى گۇل شاشىپ تۇر. ءتۇرلى-تۇستى گۇلدەرى كوزدىڭ جاۋىن الادى. ءبارىمىز بىر-بىرىمىزگە ءسوز بەرمەي، ءوز ويىمىزدى جارىسا ايتىپ جاتقان سياقتىمىز. ءبىر كەزدە ماعان دا ءسوز كەزەگى ءتيىپ:
— انانى قاراڭدار! ءيمانالى اعايدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنداعى قاراتال دا گۇلدەپتى!-دەي بەرگەنىمدە دوستارىمنىڭ ءبىرى:
— سابىر! سابىر! اۋەس جەڭەشەم كەلە جاتىر!-دەيدى.
— كانى؟! — دەگەنىمشە انام اۋەس مۇڭايعان قالىپپەن «ءجۇر، كەتتىك!» دەگەن ىڭعاي تانىتادى. مەن دە ءۇن-تۇنسىز ەرە بەردىم. انام بۋرىل تاۋىنا قاراي كەتىپ بارادى.
قالىڭ ويعا شومعان ودان «قايدا بارامىز؟» دەپ سۇراۋعا دا باتپادىم. ول كەنەت تاۋ باسىنداعى «تايبۋرىلدىڭ» ءىزى قالعان ءداۋ جالپاق تاستى مەڭزەدى. ماعان ءبىر ءتۇرلى رەنىشپەن قارايدى. ءبىراق ءلام-ميم دەمەدى. سول ءۇنسىز كۇيى جايپاۋىت جەرمەن قورىمدى بەتكە الىپ كەتە بەردى. مەن انامنىڭ بۇل ىسىنە تاڭ قالسام دا ەشتەڭە دەي المايمىن. قۇددى، ءتىلىم بايلانىپ قالعانداي. ايتسە دە انام سىلتەگەن بيىككە ورمەلەي بەردىم.
انام مەڭزەگەن «تايبۋرىلدىڭ» ءىزى قالعان تاسقا شىعا كەلسەم وندا ءالىپباي كوكەم وتىر. سالەم بەرەيىن دەپ قولىمدى ۇسىنسام، المايدى. سالەمىمە دە بۇرىنعىداي ەلپەڭ قاقپايدى. «بۇل كىسى ءولىپ قالماپ پا ەدى؟» وسى وي جۇرەگىمدى زىرق ەتكىزدى. كەنەت انامنىڭ «جاقسى ادامدار تىرىلەدى» دەگەن ءسوزى ويىما ءتۇسىپ، قۋانىپ كەتتىم.
قۋانىپ كەتتىم دە ارسالاڭداپ بارىپ، قايتادان قول ۇسىندىم. ءالىپباي كوكەم جاقتىرماعانداي تەرىس قارادى. ءبىراق... اپپاق قاۋعا ساقالدى، قىزىل شىرايلى، باسقا كىسى بولىپ شىعا كەلدى. ايتسە دە مۇرىنى، كوزى، ەرنى انىق كوكەمدىكى ەكەنىن ءبىلىپ تۇرمىن. ايتەۋىر، ءالىپباي كوكەمە قاتتى ۇقسايدى.
بالا كەزىمدە پەرنەش اعانىڭ جاسى توقسانعا تايانعان اكەسى سادۋاقاس اتا:
— وسى سەنىڭ جاسىڭ نەشەدە؟ — دەپ سۇراعان.
— جەتىدەمىن! — دەگەنمىن.
— ە، باسە! مەن دە التى-جەتىدە بولۋىم كەرەك، قىزىل شىرايلى، اق ساقالدى، ساقالى كەۋدەسىنە تۇسكەن باباڭ قىرعىزبايدى كورگەنمىن. «جاسىم جۇزدەن استى» دەگەن سوندا. بالا كەزدەگى ەسىتكەن ءسوز ەستەن شىقپايدى ەكەن عوي! سەندەردىڭ تۇقىمىڭنان، بايقايمىن، بابالارىڭا ءالىپبايدان باسقا ەشكىم ۇقسامايدى. دەنە ءبىتىم جاعىنان جانۇزاقتىڭ ورمانى عانا تارتقان، باسقالارىڭدى قويىڭدار — دەگەنى، ەسىمە ءتۇستى. «بۇلاردىڭ ءبارى ءولىپ قالعان جوق پا ەدى؟» دەي بەرگەنىم سول ەدى، جاڭاعى ءالىپباي كوكەمە ۇقساس كىسى ماعان تۋرا ۇمتىلدى. جالت بەردىم، ءبىراق اياعىم بىردەڭەگە شالىنىپ، قۇلاپ ءتۇستىم. باسىم قاتتى نارسەگە تيسە كەرەك، شۇيدەم الىپ كەتىپ بارادى. وسى كەزدە بىرەۋلەردىڭ دابىرلاعان داۋىستارى الىستان تالىپ جەتكەندەي بولدى. سول داۋىستار بىرتە-بىرتە جاقىنداي بەردى. «كىم بولدى ەكەن بۇلار؟» دەپ ويلايمىن. سوزدەرىنە تۇسىنبەيمىن. اقىرى «بۇل ءتۇسىم شىعار» دەپ كوزىمدى اشسام، جان-جاعىمنىڭ ءبارى تانىس. ءبىراق قاي جەردە، قايدا كورگەنىمدى ەسىمە تۇسىرە الماي-اق قويدىم. قايتادان باس قۇرعىر اكەتىپ بارادى. «ويلاعاننان شىعار!» دەيمىن. «ويلانباي-اق جاتايىنشى» دەيمىن. قايدان! كوك مايسا اۋىلىمدى ساعىندىم. كوڭىلىم قۇلازىپ، جاڭا عانا شەشەم ەرتىپ بارىپ، شىعارىپ كەتكەن تاۋىمدى ىزدەدىم «تايبۋرىلدىڭ» ءىزى قالعان تاستا وتىرعان، ءالىپباي كوكەمدى ىزدەدىم. شۋلاسىپ، بىر-بىرىنە ءسوز بەرمەي تۇرعان دوستارىمدى ىزدەدىم. بىرەۋى دە جوق. دوستارىمنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ اتىن اتاپ، شاقىرىپ باقتىم. ەشكىم جاۋاپ بەرمەيدى. ىزالانىپ، ودان سايىن ايقايلادىم. بىرەۋى دە ءۇن قاتپايدى. بالا كەزىمدەگىدەي بوزداپ قويا بەردىم. ءبىراق جۇپ-جۋان ءوز داۋسىمنان ءوزىم قورقىپ، شوشىپ وياندىم. كوزىمدى اشسام باحتيەر مەن زاكير تۇر.
— سوب-بىر اكا! ياحشي بۋلاسينگ! چوچيديڭيز مو؟ — دەيدى ولار جامىراسىپ.
— يللوموڭيز! حومموسي ياەحچي بۋلودي-كۋ! پاسكە تۋستيڭيز! — دەيدى تاعى ءبىر وزبەك.
— ە-ە، قۇزدان ءتۇسىرىپ العان ەكەن-عوي! ماناعىنىڭ ءبارى ءتۇسىم بە، الدە؟ قوي، ەردوس قايدا؟ بىرگە ەدىك قوي. اۋا جەتپەي ول دا... امان بولسا ەكەن، ءوزى. ول دا ءتۇس كورىپ، ساندىراقتاپ جاتىر ما؟ مىنالاردان سۇرايىن» - دەگەن ويمەن باسىمدى كوتەرەيىن دەسەم، دەنەم ىرىققا كونبەيدى. تاعى دا بىر-ەكى رەت وقتالىپ ەدىم، تۇك شىقپادى. مۇنىمىزدى وزبەكتەر ءتۇسىندى عوي دەيمىن، كەۋدەمدى كوتەرىپ، باسىمدى بيىكتەتىپ قويدى. سوندا بارىپ، مەنەن ءسال تومەنىرەك تە سۇلق جاتقان ەردوستى كوردىم. كوردىم دە:
— «جەدەل جاردەم» شاقىرىڭدار! جاستىق، وتتەگى جاستىعىن اكەلسىن! — دەپ ايقاي سالدىم. — وتتەگى جەتىسپەي جاتىر، ولەدى ول، ولەدى! تەزدەتىڭدەر! — دەپ قازاق، وزبەك، ورىس ءتىلىن ارالاستىرا ايقايلادىم. باحتيەر سوزگە كەلگەن جوق. «حوپ! ءمايلي! حوزير!» دەپ تۇرا جونەلدى.
الدەن ۋاقىتتا «جەدەل جاردەم» دە كەلدى. انالار بولعان جاعدايدى اندا-ساندا قولدارىن شوشايتىپ، قۇزدى كورسەتىپ، جارىسا تۇسىندىرۋدە!
ەردوستىڭ اۋزىنا وتتەگى جاستىعىنىڭ تۇتىكشەسىن قىستىرىپ بولىپ جۇرەك سوعىسىن دىڭدادى، تامىرىن ۇستاپ، قان قىسىمىن تەكسەرگەن بىرەۋى ەكىنشىسىنە: «جۇرەككە ماسساج كەرەك:» دەدى. ەكىنشىسى ەردوستىڭ كەۋدەسىنە الاقانىن ايقاستىرا قويىپ، سوققىلاي باستادى. ءۇشىنشىسى ءبىرىنشى دارىگەردىڭ ايتۋىمەن جامباسىنا، قولىنىڭ كۇرە تامىرىنا ينە سالدى. سودان سوڭ ءبىرىنشى دارىگەر:
— حوزير! ۆسە نورمالنو! — دەدى دە، — ءمۇساتىر! — دەدى ەكىنشىسىنە. ەكىنشى دارىگەر ەردوستىڭ مۇرنىنا ءبىر شىمشىم ماقتاعا مالىنعان ءمۇساتىر ءسپيرتىن بىر-ەكى رەت يسكەتىپ ەدى، مۇرنىن تىجىرايتىپ ويانعان ەردوس كوزىن باقىرايتىپ، «وي ءدايىس! بۇل قايىسسىڭ؟! ىشىڭە يت ولگەن بە؟ بار الەمدى ساسىتىپ! ءتۇ-ۋ... يت ەكەنسىڭ-عوي! وي-ي ءدايىس-اي! باستى دا اۋىرتىپ قاق جارىپ بارادى عوي!» دەپ ادام كۇلەرلىكتەي سوزدەر ايتىپ جاتىر. كەنەت ول كۇرە تامىرىنداعى ينەنى، وعان تامشىلاپ تۇرعان ءدارىنى كورە سالا:
— بۇل نە پالە؟!.. تامىرعا نە سالىپ جاتىرسىڭدار؟! وي-بب-ا-يي، كوكە! مىنالار كىمدەر؟ ماعان نە ىستەپ جاتىر؟! ويباي، ءولدىم! تىنىسىم تارىلىپ بارادى! مەنى تۇنشىقتىرىپ جاتىر! اۋا جەتپەي جاتىر!-دەپ ايقايلاعاننان كەيىن دارىگەرلەر وتتەگى باللونىنىڭ تۇتىكشەسىن قايتادان اۋىز-مۇرنىنا تىققاننان كەيىن جانى تىنشىدى.
«ويپىرما-ي-ا! ويلاماعان جەردەن و دۇنيەگە اتتانىپ كەتە جازدادىق-اۋ. ونشا بيىككە شىققان جوق سياقتى ەدىك قوي. كوپ بولسا 2000 مەتر بولار. وسىنداي بيىكتىكتە دە وتتەگى از بولا ما؟!» دەگەن ويمەن جۇرەگىمدى تىڭداپ، قان قىسىمىمدى ولشەپ تۇرعان دارىگەردەن سۇراسام:
— بۇل بيىكتىكتىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. اۋاسى دا سونداي، «اۋا شۇڭقىرى» دەگەندى بىلەسىز بە؟ بۇل قۇزدىڭ «يان ولگىش» دەپ اتالاتىنىن ەستىمەپ پە ەدىڭىز! — دەدى.
— شىندىعىندا دا «جان العىش!» دەسە «جان العىش!» ەكەن. ءبىر قۇدايىمنىڭ ءوزى ساقتاعان ەكەن.
ەم-دومدارىنىڭ ءبارىن ىستەپ بىتكەن دارىگەرلەر ءوز جوندەرىنە كەتتى. بەكەر وبالى نە، باحتيەردىڭ ءۇي-ىشى بارىن اۋزىمىزعا توسىپ، «ولىڭ! ولىڭ! يچيڭ! يچيڭ!» دەپ بايەك بولىپ جاتىر.
ەردوس ءالى وز-وزىنە كەلە الماي، كەيدە تۇسىنىكسىز بىردەمەنى بىلدىراپ قويادى. شاماسى مەن سياقتى ءتۇس كورىپ جاتىر عوي دەيمىن. كەيدە تىرپ ەتپەي ۇزاق ۋاقىت تىنىشتالادى دا، شوشىپ ويانىپ، تۇسىنىكسىز بىردەمەلەردى ايتىپ ۇزاق ساندىراقتايدى. ونى ورنىنا سۇيەمەلدەپ جاتقىزۋعا مەندە دە دارمەن جوق. ەكى سامايىم شانشىپ الىپ بارادى. بۇكىل دەنەم قورعاسىن قۇيعانداي. ەردوستى سۇيەمەلدىپ جاتقىزىپ بولعان باحتيەر ءبىزدى قۇزدان تۇسىرەمىز دەپ بارلىق قىشىلاقتىڭ ادامدارىن جيناعانىن، ودان، ۇي-ۇيدەن ارقان، كيىز سۇراستىرىپ، قۇزعا كەزەك-كەزەك شىققان وتىز شاقتى جىگىت ءبىزدى كيىزگە وراپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ساۋمالاپ تۇسىرگەنىن جىر ەتىپ ايتقاندا وزىمنەن ءوزىم قىسىلىپ، ەلدىڭ ءبارىن ابىگەرگە سالعانىما كەشىرىم سۇراۋمەن بولدىم.
ەكىنشى كۇنى كەشكە قاراي ەسىن جيىپ، وزىنە ءوزى كەلگەن ەردوستىڭ مەن سياقتى تاماققا تابەتى شاپپاي ما، دەپ ەدىم، ول قايتا تاماققا تويماي قويدى. ابدەن اشىعىپ قالىپتى. تاماق جەگەنى جاقسى بولدى مەنەن بۇرىن اياعىنا تۇردى.
اۋلاعا كىرىپ كەلە جاتقان مولدانى كورە سالعان ەردوس:
— مىناۋى قايسسىسى؟! نە ءبىزدى وقيىن دەپ كەلە جاتىر ما؟! ەندى وسى قالىپ ەدى، بىزگە — دەپ شار ەتە قالدى.
— نە بولدى ەرەكە؟! كەشە، بۇگىن ەرتەڭ ەرتە ەكەۋمىزدى قاتار جاتقىزىپ قويىپ وقىپ ەدى عوي، بىلمەيسىڭ بە؟!
— قۇداي اقى، كوكە، بىلمەيمىن!
— ءيا، وقىدى! باحتيەر دارىگەر اكەلىپ ينە سالدىردى عوي! ونى دا بىلمەيتىن شىعارسىڭ؟! ول كەزدە ءحالىڭ ناشار ەدى! ال، ەندىگى كەزەك مولدانىكى!-دەگەنىم سول ەكەن:
— وي-بۋ-ۋ! ءبىتىپپىز-عوي! نە بولدى بىزگە؟! ءبىر قىرسىقتان، ءبىر قىرسىق! ەندى جەتپەگەنى وسى ەدى! ءبىرجولا يمانىمىزدى ۇيىرەتىن بولىپتى عوي!-دەپ ەرەكەڭ قويىپ كەپ قالدى.
باس يزەسكەن سالەمىمىزدى قابىل العان مولدا اساي مۇسەي اس¬پاپتا-رىن ساكىنىڭ ۇستىنە قويىپ جاتقاندا ول ەسىتىپ قالماسىن دەگەن ويمەن «بۇل شىڭدا پەرىلەر مەن جىن-شايتان كوپ بولادى ەكەن. ءبىز سولاردىڭ اراسىندا قالىپپىز! ءبىزدى سولاردان وقىپ تازالايدى!» دەدىم. سوپىنىڭ تۇقىمى ەمەس پە، وندايعا تەز سەنەتىن ەردوس تاڭدانىپ:
— باسە! سونداي بىردەمە بولعان عوي! ايتپەسە تەگىننەن-تەگىن ەستەن تانامىز با؟! سونداي ءبىر پالە شالعان دا؟! قوي، وندا بارىپ دارەت الىپ، نيەت قىلايىق. ول دايىستەرى ەندى قايتىپ جولامايتىنداي ەتىپ الايىق. كوكە، ءسىز دارەت المايسىز با؟-دەدى كوڭىلدەنىپ. «سۇيەمەلدەپ اپارساڭ جاقسى بولار ەدى!» دەگەن سوڭ ەردوس مەنى سۇيەمەلدەپ ۇيدەن الىپ شىقتى. مولدانىڭ الدىنا جايعاسىپ وتىرعانىمىز سول ەدى، ول ماعان تەسىلە قاراپ:
— ياقچي! ياقچي! ءسىز ۋكا شەر (ولەڭ) ءوزار ەكانسيز! ۆاح! ۆاح! كاتتا بابادان كەلياپتي! — دەدى دە ەردوسقا:
— سيزديڭ حووتىن، بوولاڭ ەك ما! ناۆورۋز ايىندا كاتتا توي بۋلادي-كۋ! — دەدى. سودان سوڭ:
— حانە، وۋمين!
ءبىز دە قول جايىپ، «اۋمين» دەدىك. ول بۇگىن ءبىزدى كەششەگىدەن ۇزاق وقىدى. مولدا كەتكەننەن كەيىن ەردوس ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە قاراپ:
— نە دەيدى؟ سەنىڭ ەكىنشى رەت ۇيلەنبەي، سۇر بويداق بولىپ ءجۇرىپ قالعانىڭدى، قايدان ءبىلىپ قويدى؟ بۇل كورىپكەلدىگى بار ادام با؟ — دەپ اڭ-تاڭ بولدىق. تۇستەن كەيىن تاعى دا وقۋعا، ۇشكىرۋگە كەلگەندە «الدىمىزدا نە كۇتىپ تۇر؟! كەلەشەگىمىز نە بولادى؟!» دەپ سۇرايىنشى دەگەن وي كەلدى دە وزىممەن ءوزىم بولىپ كەتتىم.
— مەنىڭ ۇيلەنبەگەنىمدى قايدان ءبىلدى؟! — دەگەن ەردوستىڭ ءسوزى ويىمدى ءبولىپ جىبەردى.
— ەردوس! — دەدىم سودان كەيىن. تولىق جاۋاپ بەرەسىڭ، ءيا بەرمەسسىڭ. ەرىك وزىڭدە. سەنى ءوزىم دەپ ءارى، جولدا كوپتەن بەرى سەرىك بولىپ، تالاي-تالاي قيىنشىلىققا ءتوزىپ، ونىڭ ىستىق-سۋىعىن باستان كەشىپ، ەتەنە جاقىنداسىپ كەتتىك. سوندىقتان دا قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعانىمدى تەرىس كورمە! — دەپ ەردوستىڭ تىكتەپ ايتقان سوزگە تىجىرىنىپ شورت ەتە قالاتىن مىنەزىن بىلگەندىكتەن، قويايىن دەگەن سۇراعىمدى الىستان وراعىتتىم. سونىمەن ەردوستىڭ قۇلاعىن ۇيرەتىپ الدىم دا:
— شىنىندا دا نەگە ۇيلەنبەي ءجۇرسىڭ؟ مولدا دۇرىس ايتادى! — دەدىم. ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن ەردوس:
— كوكە! كوڭىلىمنەن شىعاتىن ادامعا بۇيرىق بولىپ، ءدام جازباي جۇرگەن شىعار! — دەدى.
— نەگە ولاي دەيسىڭ؟! باسى بوس كەلىنشەكتەر مەن وتىرىپ قالعان قىزداردىڭ ىشىنەن ءجىبى ءتۇزۋ بىرەۋى كەزدەسپەۋى مۇمكىن ەمەس قوي.
كەزدەسۋىن-كەزدەسەتىن شىعار! ءبىراق كوڭىل قالاۋى دەگەن بار عوي. وسى اڭگىمەگە بولا ۋاقىت الىپ قايتەمىز.
— ۋاقىت المايىق دەگەن نە ءسوز؟ ءبىر جاققا اسىعىپ بارا جاتقانداي. كەشكە مولدا كەلگەن ۋاقىتقا دەيىن نە ىستەيمىز؟! اڭگىمە-دۇكەن، كورگەن، بىلگەن، ەستىگەنىمىزدى ايتىپ ۋاقىت وتكىزبەگەندە نە ىستەيمىز؟! سەن كىشكەنە بولسا دا ءجۇرىپ تۇراسىڭ. مەنىڭ جاعدايىم مىناۋ — سال بولىپ جاتقان. ال، جاتقان ادامنىڭ جاعدايى بەلگىلى عوي! قارا ۋايىمعا باتقانشا اڭگىمە قۇرايىق، وي بولەيىك دەگەنىم دە.
— ۋاقىت وتكىزسەك، وتكىزەيىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەن ءۇشىن بۇكىل ايەل زاتى بىردەي سەكىلدى. ءبارى اۋىنا تارتادى.
— اۋىنا تارتادى دەيدى؟
— ءيا، ءيا، سولاي. شەشەسى قالاي بولسا، قىزى دا سولاي. اناۋ بۇرىنعى ءبىزدىڭ ۇيدەگى «جاۋىنگەر» ەڭ اقىرعىسى ۇساق-تۇيەك نارسە دەيمىز عوي، سونىڭ ءوزىن بىلمەيدى.
— ؟!
— اس-ۇيدە داستارقان جاساپ، اس-سۋ دايىنداپ جۇرگەندە سول ۇساق-تۇيەككە كوڭىل اۋدارمايدى. گاپتىڭ ءبارى وسىندا. ۇرىس-كەرىستە سودان باستالادى.
— ؟!
— «باسقاسى باسقا، اس دايىنداعاندا باسىڭا ورامال سالساڭشى!» دەيمىن. سول-اق ەكەن بالەنىڭ ءبارى باستالادى دا كەتەدى. سودان قۇلاعىڭنىڭ تىنىشتىعى ارمان بولىپ، ۇيدەن بەزۋگە تۋرا كەلەدى. كاماز-ىڭا وتىرا ساپ، شۋ دەپ ءجۇرىپ كەتەسىڭ. كەلەسى جولى ساپاردان كەلگەندە ءۇيىڭنىڭ ەسىگىندە قارا قۇلىپ قارسى الادى.
«جاۋىنگەردىڭ» شەشەسىنەن باستاپ، اپكە-سىڭىلىلەرىنە دەيىن نەشە ءتۇرلى كىنا-ايىپ تاعىپ ءوزىڭدى كۇستانالايدى.
سان ويدىڭ شىرماۋىندا باسىم كاڭگىپ، ءوز ۇيىمە ءوزىم كىرە الماي قۇسا بولىپ، قايتادان كاماز-ىما وتىرىپ جولعا شىعىپ، جۇبەنىشتى دالادان ىزدەيمىن.
قايىن-جۇرتىڭ الىستا ما ەدى؟ «جاۋىنگەردىڭ» توركىنى قايدا ەدى؟ قاي ەلدىڭ قىزى؟! وي، سول اۋىلدا تۇرادى. گاراج جاقتاعى «ورىس» كوشەسىندە، ەلى تاراقتى.
اۋىلدا تۇرسا بارىپ، ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ بالالارىڭدى ءبىر يىسكەپ قايتپايسىڭ با؟
— اتاما، كوكە! بارىپ-بارىپ بولعانمىن. ايەلدەر نە ايتسا دا مەيلى. «قاتىن مەن قاتىن بولام با؟» دەپ كوڭىل دە بولمەۋگە بولار ەدى. كۇيدىرگەندە اكەسىنىڭ — ەركەك كىندىكتىنىڭ ايتقان سوزىنە كۇيەسىڭ عوي.
— اكەسى بار ما ەدى؟ جاس پا، قاريا كىسى مە؟
— جەتپىستەن اسىپ كەتكەن!
پايعامبار جاسىنان اسقان كىسى ەكەن عوي!
— قۇرىسىنشى، باس تەرىسى دە كەلىسپەگەن، ىشكىش ادام. ستاكانسىز وتىرا المايدى. ونىڭ ۇستىنە ارىز قوي! مۇرنى ساڭكيىپ، ارىز جازعان كەزدە شاڭ ىلەستىرمەيدى. ارىز جازدىرۋعا ءبىزدىڭ اۋىل تۇرماق كورشى اۋىلدان بوتەلكەسىن ارقالاپ كەلەتىنىن قايتەرسىڭ. ءوزىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتىن ەشكىم دە بىلمەيدى. ءبارى «ارىزقويعا»، نەمەسە «پۋشىققا» بارا جاتىرمىز دەيدى.
ياپىر-اي، قىزىنا تاربيە بەرۋدىڭ ورنىنا...
قايداعى؟! مەنىڭ قىزىم كۇيەلەش-كۇيەلەش بولعان ساعان قور بولىپ ءجۇر. سەن ونىڭ ءقادىرىن بىلمەيسىڭ! ايتپەسە ينستيتۋتتى قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن، ورىس ءتىلىنىڭ بىلدەي مامانى!-دەپ كۇيدىرەدى.
— ءيا، ەردوس، قالاي دەۋگە بولادى؟ سەنىڭ بولمىسىڭدا قازاقي تالىم-تاربيە مەن ۇلتتىق ءسالت-داستۇردىڭ ءيسى بۇرقىرىپ، اڭقىپ تۇر. بۇكىل تالىم-تاربيەڭ ەسكى كوز قارتتاردان جالعاسىن تاپقان. سەنىڭ اتاڭمەن اپاڭدى مەن دە كوردىم. مەن دە قاريا كىسىنىڭ تاربيەسىندە بولدىم. سوندىقتان دا سالت-سانا، ءدىن مەن ءدىل، قازاقي ءداستۇر مەن ۇلتتىق رۋحاني بولمىس ءبىزدىڭ سانامىزعا ابدەن ۇيالاپ قالعانى سونشالىقتى، الگىندەي، قايىن اتاڭ مەن قايىن ەنەڭدى، ايەلىڭدى ايتام، كەڭەستىك ءداۋىر تاربيەسىمەن جەلىككەن كىسىلەردىڭ ءىسى تۇرماق، سويلەگەن سوزىنە دەنەمىز تۇرشىگىپ، جانىمىز ازار دا بەزەر بولادى. بالەنىڭ ءبارى سول جەتپىس جىلدان اسقان ءداۋىردىڭ ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا تيگىزگەن كەرى اسەرىنەن جوعالتقاننان بولعان نارسە. ۇلتتىق ءسالت-داستۇردى قايتارۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ ۇرپاققا تاربيە مەن قازاقي ۇگىت-ناسيحات كەرەك. بىزدە ەر ازامات — ءۇي يەسى. ايەل — ءۇيدىڭ بەرەكەسى. بۇل بەتتەن-الىپ، توسكە شابۋ دەگەن ءسوز ەمەس. وتباسىنا وزگە ۇلت وكىلى ارالاسقان سوڭ، قايداعى بەرەكە بولسىن. سوعان بايلانىستى كوپتەگەن قازاق ماڭگۇرتتەنىپ، انا ءتىلىن دە جوعالتىپ العان جوق پا؟!
— مىنە، مۇنىڭىز كوڭىلگە قونادى! «ءبارىن ايتايىن با، جوق الدە ايتپايىن با؟» دەگەن وي مازالاپ وتىر ەدى. ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز قامشى بولىپ... ءارى ايتپاساڭ ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى عوي-دەگەن ويمەن اتى ءجونىن اتاماي-اق، ءبىر بولعان وقيعانى ايتىپ بەرەيىن.
...ءبىزدىڭ جاقىن اعايىنىمىز سوعىستان كەيىن ورىس ايەلگە ۇيلەنىپ ودان الەكساندر، ۆلاديمير دەگەن ەكى قوشقارداي ۇل تۋدى. ءوزى اسكەري كىسى ەدى، جاسى ۇلعايىپ، جاستىقتىڭ ىستىق-سۋىعى باسىلا باستاعان سوڭ، ءارى سوپىنىڭ قانى بار كىسى اقىرى اجىراسىپ، ءوزىمىزدىڭ قازاق قىزىن الدى. ءۇيلى-جايلى بولىپ، ۇلكەن قىزمەت اتقاردى. ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن سوعىس-ەڭبەك ارداگەرى اتاندى. وردەن، مەدالدارمەن دە ماراپاتتالعان-دى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا اۋلىمىزدىڭ سىيلى اقساقالىنا اينالدى. كەمپىرى ەكەۋى بالا-شاعاسىنىڭ، نەمەرەلەرىنىڭ قىزىعىن كورىپ، بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ەدى. ءبىر كۇنى ورىستان تۋعان ەكى بالاسى ساپ ەتە قالدى. بويلارىندا ورىستىڭ قانى بار ەمەس پە؟! سودان ارداقتى اقساقال كەمپىرى ەكەۋى اعايىندارىنا قوناققا كەتسە كەرەك، ۇيدە ەشكىم جوعىن پايدالانعان ەكى بالاسى ەس-تۇسىن بىلمەي ماس بولىپ، اياعى جانجالعا ۇلاسادى. ەكەۋى توبەلەستى دە قىزدىرادى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى بىرەۋى جاراقات الىپ، اقىرى سودان ولەدى، ەكىنشىسى زاڭ الدىندا قاتاڭ جازالانادى. سورلى اكە شاپقىلىپ ءجۇرىپ «ولەر ادام ءولىپ قالدى» وسى امان قالسىن! — دەپ ارا تۇسەدى. ءبىراق ول رەسەيدىڭ ازاماتى بولعاندىقتان جاعداي شيەلەنىسىپ كەتەدى.
سودان نە كەرەك سارساڭنان-سارساڭعا ءتۇسىپ جازاسىن جەڭىلدەتىپ بىتكەنشە اقساقال مەن جەڭگەمىز دە بىتەدى. كۇيىك وڭاي ما؟ قاتتى شوگىپ وتىرىپ قالدى. ءسىزدىڭ باسقا ورتا، باسقا ۇلت دەگەن سوزىڭىزدەن شىعىپ وتىر عوي؟ كىم بىلەدى، پەشەنەگە جازىلعان جازمىش سولاي ما؟ ايتەۋىر قۇداي ادامنىڭ وزىنە اقىل بەرمەگەننەن كەيىن وزگەنىڭ ايتقانىمەن ءومىر سۇرمەيتىن كورىنەدى عوي. ايتپەسە ايتۋداي-اق ايتىپ جاتىرمىز عوي،—دەپ ەردوس اڭگىمە قىزىعىنا ءتۇسىپ، ەندى شەشىلە بەرگەندە كەشكى ەمىن جاساۋعا مولدا دا كەلدى. ەم اياقتالعاننان كەيىن ونىڭ ەمشىلىگى جايلى سۇراستىرىپ ەدىم:
مەن ەمشى دە، باسقا دا ەمەسپىن، مەن دانەكەرشىمىن. ءبىر اللانىڭ عانا بۇيرىعىن ورىندايمىن! — دەپ جاۋاپ بەردى. سودان سوڭ:
— ەرتەڭ جولعا شىعاسىڭدار! — دەدى.
— ايتقانىڭىز كەلسىن! ەم ءبىتتى مە؟
— ءبىتتى، نيەتتەرىڭ جاقسى ەكەن! ەم تەز قوندى! — دەپ قوشتاسىپ شىعىپ كەتتى.
وسى تورت-بەس كۇننىڭ ىشىندە جۇك تە تيەلىپ، جولعا شىعۋعا سوڭعى دايىندىق جاسالىپ تا بىتكەن ەكەن. ەرتەڭىنە ءبىزدى جول كۇتىپ تۇردى.
بەس-التى كۇننىڭ ىشىندە ءبىز دە تالاي وزبەك اعايىنمەن ۇيرەنىسىپ، تانىسىپ، دامدەس بولعان ەدىك. شىعارىپ سالۋعا ءبارى كەلدى. مەن ولارعا:
قاشقاردان، سۋرحانداريا، قۇزار اسىپ،
دەنوۆقا مەن دە جەتتىم كوڭىلىم تاسىپ.
جولداعى كورگەن ازاپ ۇمىت بولىپ،
قىزىقتاپ تابيعاتىن تاڭعاجايىپ.
تابيعاتى سۇلۋ دا كوركەم ەدى،
قوزى-لاعى تاڭەرتەڭ ورگەن ەدى.
قالپىندا تابيعاتتى ساقتاۋ ءۇشىن،
وزبەكتەر ازابىن دا كورگەن ەدى.
اتادان ەڭبەككەرلىك ءتان بولعان سوڭ،
بالاعا ميراس ەتىپ بەرەگەن ەدى.
— دەپ باستالاتىن جىر شۋماقتارىن سىيعا تارتتىم.
ارالارىنان ءبىر ەگدە تارتقان كىسى:
— ارالاسىپ، تانىسىپ، دامدەس بولعانىمىزعا مەن قۋانىشتىمىن! مەيمان بولدىڭىز! تاعى دا كەلىپ تۇرىڭىز. مىناۋ ءبىزدىڭ سىزگە دەگەن سىي-قۇرمەتىمىز!-دەپ ماعان كوستيۋم-شالبار كيگىزدى. باسقالارى دا الدەرى كەلگەنشە سىيلىقتار سىيلاپ جاتىر.
كيىمىم ءبىرشاما تۇگەلدەنىپ قالعان سياقتى. بارىنە ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىرىپ، وت الىپ تۇرعان كاماز-عا قاراي ءجۇردىم. مەن وتىرعان بويدا ون توننادان اسا جۇك تيەلگەن كاماز ورنىنان ىڭىرانا قوزعالىپ، ۇلكەن جولعا بەت بۇردى.
جاسىل جەلەككە مالىنعان تاۋ بوكتەرىندەگى اسەم قالا — دەنوۆ پەن قوشتاسىپ، كوپ ۇزاماي، امان-ەسەن قازاقستانعا دا جەتتىك.
— قازاق ەلىم! قايران جەرىم! امانبىسىڭ؟! كىندىگىنىڭ قانى تامىپ، توپىراعىڭنان جارالعان پەرزەنتىڭ كەلدى تۋعان جەرىنە! — دەدىم شەكاراعا جەتە بەرە. مەن مۇنى كادىمگىدەي ايقايلاپ تۇرىپ ايتتىم. سودان سوڭ «تاعدىر مەنى اكەتسە دە قايدا الىپ، تۋعان جەرگە ورالدىم مەن اينالىپ» دەپ كۇبىرلەي بەردىم. دەدىم دە ءوز ويىم مەن ءوزىم بولىپ...
ويلاماعان جەردەن تۇتقىنعا ءتۇسىپ، ءسال بولعاندا تىرشىلىك ءۇشىن جالدامالى باسكەسەر بولىپ كەتە جازداعانىما، باسكەسەرلەردەن كورگەن قورلىعىما بارلىق جۇكتەن اسىرەسە كۇن كورىس كوزى، — كاماز-دان ايىرىلعانىما، ول از دەگەندەي بىردە ءبىر قۇجاتىم قالماعانىنا باحتيەردىڭ ايتقانىن ىستەپ، العاشقى كۇنى دەنوۆتا قالماعانىما وكىنىپ، جانىمدى قويارعا جەر تاپپاي وتىرعانىمدا جەتىسايداعى قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى «بلوك بەكەتىنە» دە كەلىپ جەتتىك.
وزبەكستان جەرىندە ءجۇرىپ وتكەن ادەت بويىنشا مەن كاماز كابيناسىندا وتىرعانمىن. كاماز-شىلاردىڭ كەتكەنىنە دە ءبىراز ۋاقىت بولدى. الدەن ۋاقىتتا ەكىنشى شوفەرمەن كەدەن فورماسىنداعى سەرجانت كەلىپ، كابيناداعى زاتتاردى، كيىم-كەشەكتى استى-ۇستىنە شىعارىپ تەكسەرە باستادى. ابدەن تەكسەرىپ بولعان سوڭ، جەردە تۇرعان ماعان قاراپ، «قۇجات!» دەپ قولىن سوزدى. مەن يىعىمدى قيقاڭ ەتكىزىپ تۇرا بەردىم. ول ماعان قوقيلانا قاراپ ءبىراز تۇردى دا «ءاي، وزبەك! ءجۇر!» دەدى. ەرتىپ اپارعان جەرىندەگى باستىعىنا مەنى كورسەتىپ:
— مىنا وزبەكتىڭ دە قۇجاتى جوق! — دەپ جانىنداعى بولمەسىنە كىرگىزدى. كىرسەم، ەردوستى دا سول بولمەگە قاماپ قويىپتى.
— كوكە، ءوزىڭىز سويلەسىپ كورمەسەڭىز، مىنالاردىڭ ءسوز تىڭدايتىن ءتۇرى جوق. ەكى ورتادا ءبىزدىڭ باحتيەرلەردى قيناپ، اكەسىنىڭ قۇنىن سۇراپ جاتىر.
سول ەكى ورتادا مەنى اكەپ قاماعان سەرجانت تاعى بىرەۋدى الىپ كەلدى. مەنىڭ ەسىمە كاماز كابيناسىنداعى وزبەكتەر سىيعا تارتقان كيىم-كەشەككە ءتۇستى دە:
— كوماندير! ا، كوماندير! — دەدىم:
— قۇجاتتارىم ماشينادا! كابيناداعى جاڭا كيىمىمنىڭ قالتاسىندا!
ول ارعى جاققا وتىڭكىرەپ بارىپ باستىعىمەن تىلدەستى دە، تور ەسىكتىڭ قۇلپىن اشىپ مەنى سىرتقا ەرتىپ شىقتى.
— ءاي، وزبەك، قازاقشا تاپ-تازا سويلەيسىڭ عوي ءوزى! — دەدى تاڭىرقاعانىن جاسىرماي. مەن ءۇن قاتپاعاننان سوڭ ودان ءارى ەشنارسە دەگەن جوق.
وزبەكتىڭ شاپانى مەن تاقياسىنا اجەپتاۋىر ۇيرەنىپ قالعان ەكەنمىن. كوستيۋم-شالبار كيىپ، جالاڭ باستانعانىمدا ءوزىمدى ءبىر ءتۇرلى سەزىندىم. باستان اياق مۇزداي كيىنىپ بولىپ:
— كوماندير! سەن ەندى مەنى باستىعىڭا الىپ بار! — دەدىم.
— ءسىز ءوزى وزبەكسىز بە، قازاقسىز با؟! — دەپ ول ءسال بولسا دا جۇمسارۋعا اينالدى.
— ءوزىڭ كىم دەپ ويلايسىڭ؟
— بىلمەيمىن. تازا قازاقشا سويلەيسىز. ءتۇرىڭىز دە قازاققا كەلەدى. سوعان قاراعاندا وزىمشە قازاق قوي دەپ تۇرمىن.
«قازاق قوي دەپ تۇرساڭ» مەن سول قازاقتىڭ ناعىز ءوزىمىن. قالعان اڭگىمەنى باستىعىڭنىڭ الدىندا ەستيسىڭ. ءجۇر، باستىعىڭا الىپ بار.
— قۇجات شە؟! ءتولقۇجاتىڭىزدى بەرمەيسىز بە؟
— قۇجاتتارىمدى سول باستىعىڭا كورسەتەمىن!.
— وندا ءجۇرىڭىز! — دەپ جول باستاپ كەلە جاتىپ، «ۇلكەن باستىق ساعات 9-10 شاماسىندا كەلەدى» دەدى جاي عانا.
— ءقازىر قاي باستىعىڭ بار؟
— اۋىسىم باستىعى بار. ءبىراق ول ەشنارسەنى ءوز بەتىنشە شەشە المايدى! شارۋاڭىز تىعىز، ءارى كۇردەلى بولسا ءبارىبىر ۇلكەن باستىققا قارايلاتادى.
— وندا كوماندير، سەن مەنى ۇلكەن باستىعىڭ كەلگەنگە دەيىن قايتادان اپارىپ قاما دا، ول كەلگەندە مەنى الىپ بار.
— ءقازىر ءبىز جاڭا اۋىسىممەن اۋىسىپ جاتىرمىز. سولاردىڭ ۇلكەنىنە ءسىزدى دە تاپسىرىپ كەتەيىن. ءسىزدى باستىققا سول جولىقتىرادى!
— سولاي ما؟ وندا ءوز تارتىپتەرىڭدى ۇستانىڭدار. ايتەۋىر مەنى باستىقتارىڭمەن جولىقتىرساڭدار بولادى.
قايتا قاماعاننان كەيىن مۇزداي بولىپ كيىنىپ العان مەنى كوبى تانىماي، ءبىرازى ءتىپتى سەكەم الىپ قالعان سەكىلدى. ويتكەنى دىبىر-دىبىر سويلەسىپ وتىرعان ولار ساپ تيىلدى.
ءبىراز ۋاقىت وتكەندە جاڭا اۋىسىم كەدەنشىسى مەنى باستىعىنا الىپ باردى. كەدەن باستىعى كوپتى كورگەن، ءجونى ءتۇزۋ ادام ەكەن. مەنىڭ اڭگىمەمدى ءسوزدى بولمەي ۇلكەن ىقىلاسپەن تىڭداپ، جىلى قاباق تانىتتى.
— ءقازىر، ساكە. مەن ءسىز بەن ءسىزدىڭ قاسىڭىزداعى ەردوستىڭ دەرەكتەرىنە سۇراۋ سالىپ، فاكسپەن قۇجاتىڭىزدىڭ كوشىرمەسىن الدىرتايىن. وعان دەيىن سەرىكتەرىڭىزبەن تاماقتانىپ، الدەنىپ الىڭىز-دار. قۇجات كەلگەندە حابارىن ايتامىن!-دەپ تەلەفونمەن ءبىزدى كۇتىپ الۋعا بىرەۋلەرگە تاپسىرما بەرىپ جاتتى. سودان كەيىن قايتادان ماعان بۇرىلىپ:
— ويپىرماي-اي، قۇداي ساقتاعان ەكەن! ءسىز سياقتى شارۋامەن بارعان تالاي ادامدار بار عوي! ولاردىڭ جاعدايى نە بولىپ جاتىر دەسەڭىزشى! — دەپ جاناشىرلىق تانىتتى — بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى كوستيانىڭ بانداسىن ۇستادىق دەپ شۋلاپ ەدى، ءتىپتى تەلەديداردان دا كورسەتكەندى. سوندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنىڭ جالعان اقپارات بەرگەنى مە؟ الدە ميليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سالعىرتتىعى مەن السىزدىگى مە؟ ايتپەسە باندالار توبى قالاي تاجىك وپپوزيسياسىمەن بىرىگىپ كەتەدى؟
— بۇل جەردە بۇقارالىق اقپارات قۇرالىندا تۇرعان ەشتەڭە جوق، ميليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىنا باندا مۇشەلەرىنىڭ بىرەڭ-سارانى عانا تۇسكەن. ميليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىشىندە دە ءوز مىندەتتەرىن تولىق ورىندامايتىندارى بار. مىسالى ۇستالىپ تۇرعان تالعات دۇيسەبەكوۆ دەگەن الااياق بانداعا پروكۋرور سانكسيا بەرمەي، كەرەك دەسەڭىز. ونىڭ قاشۋىنا جاعداي جاساعان. مىنە، سول تالعات ەندى تاجىكستاندا ءجۇر. مۇنداي مىسالدى كوپتەپ ايتا بەرۋگە بولار ەدى. وعان تولىق ايعاقتىڭ جەتىسپەۋىنە جانە قولدا بيلىكتىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى اۋزىڭدى اشا المايسىڭ. دەگەنمەن قانشاما ميليسيا، تەرگەۋ قىزمەتكەرلەرى مەن پروكۋرورلار ۇستالىپ، جازاسىن الىپ جاتسا دا باندالارمەن سىبايلاستىعىن توقتاتاتىن ەمەس. ارينە، «بارماق باستى، كوز قاستى» كوپ-اق. سونىڭ سالدارىنان قانشاما قىلمىستىڭ بەتى اشىلماي، تالعات سياقتى قاراقشى-قانىشەرلەر ەركىندىكتە ءجۇر.
— وسى ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعان تالعات دۇيسەبەكوۆ دەگەن ەسىمدى مەن بۇرىن ءبىر تەرگەۋشىدەن ەستىگەن ەدىم.
ونى توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا اقتوبە قالاسىنداعى حروم زاۋىتىنىڭ ديرەكتورىن قولعا ءتۇسىرىپ، كوپ اقشا تالاپ ەتكەن كەزىندە «الفا» توبى تالعات پەن قاسىنداعى باسكەسەرلەرىن قولعا تۇسىرەدى. ءبىراق ءبىر ۇلكەن لاۋازىمدى كىسىنىڭ ارالاسۋىمەن سەگىز ايدان سوڭ تەرگەۋدەن بوسانىپ، ماسكەۋ جاققا قاشىپ كەتىپتى دەگەن قاۋەسەت تاراعان ەدى.
— ويپىرماي، ەندى تاجىكستانداعى جالدامالىلار قۇرامىندا ءجۇر دەيسىز بە؟ ول بالەنى ءسىز جاقسى بىلەسىز بە؟!
— بىلگەندە قانداي. امانكەلدى كولحوزىندا تۇرعان مۇرات دەگەن ءىنىسى تالاي رەت سوتتالعان. اقىرى تاراز قالاسىنداعى ونىنشى مولتەك اۋداندا شەشەسىنىڭ قولىندا كوكىرەك اۋرۋىنان ءولدى. قۋانىش دەگەن ءىنىسى تاەكۆونداعا قاتىسادى. ونىڭ دا وڭىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق. ميكرورايونداعى ەسىرتكەشىلەردىڭ جەتەكشىسى. ال، تالعاتتى ماسكەۋدە ءجۇر دەگەنىڭىز راس، وندا ورىسقا تۇرمىسقا شىققان قارىنداسى تۇرادى. سونداي-اق ونىڭ اقتولقىن دەگەن دۇمشە مولدا قارىنداسى بار، كيروۆ كوشەسىنىڭ اياعىندا تۇرادى. سول كيروۆ كوشەسىنىڭ باندالارىنا بال اشىپ، ساۋەگەيلىك جاساپ، جەلەپ-جەبەپ وتىرادى.
— ساكە، بۇل جايتتاردى قايدان بىلەسىز؟
ە-ە، ءسىزدىڭ تەرگەۋشى دوسىڭىز سياقتى مەنىڭ دە باتىربەك دەگەن وبلىس اۋماعىندا ىستەيتىن تەرگەۋشى جاقىن ءىنىم بار. سول باتىربەك «مۋسا» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ ديرەكتورى مۇسا قۇلسارييەۆتى تەرگەگەن. مۇسا قۇلسارييەۆتى مەن جاقسى بىلەم. ول بۇرىنعى الىسقا قاتىنايتىن جۇرگىزۋشى. «اعايىندى ماحمادوۆتار» دەگەن فيرمانى ەستۋىڭىز بار ما؟
— ءيا ەستىگەم «بم» دەگەن اراق-شاراپ ونىمدەرىن شىعارادى.
— مىنە، ءسىز دە حاباردار ەكەنسىز. سول «بم»ء-ىڭىزدىڭ باستىعى سۇلتان ماحمادوۆ تا بۇرىنعى سونداي جۇرگىزۋشى. سۇلتان دا، مۇسا دا اراق شىعارادى. سۇلتاننىڭ ۇلتى — شەشەن. مەكەمەسى تاراز قالاسىنىڭ تۇبىندەگى «جالپاق توبە» دەگەن جەردە. مۇسا قۇلسارييەۆ تاتار جىگىتى. ونىڭ مەكەمەسى قالانىڭ ەكىنشى جاعىندا، ەليەۆاتوردىڭ قاسىندا. سول مۇسانىڭ باس بۋحگالتەرىن تالعات سياقتى قىلمىسكەرلەر اتىپ كەتەدى. وسى ءىس بويىنشا تەرگەۋ جۇرگىزگەن باتىربەك تالعاتتىڭ مۇسانىڭ دا ءبىر كاماز اراعىن الداپ الىپ قاشىپ كەتكەنى تۋرالى ايتقان. مەن دە الىسقا قاتىنايتىن جۇرگىزۋشىمىن. ءبىراق ولار سەكىلدى ىسكەر ەمەسپىن. ىسكەرلىكتى ەندى باستاعانىمدا تاجىكستاندا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، «كامازدى» دا، زاتتى دا باندالارعا «بەرىپ»، ءوزىم زورعا قاشىپ قۇتىلىپ كەلە جاتقان جوقپىن با؟!
— ە، ە. ولاردىڭ ءومىرى دە قيىن عوي. كۇندە مىنا كەدەننەن ءوتىپ جاتادى — دەدى سودان سوڭ. — ىلعي تۇزدە، ءار ءسات اجالمەن بەتپە-بەت كەلەدى، ەڭبەگى ادال عوي ولاردىڭ. تۇرلەرىن كورىپ جانىڭ اشيدى! دەگەنمەن ەل ارالاپ، جەر كورىپ، ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن تاتقان جىگىتتەر ەكەن. شەشەن بولسا دا، تاتار بولسا دا ناعىز ەر ەكەن! ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعان قۇلسارييەۆ مۇساڭىزدى جاقىن بىلمەسەم دە سىرتتاي ەستۋىم بار. تەرگەۋشى باتىربەك ءىنىڭىزدىڭ دە ەسىمى تانىس. كەرەك دەسەڭىز تەلەديداردان دا كورگەنمىن.
سولاي ما؟ قاشان؟
— وسى جاقىندا عانا «حابار» تەلەارناسىنان حاسيات مانسۋروۆانىڭ بانداسىن قالاي ۇستاعانى جونىندە جيىرما مينۋت بويى پودپولكوۆنيك باتىربەك زياشيەۆ پەن مايور ەرجان قاپاشيەۆ ەكەۋى جايلى حابار بەرىلدى. حاسيات مانسۋروۆانى وزىمىزدە عانا ەمەس، وزگە رەسپۋبليكالاردا دا جاسالعان قىلمىستىڭ سونىڭ قولىمەن كەلگەنىن اينىتپاي تانىعانمەن قولعا تۇسىرە الماي جۇرگەنىنە سەگىز جىلداي ۋاقىت بولعان ەكەن. ايتپاقشى، ول ايەل وزبەكستان مەن قىرعىزستاندا ءبىر-بىر رەتتەن ميليسيالاردىڭ قولىنا ءتۇسىپتى. ونى دا، قىرعىزستان مەن وزبەكستاننان كەلگەن تەرگەۋشىلەردى دە تەلەديداردان كورسەتتى. سويلەتتى. ءبىراق قىرعىزستاننان كەلگەن تەرگەۋشى دە «ءبىزدىڭ قولىمىزدا كوپتەگەن ايعاق بولدى. ءبىراق حاسيات مانسۋروۆا كوزبوياۋشىلىقپەن اينالىسادى عوي دەيمىن. ويتكەنى قولىمىزدا ىلىك بولاتىن دا، ناقتى دالەل بولاتىن دا سيقىرشىلىق ونەرىنە ارنالعان كىتاپتارمەن قوسا باسقا دا سوعان قاجەتتى قۇرال-سايمان، دارىلىك شوپتەرى بولا تۇرا، ايلامىز تاۋسىلىپ، قايتا ءوزىمىز ەسەڭگىرەپ، ءار تەرگەۋدەن سوڭ اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالاتىنبىز. ءبىزدىڭ ورنىمىزعا تەرگەۋ جۇرگىزگەن باسقا تەرگەۋشىلەر دە سونداي كۇيدە بولدى. جارتى جىلدان اسقان تەرگەۋ بارىسىندا ەشتەڭەنى دالەلدەي المادىق» دەدى.
تىكەلەي ەفيردە باسقا رەسپۋبليكادان كەلگەن تەرگەۋشىلەر مەن باسقا دا ماماندار باتىربەك زياشيەۆقا «ءسىز حاسيات مانسۋروۆادان جاۋاپ العانىڭىزدا قانداي كۇيدە بولدىڭىز؟!» دەپ سۇراق قويعاندا ول قىسقا عانا:
— باسىم قىسىم اۋىرىپ، ەكى شەكەم شانشىپ كەتەتىن. سوعان بايلانىستى تەرگەۋ ۋاقىتىن قىسقارتاتىنمىن. ءسال تىنىستاپ، قان قىسىمىم قالپىنا كەلگەن سوڭ قايتا كىرىسەتىنمىن. ءسويتىپ تەرگەۋ ارالىعىن كۇننەن-كۇنگە جيىلەتتىم! — دەدى. مۇنى ەستىگەن وزگە رەسپۋبليكا تەرگەۋشىلەرى كادىمگىدەي وكىنىپ قالدى. بۇل حاباردان ۇققانىم حاسيات مانسۋروۆانىڭ سىبايلاستارى عانا تۇتىلادى ەكەن دە، ءوزى «سۇتتەن اق، سۋدان تازا» بولىپ قۇتىلىپ كەتەدى. مىسالى ءۇشىن حاسيات مانسۋروۆانىڭ ءبىر سىبايلاسىن كورسەتتى. ول جامبىل وبلىسىنىڭ تالاس اۋدانىندا شوپان ەكەن. شوپان حاسيات مانسۋروۆانى ناعىز سيقىرشى ەكەنىن دالەلدەدى. شوپان بايعۇس حاسياتتىڭ ءبىر ءسوزى مەن بىر-ەكى قيمىلىنان كەيىن-اق بارلىق مال-جانىن، وتباسى، بالا-شاعاسىن تاستاپ، بانديت قاتىننىڭ ايتقانىن ىستەپ كەتە بەرىپتى. قىرعىزستان، وزبەكستاندى شارلاپ، جازىقسىز ادامداردى قانعا بوياعان حاسيات مانسۋروۆا قازاقستانعا تاۋلى ايماق، ءشول دالامەن ءبىر ءوزى جاياۋلاپ كەلىپ، اي دالادا مال باعىپ وتىرعان جاڭاعى مالشىعا تاپ بولادى. ونىڭ باسىن اينالدىرادى دا، تالاي جان تۇرشىگەرلىك سويقاندى، جاڭاعى قويشىنىڭ وزىنە ىستەتەدى.
حابار جۇرگىزۋشىسى:
— مانسۋروۆانىڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن قالاي عانا بۇلجىتپاي ورىندادىڭىز دەسە، «بىلمەيمىن... ول ايتسا بولدى سول تاپسىرمانى ورىنداۋعا بار نيەتىممەن كىرىسەتىنمىن» دەدى.
بىردەڭە ىشكىزدى مە؟
— جو-وق!.. ۇنەمى ىشكىزبەيتىن. اندا-ساندا. ءبىراق سوڭعى شابۋىلدان كەيىن مەنتتەردەن قاشىپ قۇمنىڭ ىشىندە جۇرگەن كەزدە «جاقسى بولاسىڭ! شارشاعانىڭ مەن قورققانىڭ باسىلادى!» - دەپ بىردەڭە ىشكىزگەن. سوندا ايدالا دا ۇيىقتاپ قالىپ قولعا ءتۇستىم.
— ونىڭ قالاي سيقىرلايتىنىن ەسىڭىزگە تۇسىرە الاسىز با؟
— ەكى الاقانىن اشقان كۇيى بەتىمە جاقىنداتىپ، ساۋساعىن جىبىرلاتادى دا، باسىمدى ەكى-ۇش رەت اينالدىرا سيپاپ «ءسۇفف! ءسۇفف!» دەيدى دە ەكى الاقانىن كوز الدىما اكەلىپ، ەرنى جىبىرلاپ بىردەڭەلەردى ايتادى. بار بولعانى وسى.
قازاقستان جاعىنان جامبىل وبلىسىنىڭ ساراپتاما مامانى مايور گۋسەينوۆتىڭ قورىتىندىسى مەن كورشىلەس ەكى رەسپۋبليكادان كەلگەن ساراپتاما قورىتىندىسىن سالىستىرعاندا بىردەي بولىپ، سوڭعى الماتى —تاشكەنت اۆتو جولىنداعى «اقشولاق» ەلدى مەكەنى تۇسىندا اۆتوبۋسقا جاسالعان قارۋلى شابۋىلدىڭ ۇقساستىعىن دالەلدەگەن مامانداردىڭ بۇلتارتپايتىن ايعاعىنان كەيىن، عانا بۇكىل قىلمىستى ءوزى ۇيىمداستىرعانىن مويىنداعان حاسياتتى قولعا ءتۇسىرۋ دە وڭاي بولماپتى. سوڭعى ساتكە دەيىن قارسىلاسقان حاسياتتى ون كۇن بويى وكشەلەي قۋعان باتىربەك زياشيەۆ پەن ەرجان قاپاشيەۆ قۇم ىشىندە زورعا دەگەندە قولعا تۇسىرەدى.
— بۇل ءسىز ايتىپ وتىرعان جاعداي ماعان بەلگىلى، شىن مانىندە قيىندىقپەن قولعا تۇسىرگەنى راس. ول اڭگىمەڭىزدىڭ اياعىن مەن سىزگە بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايتىپ بەرە الامىن.
— ءالى اياعى بار ما؟ جوق، الدە، تاعى دا ۇستالماعان بانديتتەر توبى بار ما؟ — دەدى ول تاڭدانىپ.
— الگىندە ايتتىم عوي؟!
— نە دەپ؟
— باتىربەك زياشيەۆ ءىنىم دەپ...
— ءيا، ءيا، ەندى ەسىمە ءتۇستى.
— ەسىڭىزگە تۇسسە، ءسىز مىناعان جاۋاپ بەرىڭىزشى. «مۋسا ج ش س» مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى قۇلسارييەۆ مۇسانى مانا ءبىر سوزىڭىزدە تانيمىن دەپ قالدىڭىز. ول تۋرالى شىم-شىتىرىق وقيعالى حيكايانى دا ايتىپ بەرەيىن. ول ءىستى دە باتىربەك زياشيەۆ جۇرگىزگەن.
ودان كەيىن باتىربەك زياشيەۆتىڭ ىسىنە سەنىمسىزدىك تۋعىزعان حالىق قاۋىپسىزدىگى كوميتەتى ءىستى قايتا قاراپ، جازىقسىز قۇلسارييەۆتىڭ ابدەن سىلىكپەسىن شىعارىپ، بوسپالاۋ ادىسىمەن تيتىقتاتقانىنا دەيىن بىلەمىن. حاسيات مانسۋروۆا جايىن باتىربەك زياشيەۆتان، ال قۇلسارييەۆتىڭ كوميتەت تەرگەۋشىلەرىنە جەم بولعانىن ونىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم. وسىنداي ناقتى ايعاق بولعاننان كەيىن عانا سىزگە اشىقتان اشىق ايتىپ وتىرمىن.
— ءتۇسىندىم، ءسوز سارىنىڭىزدى ابدەن ءتۇسىندىم. مىنا قارا جولدا تالاي ادامدارمەن تانىسىپ، كەيدە ءتىپتى جەكجات-جۇراتتا بولىپ كەتەدى ەكەنسىڭ. ويلاماعان جەردەن تالاي وقيعانىڭ دا كۋاسى بولادى ەكەنسىڭ. مىنە ءسوزىمدى راستاپ، مەنى وتىرىكشى قىلمايتىن تاعى ءبىر جاعداي بار. ماسەلەن سىزبەن كەزدەسىپ اڭگىمە بارىسىندا رەسپۋبليكاعا، تىپتەن ورتا ازياعا بەلگىلى، ءبىزدىڭ جالپى تىلمەن ايتقاندا «چەكيستىڭ»، ءوزىمىز كەزدەسپەسەك تە تەلەديداردان كورىپ ەستىپ بىلگەن باتىربەك زياشيەۆتىڭ تۋعان اعاسىنا كەزدەسەمىن دەپ ويلاپپىن با؟! مىنە، سول سياقتى وسى قارا جولمەن كىمدەر ءجۇرىپ، كىمدەر وتپەيدى. سول وتكىنشى كىسىلەرمەن اڭگىمەدەن مۇساڭىزدى دا بىلەمىن. ايتپەسە:
— ويپىرماي، ءىنىڭىز دە تەگىن ەمەس ەكەن. اناۋ بانديت قاتىنعا توتەپ بەرگەنىنە قاراعاندا ءوزىنىڭ دە ەرەكشە ءبىر قاسيەتى بار بولعانى عوي. نەگىزى ميليسيا قىزمەتىنە، اسىرەسە تەرگەۋ سالاسىنا سونداي قاسيەتى بار ادام كەرەك-اۋ ءوزى! — دەپ مەنەن جاۋاپ كۇتكەندەي ىڭعاي تانىتتى. مەن ءسوز كەزەگىن العان بويدا ول قايتادان:
— بارىنەن دە بۇرىن اناۋ باندى قاتىندى قالاي قولعا تۇسىرگەنىن ايتىپ بەرسەڭىز! — دەپ ءسوزىمدى ءبولدى.
— اقىرى فاكس كۇتىپ وتىرمىز عوي، ۋاقىتىڭ بولسا اڭگىمەنى باسىنان باستايىن. بۇل بالانىڭ ماماندىعى دا، مىنەز-قۇلقى دا ميليسيا قىزمەتىنە لايىق ەمەس. ونى ميليسيا قىزمەتىنە كىرگىزىپ، وبالىنا قالعان مەن. نەگىزگى ماماندىعى تەلەفون كوممۋنيكاسياسىنىڭ ينجەنەرى، جوعارى ءبىلىمدى. تاشكەنت قالاسىنداعى ينستيتۋتتى بىتىرگەن. ول كەزدە انام اۋەس ءتىرى، قالادا تۇراتىن. مەن كەڭشاردا زووتەحنيكپىن. قالاداعى ەت كومبيناتىنا كەلگەن سايىن انامنىڭ ۇيىنە سوعىپ تۇراتىنمىن. كەلگەن سايىن شەشەم:
— باتىربەك قورداي-وتار ارالىعىندا تەلەفون باعاناسىن تۇرعىزدىرىپ، سىمىن تارتىپ ءجۇر. كورسەڭ جانىڭ اشيدى! — دەيدى دە وتىرادى.
ءبىر كەلگەنىمدە باتىربەك ۇيدە ەكەن. قولىنا كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، قىزىل شاقا بولىپتى. شىنىندا دا ادامنىڭ جانى اشيدى ەكەن.
ەت كومبيناتىنىڭ مال سويۋ سەحىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەيتىن قوجامجاروۆ پەرنەش دەگەن اعايىنىمىز بار ەدى. سونىڭ:
— ءبىزدىڭ بەرىك دەگەن كۇيەۋ بالامىز وبلىستىق ىشكى ىستەر بولىمىندە كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى عوي. سولارعا جوعارى ءبىلىمدى بايلانىسشى كەرەك!-دەگەن ءسوزىن ەستىگەنمىن. سونى باتىربەككە ايتسام، باياعى جايباراقات مىنەزىنە سالىپ، «كورەرمىز» دەيدى. ءوزىنىڭ ايانىشتى قالىندە شارۋاسى جوق. «قوي مىناۋ كورەرمىز» دەپ جۇرگەندە ونداي قىزمەتكە بىرەۋ-مىرەۋ پارا بەرسە دە تۇرىپ الادى. تازا جۇمىس، جالاقىسى جاقسى. تەلەفون راسياسىنان باسقا ميليسيادا نە بار؟ ەشكىمگە بالە-جالاسى جوق، ماماندىعى بويىنشا قىزمەتىن اتقارىپ ۋاقتىلى ايلىعىن الىپ جۇرە بەرەر» دەگەن ويمەن ماشيناما ونى وتىرعىزىپ الدىم دا، وبلىستىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ كادر بولىمىنە كەلدىم. كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى قۇتبايەۆ بەرىك. بايلانىس ءبولىمىنىڭ باستىعى سادوۆسكايامەن اقىلداسايىن، ول ورىس جىگىتى بولسا! — دەپ ءجۇر ەدى دەپ قاراپ وتىر. مەن شارت ەتە ءتۇستىم. «سوندا قازاقتان شىققان مامان ونىڭ تاقياسىنا تار كەلە مە؟» دەپ تۋراسىنان تارتتىم. سوندا بارىپ قۇتبايەۆ:
— ءسىز كىم بولاسىز؟ قايدا ىستەيسىز؟ — دەدى. «اسا» كەڭشارىندا باس زووتەحنيكپىن.
— ءسىز ءسۇت كەشەنىندەگى قۇتبايەۆتاردى بىلەسىز بە؟
— قاراماعىمداعى ادامداردى نەگە بىلمەيمىن، بىلەم! بالاسىنىڭ اتى — سەيىت، ءوزىنىڭ اتى — مەدەربەك.
— مەن سول مەدەربەكتىڭ بالاسىمىن. سەيىت ءىنىم عوي.
— قۇتبايەۆتاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە موينىنا ءىرى قارا مىنگەن.
— بىلەم. رەتىن تاۋىپ، سولارعا قول ۇشىن بەرىپ، كومەك ەتسەڭىز.
— سەن دە مەنىڭ جۇمىسىمدى ءبىتىرىپ بەر. قاي كۇنى باتىربەككە بۇيرىق شىعادى، سول كۇنى اكەڭ مەن ىنىڭە كومەكتەسەمىن! — دەدىم.
مىنە، سول كۇننەن باستاپ باتىربەك ميليسيادا.
ءبىراق وسە الماي ءجۇر. ويتكەنى تازا جۇرەدى. ەشكىمنەن ەشتەڭە المايدى دا، ەشكىمگە ەشتەڭە بەرمەيدى دە. ءبىزدىڭ تۇقىم سونداي. ايتپەسە باستىق بولسا دا ورەسى جەتەر ەدى.
ال، «اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمى باستىعىنىڭ ورنى جيىرمادان جيىرمادان وتىز مىڭ كوك قاعازعا جەتتى» دەگەن ءسوز بار. كىم ءبىلسىن. ماي بىتكەننىڭ ءبارى «ۇلكەن باستىققا جەتى سايىن اتاعانىمىزدى بەرۋىمىز كەرەك» دەپ جۇرگىزۋشىلەردى زار يلەتىپ جاتادى عوي.
— قوي! شىنىمەن بە؟
— قوياتىن تۇگى جوق. ءسىز «حابار» ارناسىنان مەنىڭ ءىنىم — باتىربەكتىڭ ەرلىگىن كورسەڭ، مەن دە سول ارنادان جامبىل جەرىندە تونالىپ، جاپا شەككەن بەس ءجۇز ىسكەردىڭ ميتينگىسىن كوردىم.
— ويباي-اۋ، وبلىس اكىمى قايدا قاراپ وتىر؟
— اكىم دەگەنىڭىز، ونىڭ ماڭايىنداعى شەنەۋنىك بىتكەن قۇلانداعى ءزىل-زالاعا شاپقىلاپ جۇرگەن جوق پا؟ راس-وتىرىگىن قايدام، اسكەرلەر جەر استىنداعى بومبا قويماسى جارىلىپ، ءزىلزالا سودان بولعان! — دەپ ءجۇر عوي حالىق.
— سولاي دەڭىز. ءبىراق «حالىق ايتسا قالت ايتپايدى» دەگەن ءسوز بار عوي، كىم بىلگەن. شەنەۋنىكتەر تاباققا ەكى قولدى ءبىر-اق سالىپ اسايدى دەسەڭىزشى.
— كىم بىلەدى؟ «ەسىتكەن قۇلاقتا جازىق جوق» دەمەكشى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاماعان سوڭ قىزىل ءتىل نە دەمەيدى. ونداي تىلدە سۇيەك جوق ەمەس پە؟ ءبىراق ءبىزدىڭ كەزىمىزدە پارا بەرمەك تۇرماق، اتىن ەسىتكەندە شوشيتىنبىز. جاڭا عانا ءوزىم ايتپاقشى قولدان كەلسە ەبىن تاۋىپ كومەك ەتىپ «سىيعا-سىي، سىراعا-بال» جاساۋدان قاشپايتىنبىز. ال، بۇگىنگىدەي تۇيەنى تۇگىمەن جۇتۋ دەگەندى بىلمەيتىنبىز.
ءبىز قاراپايىم، تىك ءجۇرىپ، تىك تۇرعان، بىرەۋدىڭ ىسىنە ارالاسىپ، دۇنيەسىن ساراپتاپ نە بولماسا تۇگەندەپ، بوتەن كىسىنىڭ قالتاسىنا قول سالعان ورتادان ەمەس، تەكتى ورتادان، قاسيەتتى جەردەن اۇ-سۇيەك تۇقىمىنان وسىپ-ونگەن جاندارمىز. ءوز جۇرتىم ەل بيلىگىندە بولىپ، حالىق دەپ وتكەن، ءبىزدىڭ وڭىرگە تەگىس بەلگىلى ادامدار. وتكەن كىتابىمدا بۇل جاعدايدى جازعانمىن. ال، ناعاشى جۇرتىما كەلسەم، تۋعان ناعاشىم اۋدارباي دا حالىق، ەل-جۇرت دەپ وتكەن كىسى. ءارى حالىق ەمشىسى، ءمادىمار بولىستىڭ جاقىن اعاسى جانە كەڭەسشىسى بولعان. ول جايلى جازۋشى ياقيا ءشىناسىل ۇلى مەن ءال-ماقاش ۇلىنىڭ جازعاندارىنان وقۋعا بولادى.
مىنە، وسىنداي ورتادان شىققان باتىربەك تە تەگىن ەمەس. ونى ول ىسىمەن دە دالەلدەدى. وتباسى ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرىپ، ەل قاتارى ءجۇرىپ جاتىر. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى عاني، ءمادي دەگەن ەكى ۇلى بار. سۇپ-سۇيكىمدى مەيرامكۇل كەلىن جوعارى ءبىلىمدى دارىگەر، وتباسىنىڭ كوركى.
ال، نەگىزگى اڭگىمەمىزگە كوشسەك باتىربەك زياشيەۆ پەن ەرجان قاپاشيەۆتىڭ بانديت قاتىندى قالاي ۇستاعانى تۋرالى باتىربەكتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىمدى ايتىپ بەرەيىن. تۋرا كينوداعىداي. ولاردىڭ ايتقان سارىنىمەن كينو تۇسىرسە بار عوي، شەت ەلدىڭ كەز-كەلگەن كينوسىنان اسىپ تۇسەدى. سودان...
بانديتتەر «ايدالادا ءبىزدىڭ ىزىمىزگە تۇسكەن ءدال كازىر كىم بار دەيسىڭ» دەگەن ويمەن ەركىنسىپ، داۋىرعا اڭگىمەلەسىپ بارادى. ءبارى دە ميداي دالانى كەسىپ ءوتىپ، باسقا وبلىسقا ءوتۋ جوسپارىن ماقۇلدادى. ول ءۇشىن تاڭ اتقانعا دەيىن قۇم جيەگىندە وتىرعان مالشى اۋىلعا ىلىگىپ، ودان ارى اتپەن كەتۋ كەرەك! — دەپ شەشەدى.
— قارۋ جاراقتى دايىن ۇستاڭدار. ۇلكەن جولدى كەسىپ وتكەندە ساق بولىڭدار. قاۋىپ-قاتەر تونسە عانا قارۋ جۇساڭدار! — دەگەن ايەل داۋسىن انىق ەستىگەن باتىربەك پەن ەرجان:
— قاپ! مىنالار تاعى دا سويقان سالىپ، ەشتەڭەدەن ايانايىن! — دەپ تۇرعان جوق قوي — دەيدى دە ەكەۋارا اقىلداسا كەلىپ «بۇل جەردە توسقاۋىلعا جەر ىڭعايى قولايسىز. ونىڭ ۇستىنە ءبىز اتىسقاندا دا پيستولەتپەن ەشتەڭە ىستەي المايمىز. ولار بەسەۋ، ءارى كارابيندەرى بولسا ءبىزدى اشىق دالادا جۋساتىپ سالادى. وداندا ماشينانىڭ جارىعىن سوندىرگەن قالپى سوڭىنان ىلەسىپ وتىرىپ ۇلكەن جولعا شىققاندا ءبىر امالىن قاراستىرايىق» دەگەن توقتامعا كەلەدى. ءسويتىپ بانديتتەر جارىعىنا ىلەسىپ، ەرە بەرەدى.
باعىتتارى شامامەن بازارباي ەلدى مەكەنىنىڭ كۇن شىعىس جاعى. الدىڭعى ماشينا تۋرا تارتتى. وڭعا دا سولعا دا بۇرىلماي «كوكوزەك» باعىتىن بەتىنە الدى. سوعان قاراعاندا ىشىندە بۇل ماڭايدىڭ جەر ىڭعايىن جاقسى بىلەتىن ادام بار،- دەپ توپشىلادى. بۇل ولاردى قولعا ءتۇسىرۋ جوسپارىنا ءبىراز وزگەرىس جاساتاتىن بولدى. باتىربەك ويلاعانداي-اق جارتى ساعات شاماسىندا ولار جيەكتەگى ۇيسەنبەك جازىعىنىڭ باستالار تۇسىنداعى سۋحانباي ۇجىمشارىندا بويداق مال باعىپ وتىرعان بەس-التى ۇيلىك ءىرى قارا فەرماسىنا باعىت ۇستادى.
ە-ە، بۇلار وسى فەرمادان مىنىسكە ات الايىن! — دەدى. قانداي امال جاساپ، جولىن بوگەۋگە بولار ەكەن؟» دەگەن ويمەن قاسىنداعى سەرىگى ەرجاندى ءتۇرتتى. ءسويتىپ ءوز ويىن ورتاعا سالدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ! — دەدى ەرجان. — تاڭ ساز بەرگەنشە سوڭىنان ىلەسەيىك. سودان سوڭ، ماشينامىزدى جاسىرىپ، الىستان باقىلاپ، بۇلار فەرماعا باعىت السا، ءبىز دەرەۋ باسقا جولمەن فەرماعا بۇرىنىراق جەتۋگە تىرىسايىق. كەزىندە ءبىر امالىن قاراستىرارمىز.
ەكەۋى وسى توقتامعا كەلىپ، بانديتتەر كولىگىنىڭ جارىعىنان قالماي ىلەسە بەردى. اركىم ءوز ويىمەن ءوزى بولىپ، ءۇنسىز كەلەدى.
كەنەت ۇنسىزدىكتى بۇزعان ەرجان بانديتتەر كولىگىنىڭ سول قاناتى تۇسىنان كورىنگەن ەكى جارىقتى نۇسقاپ:
— باتىربەك! اناۋ ەكى جارىقتى قارا، سول ماڭدا قارا جول بار عوي دەيمىن. بۇل قاي جاقتان شىققان كولىك ەكەن؟! كوردىڭ بە؟ موتوسيكل سەكىلدى.
— كورىپ كەلەمىن! موتوسيكل ەكەنى انىق. ءبىراق ەكەۋ ەمەس، ۇشەۋ بولۋ كەرەك. انە، سوڭىنان تاعى ءبىر جارىق كورىندى. شاماسى، بۇل ارادان قۇم جيەگى الىس بولماعانى عوي. مىنالار اناشاعا بارعاندار. موتوسيكلمەن قاپ-قاپ ەتىپ تاسيدى. انا قۇمداعىلار دايىنداپ بەرەدى. مىنالار جەتكىزىپ بەرۋشىلەر. ءقازىر ەسىرتكى ءشوبىنىڭ پىسكەن كەزى. كوزگە تۇسپەس ءۇشىن ميداي دالامەن جۇرەدى. ءقازىر تاڭ اتار-اتپاستان جيەكتەن شىعىپ كەتۋى كەرەك. ءبىز سونداي ساتتە تاپ بولىپ وتىرمىز. كوردىڭ بە، بانديتتەر اۆتوكولىگىنىڭ جارىعىن كورە سالىپ، قاشقاقتاپ بارا جاتقانىن!
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— العاشىندا ولار دوزورلارىن، ياعني الدىن-الا باقىلاۋشىلارىن جىبەرىپ، ساقتىق جاسايدى. ولاردىڭ حابار بولمايىنشا تاۋەكەلگە بارمايدى. ورگان قىزمەتكەرلەرى كەزدەسە دە وسى باقىلاۋشىلارمەن كەزىگەدى. ءبىراق ولاردان ەشتەڭە تابا المايدى. اناۋ ءبىز قۋىپ كەلە جاتقان جارىقتى كورە سالىپ جارىقتارىن ءبىر جاعىپ، ءبىر ءوشىرىپ باسقالارىنا بەلگى بەرىپ جاتىر. ويتكەنى بانديتتەردىڭ كولىگىن ەسىرتكىگە قارسى كۇرەسۋ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دەپ قابىلداۋدا.
— مۇمكىن بۇلار جاي، ءوز شارۋالارىمەن جۇرگەندەر بولار.
— ءاي، قايدام، مىنانداي بەيساۋىت ۋاقىتتا كىم جۇرەدى دەيسىڭ. جوق ىزدەۋشىلەر كۇندىز جۇرەدى. ۇرى-قارىلار موتوسيكل ەمەس، اتپەن كەزەدى. ونىڭ ۇستىنە اقمولا دەگەن تالاس وزەنىنىڭ كوپىرىندە اعام كووپەراتيۆ اشىپ دۇكەن ۇستاپ تۇرعاندا ەسىرتكى تاسىمالداۋشىلاردىڭ وسىنداي مەزگىلسىز ۋاقىتتا موتوسيكلمەن تىنىم تاپپايتىنىن جاقسى بىلەمىن.
ەندى ءبىز جوسپارىمىزدى وزگەرتەمىز. سالدەن سوڭ تاڭ دا اتادى. بانديتتەر دە اسىعىس. ەرتەرەك قۇم جيەگىنە ىلىگىپ، كولىك اۋىستىرۋعا ىنتىعىپ كەلەدى. ايتپەسە قۇمعا قاراي نەگە تارتتى؟ ءبىز دە كولىگىمىزدى انالاردىڭ موتوسيكلىنە اۋىستىرامىز!-دەگەن باتىربەك سول قاناتقا ماشيناسىن بۇرىپ، موتوسيكلشىلەردىڭ وكپە تۇسىن تۇسپالداپ، ولاردىڭ الدىنان توسۋ ءۇشىن جولدىڭ كەدىر-بۇدىرىنا قاراماي، ماشينا جىلدامدىعىن ۇدەتە ءتۇستى.
— باتىربەك! — دەپ ايقايلادى ەرجان. موتوسيكل بىزگە جەتكىزبەيدى عوي.
اپاتتىق جاعداي جاسايمىز! ماشينانى سولارعا تاستاساق تا، موتوسيكلدى يەلەنۋىمىز كەرەك. ايتپەسە ماشينامەن بانديتتەردى قۋىپ جەتە المايمىز.
تالاي وپەراسيانى سوزبەن ەمەس ىممەن ءتۇسىنىسىپ ءساتتى اياقتاعان سىرالعى سەرىگى ەرجان پيستولەتىن دايىنداپ، پلاستماسسا سويىلىن قولىنا الدى. بەلىندەگى قولعا سالاتىن كىسەنىنىڭ دە بىلەزىگىن اشىپ، «ءا!» دەسە، «ءما» دەيتىندەي تولىق دايارلىققا كوشتى.
كولدەنەڭ تارتىلعان تاسپاداي تاس جولعا جەتە بەرە، وعان وپ-وڭاي لىپ ەتىپ شىعاتىن جەردى تۇسپالداپ كەلە جاتقان باتىربەك ءسال قيعاشتاۋ ءجۇرىپ ءبىر توپ بۇتانىڭ تاساسىنا كەلگەن سوڭ كولىك ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ:
— مەن ءقازىر جول جيەگىنە توقتاعان كەزدە سەن تەز ماشينادان ءتۇس تە جولدىڭ ارعى جاعىنا شىعىپ ال! شابۋىلدى سول جاقتان جاسارسىڭ. «بۇلاردىڭ ماشينانىڭ وڭ جاعىنان كەز بولعانى مۇنداي جاقسى بولار ما؟! — دەپ كولىك توقتاعان بويدا لىپ ەتىپ شىعىپ بارا جاتقان ەرجانعا باتىربەك: «ىسكە ءسات!» دەدى دە ءوزى «جيگۋلي» كولىگىنىڭ ىشىندە قالا بەردى.
وڭ جاقتان ۇشىپ كەلە جاتقان موتوسيكلدىڭ الدىنا «جيگۋليدى» تاس جولدىڭ جايپاۋىتتاۋ جارقاباعىنان ىرعىتىپ شىعارىپ، جولدىڭ جارتىسىن الا سونداي شەبەرلىكپەن كىلت توقتاتا قويعان باتىربەكتىڭ ەسەبى ءمۇلت كەتكەن جوق. ويلاماعان جەردەن تاس جولعا اتىپ شىعىپ، توقتاپ قالعان «جيگۋليدى» ءبىرىنشى كەلە جاتقان موتوسيكلشى موتوسيكلىن جولدىڭ اشىق جەرىنە ءبۇرىپ ۇلگەرمەك تۇرماق، تەجەگىشتى دە باسا الماي «جيگۋليدىڭ» وڭ جاق قاناتىنا سوعىلدى دا، ءوزى ۇشىپ ءتۇستى. كوزدى اشىپ جۇمعانشا جەتىپ كەلگەن ەكىنشى موتوسيكلشى تەجەگىشىن باسىپ ۇلگەرىپ قالت-قۇلت ەتكەن بويى «جيگۋليدىڭ» ارتىنداعى اشىقتاۋ جەرگە بۇرماقشى بولدى، ونىڭ بۇل ويىن تۇسىنگەن باتىربەك وتالىپ تۇرعان «06»-نى بىردەن ارتقا شەگىندىرىپ ەدى، موتوسيكلدىڭ ارتقى جاعىنا تيەلگەن قاپتارعا تيگەن سوققى ونى جول جيەگىنەن تومەنگە قاراي ۇشىرىپ جىبەردى. قاراكولەڭكە بولسا دا مىنا جاعدايدى كوزى شالىپ قالعان ءۇشىنشىسى جىلدامدىعىن بارىنشا باسەڭدەتىپ، اسىقپاي جولدان ءتۇسىپ، پيستولەتتىڭ وعى جەتپەيتىن قاشىقتىققا باردى دا، اسىنعان مىلتىعىن سەرىكتەرى قۇلاعان جاققا كەزەپ تۇرىپ ءاي-شايعا قاراماي اتا باستادى. بۇل ارالىقتا موتوسيكلدەن قۇلاپ ەسىن جيا الماي جاتقان ەسىرتكى تاسۋشىلاردى ءبىر جەرگە جيناعان ەرجان، قولدارىن كىسەندەپ، قارۋلارىن سىپىرىپ العان ەدى. ول ءبىر مىلتىقتى قالدىرىپ، ەكىنشىسىن ءوزى الدى دا، ءۇشىنشى قىلمىسكەر جاققا قاراي بىرنەشە رەت اتىپ تا جىبەردى. كەنەت باتىربەك:
— ەرجان! موتوسيكلىنە جاقىنداتپا! ءبىرىنشى موتوسيكل جۇرۋگە كەلمەيدى ەكەن! جيگۋليگە سوققان دا الدىڭعى دوڭگەلەگى قيسايىپ قالىپتى. قايتسەك تە انانىڭ موتوسيكلىن قولعا امان-ساۋ ءتۇسىرۋ كەرەك! — دەپ ايقايلادى.
ەكەۋى قىلمىسكەردىڭ ەكى جاعىنان بۇقپانتايلاپ جاقىنداي بەردى. قىزدى-قىزدىمەن قارسىلاستارىنا جيىرما قادامداي قالعانىن بايقاعان باتىربەك پەن ەرجان مىلتىقتان باسقا پيستولەتتىڭ دە بارىن ءبىلسىن دەگەندەي پيستولەتتەن دە بىر-ەكى رەت اتىپ جىبەرىپ، ءىلى-شالا ءوز شارتتارىن قويدى.
— قارسىلاسقانمەن پايدا جوق. وعىڭ دا تاۋسىلۋعا جاقىن! سۋ قۇيعان ىدىسىڭ كولىگىڭدە! ودانداعى بەرىل! قارۋىڭدى تاستاپ، قولىڭدى كوتەر دە بەرى جاقىندا! ۇشكە دەيىن سانايمىن! ءبىر! — دەپ ايقايلادى ەرجان.
الاكولەڭكەدە انانىڭ بۇيرىقتى ورىنداعانىن كورگەن ەرجان قايتادان «تۇگەل شەشىن!» دەپ ايقايلادى. ءسويتىپ قىلمىسكەر قولعا ءتۇستى. اپ-ساتتە ونىڭ قولىن بايلاپ، ۇشەۋىن دە قوساقتاپ جيگۋليگە تىعىپ تاستادى. «بۇلاردى نە ىستەيمىز؟» دەگەن ەرجانعا باتىربەك:
— بۇلاردىڭ جاراسى جەڭىل، ولمەيدى. ەڭ باستىسى — انالاردى ۇستاۋ! موتوسيكلدى وتالدىرىپ كورەيىك تە بەنزين بىتكەندى وزىمىزبەن بىرگە ىدىسقا قۇيىپ الىپ كەتەيىك.
— اناۋ قاپتاردى نە ىستەيمىز؟!
— قاپتارعا تيمە! ونىمەن بانديتتەرگە ەلەۋسىز بولامىز. بانديتتەردىڭ ىشىندە وسى ماڭايدىڭ ادامى بار كورىنەدى. سول باس بوپ، ءبىزدى ەسىرتكى تاسىمالداۋشىلار! — دەپ ويلايدى. مىنالاردىڭ قولىن جىپپەن تاس قىپ بايلا دا كىسەندى الىپ ال، كىسەن سولارعا كەرەك بولادى. ۇشەۋىن «جيگۋليدى» اينالدىرا ءۇش جەرگە بايلاپ كەتەيىك، ءساتى ءتۇسىپ ميليسيا بولىمشەسىنە حابارلاسقان بۇلاردى كەشكە دەيىن تاۋىپ الىپ، اكەتەتىن جاعىنا اكەتپەي مە؟!
سالدەن سوڭ ەكەۋى باندالاردىڭ ىزىنە تۇسۋگە ساقاداي ساي بولدى.
ەكەۋى ەكى موتوسيكلمەن كەرى قاراي، «جيگۋلي» جۇرگەن ىزبەن بانديتتەردەن كوز جازعان جەرگە جەتتى. جان-جاقتى بايقاپ قاراسا امانكەلدى ۇجىمشارىنىڭ «جاڭاتۇرمىس» بولىمشەسىنىڭ سولتۇستىك باتىسىندا تۇر ەكەن. جان-جاقتى ءجىتى قاراعان ەكەۋىنىڭ كوزىنە جاپىرىلعان ءشوپ ءتۇستى. سويتسە جەڭىل ماشينانىڭ جاڭا تۇسكەن ءىزى! ەكەۋى سول ىزگە ءتۇستى. ءبىراق ماناعى كولدەنەڭ تارتىلعان تاس جولدىڭ تومەنگى جاعىنان تاعى ءبىر ماشينا ءىزى قوسىلىپ، كوپ ۇزاماي ەكى ءىز ەكى ايىرىلدى.
ەكەۋى ءبىراز اڭىرىپ تۇرىپ-تۇرىپ، تاس جولدى بويلاي ءىز كەسە باستادى. بۇل — قۇمنىڭ جيەگىندە كوكتەم مەن كۇزدە مالشىلار وتىراتىن ەسكى سۇرلەۋگە اپاراتىن تاس جول ەدى.
تاس جولدىڭ قۇمعا سۇعىنعان تۇسىنداعى ءۇيسىنباي جازىعى ارقىلى قوسشۇراتقا وتەر بەلدىڭ ۇستىنەن باتىسقا — اقدالا جازىعىنا قاراي جۋسان، ميا، جايقالعان جاسىل جانتاقتى جاپىرعان جەڭىل اۆتوموبيل كولىگىنىڭ ءىزىن كورگەندە ەكۋىنىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. تاس جولدىڭ جايپاۋىت جەرىنەن تىك تۇسكەن ماشينا ىزىنە بايىپپەن زەر سالىپ تۇرعان باتىربەك سيگارەتتىڭ جاڭادان تاستالعان تۇقىلىن الىپ، قول تيگىزبەي قاعازعا وراپ الىپ ىلگەرى قاراي جۇرە بەرگەندە... ەرجاننىڭ قۋانىشتى داۋسى شىقتى. جالت قاراپ ەدى ونىڭ ابدەن ۇيقى قىسىپ شارشاعان كەيپىنىڭ ءىزى دە قالماپتى. «جەردەن جەتى قويان تاپقانداي» ءماز.
— ىشتەرىندە بانديت قاتىن بار ەكەن! مىنە ايعاق! دارەت سىندىرىپتى اتاڭا نالەت. تەلەديداردان قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى جارنامالايتىن ايەلدەردىڭ الگى بالەسى! تەلەديدەردەن كۇندە بالەن رەت كورسەتىپ، جۇيكەگە ءتيىپ ەدى، مۇنىڭ دا پايداسى ءتيدى.
— كەتتىك! سيپاقتاي بەرمەي، بول!
— مىنى «قاناتتى» سالاتىن نارسە ىزدەپ ءجۇرمىن! ايعاقتى ماتەريال عوي! دالەلدەگەنگە كەرەك بولادى.
— اناۋ ەسىرتكى تاسىمالداۋشىلاردىڭ اناشا سالعان ءبىر پاكەتىن ىسكە جارات! ءبىراق تەرىس اينالدىرىپ ال — دەپ باتىربەك ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
«وسى ىزبەن باعىت الايىق. بۇلاردىڭ ىشىندە وسى جەردىڭ ىڭعايىن وتە جاقسى بىلەتىن ادامنىڭ بارى انىق. ەندى بۇل وڭباعاندار ماشينا جۇرەتىن جەرمەن جيەكتى جاعالاپ ءجۇرىپ وتىرىپ، تۇندە وزدەرى ايتقانداي، كولىك اۋىستىرۋ جوسپارىن ىسكە اسىرۋعا كىرىسپەكشى سياقتى. ماشينادا قانشا ادام بولدى ەكەن؟» دەگەن باتىربەك بۇلاردى قولعا ءتۇسىرۋ جوسپارىنىڭ شەگىنە جەتە الماي، ەكى كۇنگى ۇيقىسىز ارپالىس تيتىقتاتىپ، باسى زەڭىپ كەتتى.
ونى بۇل كۇيدەن ەرجاننىڭ وتالدىرعان موتوسيكلىنىڭ داۋسى سەيىلتىپ. ول «ويلاعاننان تۇك شىقپايدى! قاۋىپتى-قاتەرلى جۇمىستىڭ ۇلكەنى ءالى الدا! مويىنعا العان شارۋاڭدى تىندىر! موتوسيكلىڭدى وتالدىر! ىزگە ءتۇس!» دەگەندەي بولدى!
سەلك ەتىپ، ەسىن جيعان ول موتوسيكلىن وتالدىرىپ، قايتادان ىزگە ءتۇستى.
ماشينا ءىزى اقدالا جازىعىنىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن تارتىپ وتىرىپ، كىلت قۇمعا قاراي بۇرىلىپتى. سودان كولدەنەڭ كەسكەن سارا جولمەن اقدالا دۇكەنىنە باعىت الىپتى. كولدەنەڭ جولعا تۇسەردىڭ الدىندا تاعى دا توقتاعان كورىنەدى. جول جيەگىن كولىكتەن تۇسكەن ادامدار تاپتاپ تاستاپتى. اق ءفيلترلى سيگارەتتىڭ بىرنەشە تۇقىلى جاتىر.
— بۇلار اقدالاداعى سەيتحاننىڭ دۇكەنىنە بۇرىلعان ءتارىزدى — دەدى باتىربەك.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟ دۇكەنگە باراتىنىن دا، دۇكەنشىنىڭ ءاتى-جونىن دە بىلەسىز بە؟-دەگەن ەرجانعا باتىربەك قىسقا عانا «ءيا» دەي سالدى. باتىربەكتىڭ كوپ سويلەمەيتىنىنەن سىرالعى ەرجان ءارى قاراي ۇندەگەن جوق.
— سەيتحاننىڭ دۇكەنى وسى جەردەن كوپ بوسا بەس-التى شاقىرىم. ءبىز دە تەزدەتەيىك. ءدال ۇستىنەن ءتۇسىپ قالارمىز!-دەدى ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ باتىربەك.
ەكەۋى دەرەۋ موتوسيكلدەرىنە وتىرا سالىپ، اسىعىس ءجۇرىپ كەتتى.
* * *
بۇلار ەسىرتكى تاسيتىن سەكىلدى موتوسيكلدەرىن قۇدىققا جەتكىزبەي توقتاتىپ، بىرەۋى توسقاۋىلدا قالىپ، ەكىنشىسى سۋ قۇياتىن ىدىستارىن الىپ قۇدىق باسىنا باراتىن بولدى.
قۇدىققا بارا جاتقان باتىربەكتى «ساسكە ءتۇس بولدى. اينالا جىم-جىرت. ادامدارى قايدا كەتكەن؟ ماشينا وسى ۇيگە بۇرىلىپ ەدى عوي. ءىزى سايراپ جاتىر! — دەگەن وي مازالاۋمەن بولدى. دەگەنمەن ءبىراز سىرتتاي باقىلاپ الايىن.
قۇدىق باسىندا ءوزى سۋ ءىشىپ الىپ، ىدىستارعا سۋ تولتىرعانسىپ تۇرىپ بەس-ون مينۋتتاي ابدەن باقىلادى. ءبىراق جىم-جىرت تىنىشتىق ەلەگىزتەيىن دەدى. اۋەلى يتتەر دە ۇرمەيدى. جۇرەگى وسى تىنىشتىقتىڭ جايشىلىق ەمەستىگىن سەزگەن ول موتوسيكلگە قاراي اسىعىس ءجۇردى. بۇل اكەلگەن ىدىستان سۋ ءىشىپ جاتقان ەرجانعا:
— نە سەزدىڭ؟ — دەدى سىبىرلاپ.
— قۇلاققا ۇرعان تاناداي عوي. ەڭ بولماسا يتتەر نەگە ۇرمەيدى؟ جاقسىلىق ەمەس، بۇل.
— وندا كىرىسەيىك، وت الدىر! ەكەۋى موتوسيكلدەرىن ءبىر مەزگىلدە وتالدىرىپ، الىسىراقتان باقىلايىق دەگەن ويمەن ەكى ايىرىلىستى.
مال قوراسىنىڭ باتىس جاعىنا شىققان باتىربەك وعان جارتىلاي كىرگىزىپ قويعان جەڭىل ماشينانى كورگەن بويدا موتوسيكلىن ادەيى ءوزى ءوشىپ قالعانداي ەتىپ تەز وشىرە سالدى. ءسويتىپ ونى قالقالاپ وتىرىپ، كاربيۋراتورىن شۇقىلاعانسىدى. قوراداعى ماشينا دا ءۇي دە جاقسى كورىنەدى ەكەن.
ازدان كەيىن كەلىپ قاتارلاسا بەرگەن ەرجان دا ماشينانى كورىپ، جىلدامدىعىن ازايتىپ، قورانىڭ تۋ سىرتىنا قاراي باعىت الدى. ەكەۋى دە ىشتەي ءتۇسىنىپ، ۇيگە جاقىنداي تۇسۋگە ارەكەت جاساۋعا كوشتى. اپ-ساتتە قورا جاقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن بىلگەن ەرجان ماشينانىڭ قاتارىنان بۇقپانتايلاپ ءوتىپ، ۇيگە بەت بۇردى. ازىرگە باتىربەكتىڭ بايقاعانى — ماشينانىڭ ارتقى ءنومىرى كورىنبەيدى. ءسىرا، الىپ تاستاعان بولۋى كەرەك. بۇل دا ۇلكەن قازان پەش پەن باستىرماعا قاراي ورىن اۋىستىرىپ، ەرجاندى قورعاۋ ءۇشىن كوزدەن تاسا قىلماي، ءۇي جانىنداعى ساكىگە جەتىپ الدى. سول ساتتە ەرجان ۇيگە كىرەتىن سىرتقى ەسىككە جەتتى. ءبىر قادام اتتاسا ۇيگە كىرەتىن ءسات تۋدى. باتىربەك ەرجاننان كوز الماي، ونىڭ بار قيمىلىن باقىلاۋدا. ءبىر كەزدە ەرجان «ۇيگە اتىرىلىپ كىرەيىن بە؟» دەگەندەي بەلگى بەردى. باتىربەك باسىن شايقادى. ەكەۋى ىشتەي ءتۇسىنىسىپ، ەكەۋىدە باقىلاۋىن جالعاستىرىپ، تىڭ تىڭدادى.
سول كەزدە ساكىنىڭ استىندا كولەڭكەلەپ جاتقان سابالاق ءجۇندى ەكى لاق ماڭىراپ كەلىپ باتىربەكتى يىسكەلەي بەردى. باتىربەك ارى-بەرى قاقپالاپ ەدى، ونى ەلەڭ ەتپەي مۇنىڭ قولتىعىنا باسىن تىعا باستادى. مالدىڭ جاي جاپسارىنان حاباردار باتىربەك ەكى لاقتىڭ ەگىز ەكەنىن، جەتىم ءوسىپ، قولعا ۇيرەنگەنىن بىردەن ءبىلدى. ەكىنشى لاقتىڭ اياعىنا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، تۇياعىندا، تۇياق شاشاعىندا بولار-بولماس قاتقان قاندى كوردى. «جاراقات العان با؟» - دەگەن ويمەن مۇقيات قاراپ، تۇياعىنىڭ دا، اياعىنىڭ دا جاراقاتتان امان ەكەندىگىنە كوزى جەتتى. ءبىر كەزدە ەسىنە الدەنە تۇسكەن باتىربەك تۇمسىعىن قولتىعىنا تىعىپ تۇرعان لاقتى ەرجانعا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. جان-داۋىسى شىققان لاق ۇرىس پەن زەكۋدەن رەنجىپ، اناسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلعان جاس سابيدەي قامقورشى ىزدەپ الاسۇردى دا، ءۇيدىڭ اشىق تۇرعان ەسىگىنە قويىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىنان سىڭارى دا كەتتى ماڭىراپ. ەكەۋىنىڭ ءۇي ىشىندە دە جاقتارى سەمبەدى. سول ماڭىراۋمەن سالدەن سوڭ سىرتقا شىقتى. ءبىراق ەكىنشى لاق قايتا ۇيگە كىردى دە، سىڭارى ماڭىراپ باتىربەككە كەلدى. وعان دا كەرەگى وسى ەدى، لاقتىڭ تۇياعىنا زەر سالا قاراپ، تۇياعىنىڭ ۇشى مەن وكشە جاعىنا جاڭادان قان جۇققاننان بايقادى. كوزىلدىرىگىن ءسۇرتىپ قايتا قاراماقشى بولدى. وسى كەزدە باتىربەككە ەكىنشى سىڭارى كەلىپ سۇيكەندى. باتىربەكتىڭ تۇلا بويى ءدىر ەتە قالدى. جالما-جان كوزىلدىرىگىن كيە سالا قايتادان لاقتىڭ يەگىنىڭ استىنا قارادى. وعان دا قان جۇعىپتى! ول وزىنە-وزى ەسەپ بەرمەي، ىتىپ ۇيگە كىردى. مۇنىڭ قيمىلىن ءجىتى باقىلاپ ءتۇرعان ەرجان دا قاباتتاسا ۇيگە ەندى. بولمەنىڭ قاق ورتاسىندا شالقاسىنان ءتۇسىپ بىرەۋ جاتىر. باسى جوق! ماڭايى ابدەن قانعا بوككەن. قانىشەرلەر ونىڭ باسىن كەسىپ، انداي جەرگە تاستاي سالىپتى. سەيىتحاننىڭ باسى!
ياپىرماي بۇلار حايۋاننان دا ارى ەكەن عوي» دەپ كۇبىرلەي بەردى. باتىربەك، ەرجاندا ءۇن جوق.
ەگەر سىرتتا گۇجىلدەپ كەلىپ ماشينا توقتاماعاندا بۇلار وسىلاي سىلەيىپ تۇرا بەرەر مە ەدى، قايتەر ەدى.
ەكەۋى دە شۇعىل قيمىلداپ، قورعانىپ، قارسىلاسۋعا ءۇي ىشىنەن ىڭعايلى ورىن تاۋىپ الدى. تەرەزەگە جاقىن ورنالاسقان باتىربەك سىرتقا كەلىپ توقتاعان گاز-66 ماشيناسىنان ءبىرىنشى بولىپ تۇسكەن جامبىل اۋدانىنا قاراستى قىرعاۋىلدىداعى دۇكەنشى امانموللانى تانىپ «وقيعادان حاباردار بولىپ كەلە جاتىر ما؟ جوق، الدە، جولاي سوعىپ كەتەيىن دەگەنى مە»-دەپ ويلادى. ءجۇرىس-تۇرىسىنا قاراعاندا امانموللا بۇل «قاندى وقيعادان» بەيحابار سەكىلدى. ول «سەيتحان!» دەپ ايقايلاپ ەسىككە جاقىندادى. وعان ىلەسىپ كەلە جاتقان شوفەر:
— ابەكە، اناۋ موتوسيكلدەر نەعىپ تۇر؟ سەكەڭ ءبىر جاققا كەتكەن بە؟ ءيتى دە كورىنبەيدى عوي! — دەدى.
— شاماسى جىلقىسىن كورىپ قايتۋعا كەتكەن بولار. قوي، جۇرەيىن، نيكولاي! — دەپ ماشيناسىنا قاراي قايتتى.
باتىربەك ەرجانعا قاراپ:
— مىنالاردىڭ كەتىپ قالاتىن ءتۇرى بار. بۇلار بەيحابار ەكەن!-دەپ سىرتقا شىعا جونەلدى.
ماشينالارىڭا ەندى وتىرعالى جاتقان امانموللا مەن نيكولاي اياق دىبىسىنا جالت قارادى. باتىربەكتى بىردەن تانىعان امانموللا امان-ساۋلىقتان سوڭ قاسىنداعى شوفەرگە:
— نيكولاي! — دەدى قازاقشا. يعاندى بىلەسىڭ عوي؟ امىركەنوۆ يعاندى ايتام. ونىڭ سابىر دەگەن ءىنىسى «اسا» كەنشارىندا، سەن تۇراتىن اسادا باس زووتەحنيك. سول وسى باتىربەكتىڭ اعاسى، ءبارىمىز بەسجىلدىق اۋىلىندا ءبىر مەكتەپتە وقىعانبىز. بۇلاردىڭ اپكەسى گۇلجاحان، «كولقايناردان» كەلگەن جانات تىلەۋجانوۆ ءبارىمىز ءبىر سىنىپتا وقىعان ەدىك. سول يعان امىركەنوۆ ول كەزدە «كولقاينار» بولىمشەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولاتىن. ول كەزدە بۇل بالالار جاس، كوليا. ال، بۇلاردىڭ باباسى قىرعىزباي مەن يعان كوكەنىڭ اتاسى ءداۋىتباي نەمەرە! — دەپ كوسىلە بەرىپ ەدى، ونىڭ اڭگىمەسىنە ابدەن قانىق باتىربەك:
— ابەكە! ءسوزىڭىزدى بولگەنىمدى ايىپ ەتپەڭىز! — دەپ توقتاتىپ الدى دا قاجەت سۇراقتارىن قويدى. امانموللا مىنا حاباردان بەيحابار ەكەن، بوتەن اتتىلى ادامدار دا كورمەپتى.
ءبارى اقىلداسا كەلىپ، كوليامەن ءمايىتتى، اقدالا دۇكەنى بايزاق اۋدانىنا قاراستى بولعاندىقتان، اۋدان ورتالىعى — سارىكەمەرگە جىبەردى. قالعان ۇشەۋى قوراعا جارتىلاي كىرىپ تۇرعان جەڭىل ماشينانى قاراپ شىقتى. وندا وزدەرىنە تانىس ءبىراز زات جاتىر ەكەن. باتىربەك بانديتتەردىڭ كولىك اۋىستىرۋ جوسپارىنىڭ ءىس جۇزىنە اسقانىن ءتۇسىندى. ءتۇسىندى دە جاعدايدى باسقا ويرانعا جەتكىزبەي، توسقاۋىل قۇرۋ جاعدايىن قاراستىرىپ، اقىل قۇردى.
ولاردىڭ ىشىندە جەر جاعدايىن جاقسى بىلەتىن ادامنىڭ بولعانىنا امانموللانىڭ دا كوزى انىق جەتتى.
— بىرىنشىدەن، ولار كۇندىز جۇرمەيدى. سەبەبى اناۋ ىشتەرىندەگى جەر جاعدايىن بىلەتىن ادام كۇندىز تانىستار كوزىنە تۇسەمىز دەگەن ويمەن ەسكى مازاردى، نە قۇدىعى، كۇركەسى بار جەردى پانالاپ، كەش باتقانىن كۇتەدى دە، جولعا ءتۇن قاراڭعىسىمەن شىعادى. ەكىنشىدەن، جول باستاۋشىسى قانشا مىقتى دەگەنمەن ءبىزدىڭ قاراتاي اڭشى سياقتى جول بىلمەيتىن شىعار. ۇشىنشىدەن، ءقازىر بىزدىكىنە بارامىز. قاراتاي دا كەشە كەلگەن ەدى، بۇگىن ۇيدە. ولاردى قۋماق بولساڭدار سەندەرگە مىنىسكە بەلدى ات كەرەك. اتتاردى ورىستەن الدىرىپ، قاراتايعا وسى جەردەن ءىز كەستىرەيىك. وعان دەيىن سەندەر دە اجەپتاۋىر تىنىعىپ الاسىڭدار!-دەدى امانموللا.
ونىڭ ايتقان ۇسىنىسىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزى جەتكەن باتىربەك پەن ەرجان امانموللاعا ەرىپ قىرعاۋىلدىعا كەتتى.
قىرعاۋىلدىعا كەلگەن بويدا باستىرما استىنداعى ساكىگە وتىرا كەتكەن ەكەۋى، وزدەرىنىڭ قاتتى قاجىعانىن ءبىلدى. ءسويتىپ جەڭىل-جەلپى جۋىنعان سوڭ، ءبىر-بىر كەسە قىمىزدان تارتىپ جىبەرىپ، مىلتىق، پيستولەتتەرىن، قالىڭ توسەكتىڭ استىنا كوزدەن تاسا ەتىپ جاسىردى دا، جاستىققا باستارى تيىسىمەن ۇيىقتاپ كەتتى.
بۇلار تۇياق دۇبىرىنەن وياندى. توپ جىلقىنى الدىنا سالىپ قۇدىققا ايداپ كەلە جاتقان امانموللانىڭ بالاسى ايدوس ەكەن. قولىنا جۇگەن، شىلبىر ۇستاپ، جىلقى ىشىنەن ات ۇستاۋعا قامدانعان اڭشى قاراتايدى كورگەن باتىربەك:
— ءجۇر، ەرجان، بارىپ قارەكەڭە سالەم بەرەيىك. ءىز قايدا شىعىپتى، سونى سۇرايىق. ءارى ات ۇستاۋعا كومەكتەسەيىك، تالايدان بەرى اتقا مىنگەنىمىز جوق، ءجۇرىسى جايسىز اتقا كەز بولىپ قالمايىق! — دەپ ورنىنان تۇرا بەرگەن باتىربەكتى امانموللانىڭ ايەلى ءجاميلا:
— بولەكە، امان-ەسەن بە؟ قالاي دەم الدىڭدار؟ قاتتى شارشاعان ەكەنسىڭدەر! تىرپ ەتپەي ۇيىقتادىڭدار. ەندى دۋشقا جۋىنىپ الىڭدار! ىزدەگەن جوقتارىڭ باياعى اكەڭ مالمەن وتىرعان «بايسال بازىندا جاتىر»-دەپ قاراتاي اعاي ايتىپ كەلدى! — دەدى.
— ويباي، ءجاميلا بولە، «بىزگە جۋىنىپ ال» دەگەنشە ىزدەگەن جوقتارىڭ تابىلدى دەمەيسىڭ بە؟ — دەپ باتىربەك قۋانىپ كەتتى.
امانموللانىڭ ايەلى ءجاميلا مەن باتىربەكتىڭ شەشەلەرى بەستەرەك رۋىنان ەدى. سوندىقتان دا بىر-بىرىنە بولە بولىپ كەلەدى. ال ءجاميلانىڭ ءوزى تۇركىمەنستاننان ەرتەرەكتە كوشىپ كەلگەن. رۋى — ارعىننىڭ قاراكەسەگى. اشعاباتتاعى پەدينستيتۋتتى تۇركىمەن تىلىندە بىتىرگەن. سوعان وراي ءالى كۇنگە تۇركىمەن سارىنىمەن سويلەيدى.
— كەتتىك، ەرجان! اتتى ۇستايىق تا تاس بولىپ ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن باس سالايىق! — دەپ توسەك استىنداعى قارۋىن الماقشى بولعان بولەسىنە ءجاميلا ءبىر جىميىپ:
— قورىقپا، بولەكە! ولار ەندى قاقپاندا! ەش جاققا كەتە المايدى. بارلىق جاقتا كۇزەت تۇر!
— قانداي كۇزەت؟ — دەپ باتىربەك اڭ-تاڭ.
— مانا سىزدەر كەلگەن زاماتتا قاراتاي اعا ءىز كەسۋگە اقدالاعا كەتكەن. ءتورت ات پەن ءبىر ءيتتىڭ ءىزى جال-جال قۇم اراسىمەن بايسالعا بارىپ تىرەلەدى. ءبىراق قايتا شىقپايتىن كورىنەدى. بەلگى سالىپ جۇرگەن قاراتايدىڭ ءيتى جوق بوپ كەتىپ، الدەن ۋاقىتتان كەيىن سەيتحاننىڭ قاراتوبەتىن ەرتىپ كەلەدى. سودان جاندوستى(جاندوس امانموللانىڭ ورتانشى بالاسى) ءوز ورنىنا قالدىرىپ، جان-جاققا حابار جەتكىزىپتى. ءوزى الگىندە كەلىپ، انە جىلقى ىشىنەن مىنىسكە ات ۇستايىن دەپ ءجۇر.
— امانموللا قايدا كەتكەن، بولە! — دەگەن باتىربەكتىڭ ءسوزىن ەستىمەدى مە، ايتەۋىر:
— اناۋ كۇن شىعىس جاقتاعى «قىنۋاربەك جازىعى» دەپ اتالاتىن شابىندىقتا ءشوپ شاۋىپ جاتقان كىسىلەرگە التىنبەكتىڭ «ۋازيگى» كەتتى!-دەپ ءجاميلا اڭگىمەسىن جالعاي بەردى.
— التىنبەك دەگەن كىم؟!
— «قىزىل جۇلدىز» اۋىلىنداعى مال بورداقىلاۋ كەڭشارىنىڭ باس زووتەحنيگى.
— ە-ە، بىلەمىن، نۇربايەۆ تۇرسىنحاننىڭ اۋلى.
— سول التىنبەك كەرىمقۇلوۆقا جولىعۋعا كەتتى.
— قىنۋاربەك كوكەمىز سول ءوزىنىڭ بازىندا ما؟ ءالى شالعاي مال جايىلىمى ۋچاسكەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مە؟
— وي، ول كوكەڭ ءبىر سوزبەن ايتقاندا وسى قۇمنىڭ كورولى عوي. ال، ەندى ابدەن اشىققان بولارسىڭدار! قۋىرداق تا دايىن. ىزدەگەندەرىڭنەن قام جەمەڭدەر، الىستان جاندوس جوق ىزدەگەنگە ۇقساپ، ولاردىڭ قاي باعىتقا كەتكەنىن بىلسە، كەيىن تۇندە بولسا دا بايسالدان ءىز شىقسا، قالعانىن قاراتاي اعاعا جىبەرىڭدەر! — دەگەن اڭگىمەسىنەن بارلىق ءمان-جايدى بىلگەن باتىربەك پەن ەرجان ءبىراز جەڭىلدەنىپ قالدى.
* * *
تاماقتانىپ، ءبىراز ەل شاقىرىپ العان سوڭ بۇلار تاعى دا ساكىگە بارىپ تىنىقتى.
— ەرجان! — دەدى ءبىر كەزدە باتىربەك. ءبىز ەندى موتوسيكل ءمىنىپ اناشاعا كەلگەن ادام بولىپ «بايسالداعى» بانديتتەرگە قوسىلامىز. وعان «تۇلەي» جاقتان كەلۋىمىز كەرەك.
— ءتۇسىندىم.
— ويلان، الىپ-قوسارىڭ بولسا، ازداعان ۋاقىت بار، ايتا جاتارسىڭ.
وسى كەزدە قاراتاي كەلدى. اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ كورگەن-بىلگەندەرىن ايتىپ، باسىن شايقاپ ءبىراز وتىردى دا:
— سەيتحاننىڭ قايعىلى قازاسىن جۇمكا ءالى ەستىمەپتى عوي. قايدان ەستي قويسىن. بۇگىن ەسقارا جاققا قىبىر ەتكەن جان بولمادى! — دەدى. ونى ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان باتىربەك پەن ەرجانعا الما-كەزەك قاراپ الىپ، ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىردى. مارقۇم سەيتحان مەن جۇمكا جاستارىنىڭ ەدەۋىر ايىرماشىلىقتارىنا قاراماي، الىس-بەرىسى بار جاقسى دوستار ەدى. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت نۇرى تاسىسىن» دەمەكشى، قانداي تابىلعان اتالى ءسوز. اتامىز قازاقتان ءسوز قالعان با، ءسىرا. سونداي-اق وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمكا ەستىسە... اق كوڭىل دە اڭقىلداعان قايران ەرىم قاراپ جاتپاي، نار تاۋەكەل جىگىت قوي، دوسىن مىنانداي جاعدايعا ۇشىراتقان بانديتتەردىڭ ءبىر-اق ءوزى يت تەرىسىن باسىنا قاپتار ەدى.
— قارەكە، ايىپ ەتپەڭىز! — دەدى وسى كەزدە باتىربەك. — باعانادان بەرى جۇمكا، جۇمكا! — دەيسىز. ءسوزىڭىزدى بولگەنىمە كەشىرىڭىز. ول كىم ءوزى. بۇرىن دا ەستىگەن سەكىلدىمىن. ءبىراق شىن ءاتى-جونى ەسىمە تۇسپەي وتىرعانى.
— ءبىز وسى دالادا وتىرعاندار ءبىر-بىرىمىزدى جاقسى بىلەمىز. ەر مىنەزدى، اقكوڭىل، مىنەزىنە تۇلعاسى ساي وسى جىگىتتى ءوزىمسىنىپ، ەركەلەتە جۇمكا دەيمىز. ايتپەسە ازان شاقىرىپ قويعان اتى — جۇمابەك، اكەسىنىڭ اتى — ابىلدابەك، فاميلياسى نۇرجاۋوۆ كەلىننىڭ اتى نۇرگۇل. بايتان دەگەن مەنىڭ ارالاسىپ جۇرگەن دوسىمنىڭ قىزى. ءارى قىزىم ءارى كەلىنىم بولىپ كەلەدى. ءوزى ءبىر قۇداي بەرە سالعان التىن ادام، اتىنا زاتى ساي. نۇرگۇل دەسە — نۇرگۇل. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى اسىل، ادىلەت، دينارا، اقنيەت دەگەن ءتورت پەرزەنتتىڭ اناسى. «ەر ازاماتتىڭ باعى ايەلدەن» دەمەكشى جۇمابەككە ءبىر ب ا ق بولىپ كەلگەن جان.
— قارەكە، قاي جۇمابەك؟ جۇمكا، جۇمكا دەگەنىزدەن-اق ەلەڭ ەتە قالىپ ەدىم، ەندى جۇمابەك دەگەن سوڭ تىپتەن تانىس سياقتى...
— مىنا مويىنقۇم القابىندا بۇرىنعى سۆەردلوۆ، قازىرگى بايزاق اۋدانىنىڭ مالشى قاۋىمىنىڭ ەسقارا دەگەن جەردە شتابى بار. سوندا دۇكەن ۇستايدى...
— قارەكە-اۋ، مانادان بەرى سولاي ەسقاراداعى جۇمابەك دەمەيسىز بە؟
— تانۋشى ما ەدىڭ؟
— تانىماعاندا! ەسقارادا مەنىڭ ناعاشىم كەشۋباي دەگەن كىسى تۇرادى. سول كەشۋبايدىكىنە بارعاندا جۇمابەكتى دە تالاي كورىپ، ءتىپتى دامدەس بولعانبىز. جىگىتتىڭ ءبارى جۇمابەكتەي-اق بولسىن! ءسىز نارتاۋەكەل دەپ وتىرسىز عوي، مەن جىگىتتىڭ سۇلتانى دەر ەدىم.
— ءالىبايدىڭ كەشۋبايى سەنىڭ تۋعان ناعاشىڭ با؟
— ءيا، تۋعان ناعاشىم.
— ناعاشىڭ بەستەرەك بولدى عوي! وندا الىس ەمەس ەكەنسىڭ! ءوزىمىز بولدىڭ. سول كەشۋباي ناعاشىڭمەن تالاي رەت قاسقىرعا شىققانبىز. اكەسى ءالىباي دا قۇس ۇستاپ، تازى جۇگىرتكەن كەرەمەت اڭشى ەدى. بۇل ونەر بالالارىنىڭ ىشىندە وسى ناعاشىنىڭ كەشۋباي مەن ءىنىسى كۇمىسبايعا دارىدى.
— ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان جۇمابەكتە دە جاقسى تازى تۇقىمى بار ەكەن. انا جىلعى ناعاشىم بارعاندا كورىپ ەدىم. بايگە اتتارىن دا ۇستاي ما، قالاي؟
— بايگە اتتارىڭ نە؟! نەبىر سايگۇلىكتەر سول جۇمابەكتە. ءقازىر كەشۋباي ناعاشىڭنىڭ ورنىندا ءىنىسى دۇيسەننىڭ وتىرعانىن بىلەتىن شىعارسىڭ. كەشۋباي اۋىلعا كوشىپ كەتكەن. دۇيسەن ەكىباستۇز قالاسىنان كەلىپ ايەلى ەكەۋى ءالىمبايدىڭ قىستاۋىنا ورنالاستى. اعاسى كۇمىسباي مەن كىشى ءىنىسى كەنجە ەكەۋى كەشۋباي اۋىلعا كوشكەن سوڭ اكەسىنىڭ ورنىندا مال ءۇشىن ءبىراز وتىردى دا، اقىرى ولار دا اۋىلعا كوشتى. قۇمعا دا ادامنىڭ ادامى ۇيرەنەدى. اكەسىنەن كوپ مال قالىپ ەدى. سول مالعا يە بولىپ وتىرعان ورتانشىسى دۇيسەن.
— ايازبي دە اۋىلدا شىعار؟
— ءايازبيدىڭ بار تىرلىگى — جەر-سۋى، تام-تاسى اۋىلدا عوي! شەشەسى ناۋات سول ءايازبيدىڭ قولىندا. ءوزىنىڭ دە تىرلىگى جامان ەمەس. بىلدەي ءبىر ۇجىمنىڭ باستىعى. ونىڭ ۇستىنە قولىنان كەلمەيتىنى جوق. اۋىلداعى كىسىلەر سول تاپ-تۇيناقتاي تىرلىگىنە ساي اتىن ايازبي، نەمىس ايازبي دەيتىن كورىنەدى.
ءبىرىن ايتىپ بىرىنە كەتتىم بىلەم، جۇمابەكتىڭ سايگۇلىكتەرىن باپتاپ-كۇتىپ بايگەگە شاۋىپ جۇرگەن ابدان دەگەن جيەنى. ءبىر ايتارى جوق جىگىت. جۇمابەكتىڭ ءوزى جۇمىس بويىنا قاراي سىرتتا جۇرگەندە اۋىلداعى ءىس سول ابداننان-اق ارتىلمايدى.
— ەسقارادا دۇكەن ءالى بار ما؟
ارينە. سول دۇكەندى دۇكەن ەتىپ وتىرعان دا جۇمابەك. قالا مەن ەسقارانىڭ اراسىن جول قىلدى عوي، سابازىڭ.
ءقازىر وبلىستاعى، قالاداعى باستىق بىتكەننىڭ ءبارى جەر الىپ، ءتورت تۇلىك مالدى قىسى-جازى قۇمداعى قىستاۋلارىندا ۇستايتىن بولعان. سولاردىڭ مالشىلارىنىڭ ءبارى ساۋدانى سول جۇمابەكتىڭ دۇكەنىنەن جاسايدى. وسى جۇمىستارىنىڭ بارىنە باس-كوز بولىپ ۇيىمداستىرىپ وتىرعان جاڭاعى ابدان دەگەن جىگىت پەن ايەلى نۇريلا، — دەپ قارەكەڭ اڭگىمەسىن اياقتادى. ءسويتتى دە باتىربەككە بۇرىلىپ:
— اناۋ ەكى اتتى ەرتتەپ قويدىم. مەن جەتكەنشە كۇن دە تومەن تۇسەدى. جاندوسقا تاماعىن الا كەتەيىن. ولار قاراڭعى ءتۇسۋىن كۇتىپ وتىر. مەنىڭشە توتەسىنەن قۇم مەن ءجۇرىپ قامقالى ارقىلى جەزقازعان، قاراعاندى وبلىسىنىڭ ارالىعىمەن اقمولا وبلىسىنىڭ قورعالجىن، تەڭىز اۋداندارى ارقىلى قوستاناي وبلىسىنىڭ شەتىمەن سەلەبى (چەليابينسك) جاققا تارتپاقشى. اس-سۋدى جول جونەكەي ويران سالىپ تاۋىپ وتىرماقشى عوي. بۇلار ەلدى-مەكەنگە، ءسىرا، سوقپايدى. ماقساتتارى تەز ارادا ءىزىن جاسىرىپ، باسقا ەلگە ءوتۋ. تەزىرەك قامدانباسا بولماس. ال، بالالار مەن سول جاقتا كۇتەمىن! — دەپ ورنىنان تۇردى دا: «سەندەر نە ىستەيسىڭدەر؟» دەگەندەي ەكەۋىنە الما-كەزەك قارادى.
باتىربەك وزدەرىنىڭ اتپەن ەمەس، متوسيكلمەن بارىپ بازاعا كىرەتىن ويىن قارەكەڭە جايىپ سالا وتىرىپ، «بايسالعا» تومەننەن بارۋ ءۇشىن قاي جولمەن ءجۇرۋ كەرەكتىگىن سۇرادى. ءبارىن ءتۇسىندىرىپ بەرگەن قاراتاي قورجىنىن اتقا سالىپ جاندوس قالعان جاققا ءجۇرىپ كەتتى. قاراتاي كەتە سالىسىمەن قاسىندا قىنۋاربەك كوكەدەن باسقا اتتىلى ءۇش كىسى بار امانموللا كەلدى. ولار اتتارىن قازىققا بايلاپ جاتقاندا قاستارىنا باتىربەكتەر دە كەلىپ، قىنۋاربەك كوكەگە، ودان كەيىن قالعاندارىنا سالەم بەرگەندە جەتپىستى القىمداپ قالسا دا پالۋان دەنەلى قىنۋاربەك كوكەنىڭ ءالى شيراق ەكەنىن بايقاعان باتىربەك:
— كوكە دەنساۋلىعىڭىز جاقسى ما؟! اپام قالاي امان-ەسەن بە؟! جاڭابەك، ارقابەك، اسىلبەك جانە باسقا ىنىشەكتەر امان-ساۋ ما؟ — دەپ جاتىر.
— قۇدايعا شۇكىر! وزدەرىڭ امان-ەسەنسىڭدەر مە؟ نۇرەكەڭ، اكەڭ قالاي باقۋات پا؟ — دەگەن ءسوزىن ەستىگەن امانموللا:
— كوكە، تانىدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى.
— ە-ە، تانىماعاندا! بويى دا بەت الپەتى دە اعامىز نۇرتاي بولىپتى دا قالىپتى! — دەپ الىپ باتىربەككە قارادى:
— قورىقپا، اينالايىن! ءبىز دە ەلمىز، جۇرپىز. ونداي قانىپەزەرلەرگە قاشۋعا جول جوق! جاڭا امانموللادان ەستىدىم. اقدالا دۇكەنشىسىنىڭ جاعدايىن، وبال بولدى. ءبىر قۇدايعا قاراعان بالا ەدى. قايتەسىڭ، ەندى. بانديتتەردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، قۋىپ كەلە جاتقان ءوزىمىزدىڭ بالا دەگەن سوڭ قارۋىمىزدى سايلاپ، مىنا بالالاردى ارقابەك ءۇيدى، مال قورانى جوندەۋگە جىبەرگەن ەكەن، جاقسى ات تاۋىپ، ءوزىم باستاپ كەلىپ تۇرمىن. قاراتاي ءىزىن تاپسا، ولار ەندى ەش جاققا قۇتىلا المايدى. التىنبەك تە ءوزىنىڭ «ۋازيگىمەن» جانە شارۋاعا پايدالانىپ جۇرگەن قوراپتى ماشيناسىمەن شوپتەگى ادامداردى الىپ كەلىپ ولار تىعىلىپ وتىرعان جەردى قورشايمىز!-دەپ وتىر. ءقازىر كەلىپ تە قالادى. ءبارى دە وسى جەردىڭ وي-شۇقىرى، ساي-سالاسىن جاتقا بىلەدى عوي. قاراتايدان حابار بار ما؟ ءىز شىعارىپ پا؟ قاي جاققا باعىت الىپتى؟
ولار «بايسالعا» بارىپ پانالاپتى! — دەدى باتىربەك. جاندوس ءقازىر الىستان باقىلاۋ جاساپ ءجۇر.
— وندا جاراسى جەڭىل ەكەن. التىنبەكتىڭ وتىزدان اسا ادامى بار، ءبىز بار، جابىلىپ بازدى قورشاپ الامىز. قانشا كۇن بولسا دا ءبىز تۇرا بەرەمىز، ال، ولار سۋسىز شىداپ كورسىن. بەرىلمەي قايدا بارادى! — دەدى قىنۋاربەك اقساقال. اقساقالدىڭ وسى سوزىنەن كەيىن باتىربەك پەن ەرجان ەكەۋى اقىلداسا كەلە العاشقى جوسپارىنان كورى قىنۋاربەك كوكەنىڭ ايتقان ۇسىنىسىن ۇناتتى. «جىگىتتەر كەلسە-كەلدى، كەلمەسە ءوزىمىز دە جەتەمىز» دەپ جينالعان جەتى سەگىز ادامعا جوسپاردىڭ ەكى ءتۇرىن ايتىپ بىتە بەرگەندە شابىندىق جاقتان الدىندا التىنبەكتىڭ «ۋازيگى»، ودان سوڭ گاز-53 ماشيناسىنىڭ قورابى تولى ادامدار دا كەلىپ جەتتى. سوڭىندا ءشوپ شاباتىن ءتۇرلى تەحنيكاعا مىنگەندەرى دە بار. بۇنى كورگەن باتىربەك پەن ەرجاننىڭ وڭىنە قان جۇگىرىپ قالدى. ءسويتىپ ەڭسەلەرى كوتەرىلگەن بويدا كەۋدەلەرىنە جاڭا قۋانىش سەزىمىنىڭ لەبى ءبىقالىپتى سوققان جۇرەك سوعىسىنان دا بىلىنە باستادى.
باتىربەك پەن ەرجان شوپشىلەردىڭ باس-اياعى ابدەن جينالىپ بولعانشا كۇتىپ، سودان سوڭ ويلارىن تاعى دا ورتاعا سالدى. جينالعاندار بۇلاردىڭ جوسپارىن بىردەن ماقۇلدادى.
جوسپار بويىنشا قىنۋاربەك اقساقال باستاعان شوپشىلەردىڭ العاشقى لەگى بۇكىل تەحنيكاسىمەن «بايسال بازدىڭ» كۇن باتىس جاعىنان بارادى دا بازدىڭ تومەنگى جاعىنان ءشوپ شابۋعا كەلگەن بريگادانىڭ كەيپىمەن، ۇزىندىعى جيىرما مەتر، قۇلايىن دەپ تۇرعان ەسكى بازعا ورنالاسادى. ادام سانى دا جەتەرلىك، ۇزىن سانى وتىزدان اسادى. وسى ادامدارعا باتىربەك، ەرجان، التىنبەك جانە باسقا ىرىكتەلگەن قارۋلى جىگىتتەر توبى قوسىلدى. ءبارى ايىر، شالعىمەن قارۋلانعاندار. اتقا مىنگەن قارۋلى توپ بازدىڭ ەكىنشى جاعىنان تورۋىلدايدى. ولار بازدان اتقا ءمىنىپ سىتىلىپ شىققانداردى قولعا تۇسىرەدى. ەكى موتوسيكل دە ويپاڭداۋ، كوزگە كورىنبەيتىن جەردە جاسىرىنىپ، بىردەڭەنى سەزىپ قويىپ، اتپەن قاشقان باندىلاردى قۋۋعا دايىن تۇرادى.
وسىنداي جوسپار بويىنشا تاپسىرما العان العاشقى لەك «بايسال بازىنا» جەتىپ جۇكتەرىن ءتۇسىرىپ، تەحنيكالارىن رەتتەۋگە كىرىسە بەرەدى.
العاشقى بارعاندا-اق بازدان شىققان دۇكەنشىنىڭ قاراتوبەتى ولاردىڭ قاي تۇستا ەكەنىن ءبىلدىرىپ قويعاندىقتان، سول يت شىققان تۇسقا ءبارى دە قاۋمالاي ورنالاسىپ، ءبىر جاعىنا جانتايا قۇلاعان بازدىڭ قامىسىن تازالاپ، تىرەۋ اعاشىن ىرىكتەپ، باسقا باز تۇرعىزۋعا التىنبەك باستىقتىڭ تاپسىرماسىن العاندار جۇمىستارىن باستاپ تا كەتكەن دە تىعىلىپ جاتقان بانديتتەر شىن سەنگەن بولۋى كەرەك، ءارى امالى تاۋسىلىپ قۋلىق جاساعىسى كەلدى مە، جوق الدە باسقا ويى بولدى ما، ايتەۋىر ەڭگەزەردەي بىرەۋ اۋرۋ ادام بولا قالعان قاتىن باستىعىن سۇيەمەلدەپ شىعىپ كەلە جاتتى.
— تالاس اۋدانىنىڭ مالشىسى ەدىك، — دەدى ەڭگەزەردەيى. — ەسقارا جاقتاعى مالشى اۋىلدىڭ تويىنان شىعىپ، اداسىپ كەتتىك ءارى قاتىن اۋىرىپ قالدى. تاعى ەكى سەرىگىمىز بار. سۋ بولسا اتتارىمىزدى سۋارىپ الساق. سودان كەيىن «كوكوي» شتابىنا قاراي جول كورسەتىپ جىبەرسەڭىزدەر. ىشكىلىكتى كوبىرەك ۇرتتاپ قويعاندىكى مە، مىنا قاتىننىڭ مازاسى كەتىپ... ونى مۇقيات تىڭداپ العان التىنبەك:
— ەرجان، قانات! ءبىر شەلەك سۋ اكەلىڭدەر، تىركەمەدەن ءبىر فلياگ سۋدى تۇسىرىڭدەر! سودان سوڭ اناۋ اتتاردى باز ىشىندەگى سۋدان سۋارىڭدار! مىنا كىسىلەر جولاۋشى ەكەن، قينالىپ تۇر. سويتىڭدەر! اتتارىن ەرتتەپ بەرىڭدەر! — دەپ ايقايلادى. ءتورت جىگىت تۇك بىلمەگەنسىپ جول كورسەتىپ، اتتاندىرۋ ىڭعايىن تانىتىپ قاق جارىلعان توپتان وتە بەرگەندە بانديتتەر قاتىنىمەن باستىعىمەن قوسا جەر قاۋىپ، قولدارى بايلاۋلى جاتتى. زاتتارى قورشاعان حالىقتىڭ كوزىنشە قاعازعا ءتۇسىرىلدى. ءسويتىپ ءبىر ميلليون ءۇش ءجۇز اقش دوللارى، ءبىر دوربا التىن مەن وزگە دە باعالى زاتتار، ءۇش پاكەت گەروين ۇنتاعى، بەس قاپ كيىم-كەشەك تاركىلەنىپ، كۋالاردىڭ قولى قويىلدى. جينالعان توپقا باتىربەك پەن ەرجان العىسىن ايتىپ، التىنبەك كەرىمقۇلوۆتىڭ «ۋازيگىنە» بانديتتەردى وتىرعىزىپ، تۋرا قالاعا تارتتى.
وسىلاي اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعانىمىزدا فاكسپەن قۇجاتىمىز دا كەلىپ جەتكەن ەكەن. سونى الىپ تاعى دا جولعا شىقتىق.
* * *
ءبىر كۇن ءجۇرىپ، جامبىل قالاسىنا دا جەتتىك. قالاعا كىرە بەرىستەن تەلەفون اۆتوماتتان حاليمامەن حابارلاستىم. تەلەفون تۇتقاسىن ءسىڭىلىسى الدى. ول مەنىڭ داۋىسىمدى تانىپ، جىلاپ جىبەردى.
— سابىر-ر! سەن ەستىگەن جوق پا ەدىڭ؟ قايدا ءجۇرسىڭ؟! حاليمادان ايىرىلىپ قالدىق قوي! — دەدى ول بۋلىعىپ.
شوشىپ كەتتىم. ساسقانىمنان «نە-ە! نە!» دەي بەردىم.
— وپەراسيا ۇستىندە... قايتىس بولدى. ەرتەڭ جەتىسى. سۋحامبايەۆ كوشەسى 135-تە! قايدان كەلە جاتىرسىڭ؟ قايدان تەلەفون سوعىپ تۇرسىڭ؟
— رەيستەن. وسىندامىن!
— كەل، ۇيگە-ەە كە-ەل...
تەلەفون تۇتقاسىن ىلۋگە شامام كەلمەي، قالشيعاننان قالشيىپ تۇرىپ قالدىم. «ايىرىلدىم-اۋ-ۋۋ! بارىنەندە ايىرىلدىم! ەندى حاليمادان دا ايىرىلدىم با؟! نە دەگەن باقىتسىز جان ەدىم!» - دەگەن وي مەندەپ، سولقىلداپ جىلاپ تا جىبەردىم. « — جەڭەشەممەن مەن دە سويلەسەم» — دەپ تۇرعان ەردوس ءمان-جايدى بىردەن ءتۇسىندى.
— كوكە، قايعىڭىزعا ورتاقپىز! ءوزىڭىز جۇيكەڭىز توزىپ، زورعا كەلە جاتىرسىز... ەندى سابىر ساقتاڭىز. ءسىز قۇلاساڭىز، ءبىز نە بولامىز؟ كۇتىنىڭىز، اۋىرىپ قالىپسىز! بۇگىن شىداڭىز، ەرتەڭ جەتىسىنە بارۋىمىز كەرەك! — دەپ باسۋ ايتىپ جاتىر.
مەنى سۇيەمەلدەپ كاماز-عا ارەڭ مىنگىزدى.
قانشا ءوزىمدى ءوزىم ۇستايىن دەسەم دە حاليمانىڭ سوڭعى كەزدەسكەندەگى ءسوزى قۇلاعىمنان كەتەر ەمەس.
— سابىر، وسى كاماز-دى قويشى! ۇزاق جول ءجۇرۋ وڭاي ەمەس! نەشە ءتۇرلى بالەنى ەستىپ جاتامىز! ءوز تىرشىلىگىمىز وزىمىزدە، ءولىپ بارا جاتقان جاعدايىمىز جوق. ءبىر تاماعىمىزدى كەشكە دەيىن بازارعا شىعىپ ساۋدا جاساسام دا تابامىن. ءقازىر دەنساۋلىعىم دا بەرى قاراعان سياقتى!-دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ، اعىل-تەگىل جىلايمىن كەلىپ.
— قايران حاليما! بۇل قالاي بولدى؟! سوڭعى كەزدەسۋ، «سوڭعى ساپار» ەكەنىن سەزگەن ەكەنسىڭ عوي:
— كاماز-دى قوي، ساعان قول ەمەس، قولىڭنان كەلەتىن تىرلىكپەن اينالىس دەيسىڭ. مەن كاماز-بەن جۇرگەلى قانشا وقيعانىڭ كۋاسى بولدىم. قانشاما جەردى كوردىم! ونداعى حالىقتىڭ تۇرمىسىن، ءومىرىن، كاسىبىن ءبىلدىم! قىسقاسى «كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپ كورگەننەن سۇرا» دەپ ءدىلمارسىپ، حاليمانىڭ ايتقانىنا كونبەي، ءتىلىن الماعانىما وكىنىپ جىلايمىن...
— سابىر-اۋ، رابيعانى دا، مەنى دە، سەنى دە ءمۇساپىر ەتىپ، بىرەۋمىزدى سولتۇستىككە قاڭعىتىپ، ەكىنشىمىزىدى تۇرمەگە، مەنى اۋرۋحاناعا جاتقىزىپ، توز-توز ەتكەن مايا سۇمىرايدىڭ ءىسى ەمەس پە؟!-دەگەنى ەسىمە ءتۇسىپ ەگىلەم...
تۇرمەگە ءتۇسىپ، تاعدىرىم قىل ۇستىندە تۇرعاندا دا ءدال وسىلاي كۇيزەلگەن جوق ەدىم. جاقىن ادامدى جوعالتۋ ۇلكەن قاسىرەت ەكەنىن ەندى ءبىلدىم.
ەردوستىكىنە توقتاپ، وزبەكتەرىمىزدى ءبىر تۇنەتىپ، ەرتەسىنە تاڭ ازاننان ساپارعا شىعارىپ سالدىق. ولاردىڭ دا كوڭىل-كۇيى شامالى ەدى. مەنىڭ جاعدايىم ولاردى دا كۇيزەلتتى.
...حاليمانىڭ جەتىسىنە ەردوس ەكەۋمىز بارىپ، بىر-ەكى كۇن بىرگە ءجۇرىپ قولعابىس ەتتىك. باتا جاساپ كەلگەن كىسىلەردى قارسى الىپ قىزمەت جاساپ ءجۇرىپ، ءمان-جايدىڭ بارىنە ابدەن قانىقتىم. قىسقاسىن ايتقاندا ول ۇيدە ارتىق ەكەنىمدى؛ ەشكىمگە دە كەرەك ەمەستىگىمدى ءبىلدىم. مۇنى سەزگەن ەردوس تا:
— كوكە، كەتەمىز بە؟ كوز قاراستارىن قاراپ وتىرسىز عوي. كەتەيىك تە، - دەپ قويمادى.
اسىرەسە بۇرىنعى كۇيەۋىنىڭ بوي جەتكەن انار اتتى قىزى اشىقتان-اشىق بۇكىل ەلدىڭ الدىندا ماعان قاراپ:
— مامامدى جالماعان، مامامنىڭ تۇبىنە جەتكەن وسى! ەندى قايسىمىزدىڭ كەزەگىمىز! بۇل ءوزى نەعىپ ءجۇر مۇندا؟! كەتپەي مە ەندى؟! قۇرىسىن! جوعالسىن!-دەپ قاقساۋمەن بولدى.
ارينە، «ءاي دەيتىن، اجە قوي دەيتىن قوجا» بولماي شەشە ءتىلىن الماي كوشە كورىپ كولدەنەڭ وتكەن كوك اتتىنىڭ جەمتىگى بولىپ كىم كورىنگەنمەن توسەكتەس بولعانعا امال بار ما؟ وعان نە ايتاسىز؟-دەگەن ەردوستىڭ ءسوزى قامشى بولعان سابىر ءۇنسىز باسىن يزەپ قالىڭ وي تۇڭعيىعىنا شومىپ.
قايران حاليما امان بولعاندا... بىرەۋى دە اۋزىن اشا الماس ەدى-اۋ! ەرەكشە جاراتىلعان، ءجونىڭ بولەك جان ەكەنسىڭ-اۋ! باقۇل بول! — دەپ بارلىق قاسىرەت-مۇڭدى ارقالاپ، ەردوستىڭ سوڭىنان ىلەسە بەردى.
ەكەۋى ءۇنسىز، جاياۋلاپ كەلەدى. سوڭدارىنان جەتكەن جەڭىل ماشينا ەردوستى تانىپ توقتاپ، اۋىلعا جەتكىزىپ تاستادى.
بارار جەر، باسار تاۋ قالمادى. اكەسىنىكىنە بارۋعا بەت جوق. سوڭعى ساپارعا جۇرەردە ونىڭ دا وسى جۇمىستى قوي» دەگەنىنە كونبەي كەتكەن.
باۋىر، اعايىن، تۋعاننىڭ بارىمەن اراز. ولار بوزبالاعا ۇقساپ سەلكىلدەپ جۇرگەن ءجۇرىسىن جاقتىرمايدى. اسىرەسە كاماز-عا وتىرعان كەزدەن باستاپ ونى بۇزىلعان ادام، شارۋاسى بىتكەن ادام! — دەپ سانايدى. ونىڭ ۇستىنە رابيعانىڭ كەتكەنىن دە ودان كورىپ، ەشنارسەگە تۇسىنبەگەندىكتەن، ونى ودان سايىن شەتتەتىپ، ماڭايلارىنا جولاتپاعالى قاشان... بۇنى ول مويىنداپ وزىنشە توپشىلاعان بولادى.
مەنىڭ دە وڭىپ تۇرعان ەشتەڭەم جوق. قاسارىسقان، قىرسىق مىنەزدىڭ ارقاسىندا بارىمەن دە سوزگە كەلىپ بىتكەنمىن. ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ، اعايىننىڭ دا كوزىنە تۇسپەي، بىر-ەكى كۇن ەردوستىڭ ۇيىنە توقتاپ، سودان سوڭ كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەيتىن جەرگە كەتەيىن دەگەن ويعا كەلدىم. ادامدى قىرسىق شالاردا «اۋەلى جاقىنىمەن جانجالداسادى، ودان كەيىن وتباسىنان ايىرىلادى»، دەگەن وسى ەكەن عوي.
«مىنە، ەندى قاڭعىرىپ قارا باسىم عانا قالدى. حاليما مارقۇمنىڭ قىزى دا تۇسىنگەن ادامعا ەداۋىر اڭگىمە ايتتى عوي. باسقاسىنان دا سونداي ءسوز ەستىمەي تۇرعاندا كوزىمدى قۇرتايىن» دەگەن ويىمدى ەردوسقا ايتىپ، «كەتكەنگە دەيىن سەنىكىندە ايالداي تۇرايىن» - دەدىم. ول:
— وي، كوكە، و نە دەگەنىڭىز. باسقا-باسقا، سىزگە قانشا بولامىن دەسەڭىز دە، قانشا جاتامىن دەسەڭىز دە ورىن تابىلادى عوي. و نە دەگەنىڭىز؟ — دەپ بايەك بولىپ، اعىنان جارىلۋدا.
* * *
ەرتەلەتىپ قالاارالىق اۆتوبەكەتتىڭ قاسىنداعى كاماز-شىلار جۇك كۇتەتىن جەرگە تارتتىم. مەنى انادايدان تانىعان جىگىتتەر «و-و، كوكەمىز كەلدى! «دەتەكتيۆ كوكە» كەلدى!» دەرەۋ قاۋمالاپ الدى. مەنى جاقسى تانىمايتىن، سىرتتان ەستىگەن جاڭا كاماز-شىلاردىڭ دا:
«ودينوچنىي ۆولك» دەگەن وسى كىسى مە؟!
— كادىمگى ءوزىمىز سياقتى-اق ادام ەكەن عوي!
— مەن ءبىر كەرەمەت ۇلكەن الىپ ادام با دەسەم!-دەگەندەرىن ەسىتىپ تۇرمىن.
ءوز ورتامىزدا مەنى «ودينوچنىي ۆولك» دەپ اتاۋشى ەدى.
ىلعي دا جالعىز ءوزىم، جالعىز ماشينا بولىپ جۇرگەننەن بە، ايتەۋىر ماعان وسىلاي لاقاپ ات قويىلعان.
جامانات حابار جاتاتىن با ەدى، جىگىتتەردىڭ ءبارى ۇزىن قۇلاقتان ەستىپ، مەنىڭ باسىمنان وتكەن حيكاياعا ابدەن قانىق ەكەن. بارلىعى دا جول ءجۇرىپ، ءومىر كورگەن، جاعدايدى تۇسىنەتىن تۇسىنىگى مول جىگىتتەر عوي، ىشتەرىندە ەل باسقارىپ، تىزگىن ۇستاعان سۇلتان ماحمادوۆ، مۇسا قۇلسارييەۆ سەكىلدى ازاماتتار دا جەتەرلىك.
جىگىتتەر ورتادان قارجىشى شىعارىپ، مەنىڭ امان-ەسەن ەلگە كەلىپ ءوزىمىزدىڭ توپقا قوسىلعانىما ارناپ داستارقان جايدى. حاليما جايلى دا حاباردار ەكەن، قايعىما ورتاقتاسىپ، كوڭىل دە ايتىپ جاتىر.
قوعامنىڭ وزىنە ءتان قاعيداسى بولسا، مىنا وتىرعان كاماز-شىلار قاۋىمىنىڭ دا جازىلماعان زاڭى بار. بۇل دا ءبىر قاۋىم ەل. مەن دە وسى قاۋىمنىڭ مۇشەسىمىن. سوندىقتان دا مەنى قاۋمالاي قولپاشتاپ، قولتىعىمنان دەمەپ، تاعدىر تالكەگىنەن الىپ شىعۋ ءۇشىن جۇرەك جاردى سوزدەرىن ايتىپ، اقىل-كەڭەستەرىن اياماي تامىر-تانىسىمنىڭ كوپتىگىن ەسكەرە وتىرىپ، جوسپارلانعان كوپ ۇسىنىستاردىڭ ەڭ ءتيىمدىسى مىناۋ ەدى. ۇسىنىس جاساپ وتىرعان — اعايىنىم قىنۋاربەك ۇلى جاڭابەك.
— كوكە — دەدى ول. — ءسىز مەنىڭ ءىنىم ارقابەكپەن اسىلبەكتى بىلەسىز بە؟
— جاقسى بىلەمىن.
— ءسىز ستۋدەنت كەزىڭىزدە ۇيگە تالاي رەت كەلگەندە كوكپارعا تالاي بىرگە بارعانبىز. ول كەزدە اكەم «كولقايناردا» «قاراتاۋ» مال بورداقىلاۋ كەڭشارىنىڭ مالىن باعىپ وتىرعان.
— ەەە!.. ءيا-يا!... ەسىمە ەندى ءتۇستى، ودان بەرى دە تالاي جىلدار ءوتىپتى-اۋ، ءوزى.
— ءيا، جاڭابەك ايتا بەر... تىڭداپ وتىرمىن.
— ارقابەكتىڭ كاماز-ى ۇيدە تۇر. مىنا جەردە تۇرعانىمىزعا جيىرما كۇندەي بولدى، تاپسىرىس بەرۋشى جوق. بۇل جەردەن جۇك تيەۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى تۇرا بەرەتىن ءتۇرىمىز بار. سوندىقتان دا سول ارقابەكتىڭ جانە مەنىڭ كاماز-ىما ءوزىمىز تاۋار تاۋىپ تيەپ، سونى الىپ كەتەيىك. ءسىزدىڭ وتكىزەتىن تانىستارىڭىز بار عوي. ءتىپتى بولماسا ارقابەككە الىپ بارايىق.
— ارقابەكتىڭ ءوزى قايدا ەدى؟
— ءوزى رەسەيدە ءجۇر. تيۋمەندە!
— وندا نە ىستەپ ءجۇر.
— ول الماتىدا، 1 ماي اتىنداعى اۋداندا جانار-جاعار ماي بازاسىن سالىپ بىتكەن. ەندى سول بازاسىنا جانار-جاعار مايعا جانە دە باسقا شارۋالارمەن تيۋمەنگە شارت جاساۋعا كەتكەن.
— ارقابەكتىڭ جۇمىسى باسقا سالا كورىنەدى. ال، ءبىزدىڭ جەمىس-جيدەك، كوك-ونىسىمىز وعان ساي كەلە مە؟! قىسقاسى، وتكىزۋگە جاردەمدەسە الا ما؟!
— وتكەندە تەلەفونمەن سويلەسكەندە الما بۇل جاقتا ۇشىپ تۇر دەگەن.
— سولاي، كوكە! ءسويتىپ ءبىر ارەكەت جاساماساق بۇل جەردە تۇرىپ، بوسقا ۋاقىت وتكىزەمىز.
— المانى قايدان الامىز؟! اقشانى قايدان تابامىز؟
— كوكە، ول جاقتا پياز ءبىزدىڭ اقشاعا شاققاندا كوتەرمە باعامەن 30-35-تەڭگەنى ۇرىپ تۇرىپ دەگەن ول. «اقشانى قالاي تابامىز» - دەيسىز، بيىل پيازدىڭ كوپتىگى سونشالىقتى ءبىر تەڭگەدەن وتكىزە الماي، ءبارى ۇيىندە جيناپ وتىر. سولاردىڭ ىشىنەن تامىر-تانىستاردى قاراستىرىپ، ءبىر تەڭگەگە باعالاپ، «ساتىپ بولعانعا دەيىن شىدايسىڭ» دەپ كەلىسەمىز دە.
— قوش!... ءبىر تاۋاردىڭ ءتۇرى بار. قالعان تاۋاردى قالاي الامىز؟ رەتى كەلسە الما الۋدى قاراستىرساق. ول جاققا ءدال جاڭا جىل قارساڭىنا بارامىز، ال الما كادىمگىدەي پۇل بولار ەدى...
— كوكە، مىنا جىگىتتەردىڭ ىشىندە اقشالىلار بار. سولارعا ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، بىر-ەكى ايعا پايىزبەن الا تۇرايىق.
— جاڭابەك، ونى قويا تۇر! ءبىر كۇندە ءبارىن ايتىپ، جايىپ سالمايىق، ۇيات بولار. ونسىز دا ارەكەت جاساپ، قولدارىنان كەلگەندى اياپ جاتقان جوق-قوي. ەرتەڭ وسى جەردە كەزدەسەيىك. مەن اۋىلعا كەتتىم.
— و-وي، كوكە! ۇيگە ءجۇرىڭىز، سىي-سياپاتىمدى كورىڭىز، دايىن ماشيناعا وتىرىڭىز! — دەپ جاتتى دا جابىستى.
— جاڭابەك، ءبىرىنشى تىرلىكتى بىتىرەيىك، سىي-سياپات ەش جاققا قاشپاس. وسى كوڭىلىڭە دە راحمەت.
ەردوستىكىنە كەلسەم، ول اۋلادا ءجۇر ەكەن.
— وي، كوكە-ە، مەن ءسىزدى تىپىرشىپ كۇتىپ... نەگە كەشىكتى ەكەن! — دەپ ءوزىمدى قويارعا جەر تاپپاي ءجۇر ەدىم.
— تىنىشتىق پا؟
— ەكەۋمىزدىڭ تۇتقىننان قاشىپ شىققانىمىزدان بۇكىل اۋىل حاباردار بولىپتى. ونى ماعان قىرىقبايەۆ ءۋاليحان ايتتى.
— ءاي، قايدام، ءوزىڭ ايتقان شىعارسىڭ. كەلگەنىمىزگە ءبىر اپتا دا بولعان جوق، قايدان ەستىپ، ءبىلىپ قويادى؟
— قايدان ەسىتتىڭىزدەر، قايدان بىلدىڭىزدەر؟! — دەپ مەن دە سۇرادىم.
— نە قىلاسىڭ؟ بىلدىك تە، — دەپ قىسقا جاۋاپ بەرەدى.
— ال، سەن قالاي جولىعىپ ءجۇرسىڭ؟! مەنىڭ سەنىكىندە ەكەنىمدى قايدان ءبىلىپ قويدى؟!
— ءبىز رەيسكە كەتكەن كەزدە وبلىس ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ جاڭا كەلگەن باستىعى ارنايى توپقا ءۋاليحاندى قاماۋعا تاپسىرما بەرەدى.
سودان ءۋاليحاندى جۇگەرى سۋارتىپ جۇرگەن جەرىنەن ءاي-شايعا قاراتپاي ۇستاپ اكەتەدى. سودان ءبىز كەلەردەن بىر-ەكى كۇن بۇرىن عانا اقتالىپ شىققان. بۇگىن قۇدايى تاماعىندا بولدىق. سول قۇدايى تاماق ۇستىندە اۋىل ادامدارى ءبىزدى اڭگىمە ەتتى. ماعان كەتەر كەزدە:
— ساكەڭدى ماعان ەرتىپ كەل! — دەپ تاپسىردى.
— ساعان تاپسىرما بەرەتىن نەمەنە بايتىك پە؟!
— جوق! جوعا-ا! سىزگە ايت، ماعان جولىعىپ كەتسىن! — دەدى. ءسوزىمدى اياعىنا دەيىن ايتۋعا مۇرشا بەرمەي ءبولىپ جارىپ جىبەردىڭىز عوي!
— ەردوس ءوزىڭ عوي، اياعىن — باس، باسىن — اياق قىلىپ جاتقان! — شابىنا ءتيىپ، ادەيى بۇرالقى سويلەپ، «تاعى نە ايتادى»، دەپ قويام.
— ءسىزدى جازىپ ءجۇر مە؟ — دەدى. ەكەۋىڭىزدىڭ اڭگىمەلەرىڭىزدى ەسىنە ءتۇسىردى. «ەكىنشى كىتاپتى جازىپ ءبىتىردىم، ەندى بىر-ەكى رەيس جاساسام شىعارۋعا قاراجات تا جەتىپ قالار. ال، ەكىنشى كىتاپ جارىققا شىققانشا، ءۇشىنشى كىتاپ تا جازىلىپ بىتەر!» دەگەن ەدى دەپ وتىر. قاراجات تاباتىن كاماز-ى جاۋدا قالسا كىتاپ شىعارۋ قايدا؟-دەگەندى دە ايتىپ قالدى. كەتەرىندە «ول ءوزى شىنىمەنەن كاماز-دا ءجۇرىپ جازا ما؟» دەپ سۇرادى.
— ءيا! — دەدىم مەن. ءسال قولى قالت ەتسە، فانەر تاقتايشاسىن كاماز-دىڭ رۋلىنە قويادى دا جازۋعا وتىرادى. ال، جول ۇستىندەگى ەلدى مەكەن، جەر اتاۋلارىن قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ وتىرادى. ول كىسىنىڭ ءبىر قاعازىنا تيسەڭ بالەگە قالاسىڭ. ءبىر رەت 70-80 شاقىرىمداي ۇزاپ كەتىپ سوڭعى توقتاتقان بەكەتكە قايتىپ كەلگەنبىز. سوندا كابينانىڭ ءىشىن تەكسەرگەن جۇگەرمەكتەر كوپ قاعازدىڭ ءبىرىن الىپ قالىپتى. سول قاعاز ءۇشىن قانشا ۋاقىت جوعالتتىق!-دەپ وكىنىپ جۇرسەم، كوكەم ول قاعازدىڭ انىق سولاردا ەكەنىن بىلگەن بولۋى كەرەك، ءاي-شايعا قاراماي كوپ اقشا بەرىپ، انالاردىڭ جانىن قويماي اقىرى الدى. كەيىن «سول سونشا قىمبات تۇراتىن قانداي قاعاز؟» دەسەم، مىنە مىناۋ «ارناۋ» دەگەن ولەڭدەر جيناعىمنىڭ ءبىرىنشى بەتىندە تۇر! — دەيدى. مەن كىتاپ وقيتىن اداممىن با؟ قاراسام — ولەڭ ەكەن.
— تۋ-ۋي، كوكە-اي! وسى ولەڭگە بولا قايتا بارىپ، سونشا سىياقىعا تولەگەنشە، قايتا جازا سالمادىڭىزبا؟! — دەسەم، ءبىراز ۇندەمەي قالعان كوكەم:
— بۇل دۇنيەنى وسى قالپىندا قايتا جازا المايمىن عوي! — دەدى. «ويپىرماي، ءوز جازعانىن ءوزى قايتا جازا المايتىن قانداي ادام»-دەگەن ويمەن.
— نەگە جازا المايسىز، ءوز جازعانىڭدى جازا المايتىنداي نەسى بار؟ — دەپ ەدىم:
— مەن ەمەس، قۇدىرەت جازدىرۋدا! — دەپ جاۋاپ بەردى.
مەن ءۋاليحانعا وتىرىك ايتقانىم جوق، كورگەنىمدى ايتتىم، كوكە.
— قايدام، ءۋاليحاننىڭ مەنىڭ ءبىرىنشى كىتابىمدى وقىعان-وقىماعانىم بىلمەدىم. ءبىر رەت جولىم ءتۇسىپ يگىسىنوۆ تۇرسىن، — دەگەن بۇرىننان ارالاسىپ جۇرگەن كىسىمەن ەكى كەشتىڭ اراسىندا تارازعا كەلگەنىمدە ءۋاليحاننىڭ اعاسى ينوياتقا جول-جونەكەي كەزدەسىپ قالدىق. سوندا:
— كىتابىڭىزدى وقىدىق، باستان اياق ەردوستى جازا بەرىپسىز! — دەدى. سوعان قاراعاندا ول مەنىڭ نە جازعانىمدى تۇسىنبەگەن-اۋ، ءوزى! — دەپ ويلادىم. بۇل دا سول سياقتى ساعان كەزدەسىپ قالعاننان كەيىن ءجاي قىزىعۋشىلىق تانىتقانسىماق بولعان عوي شاماسى.
— جو-وعا! ءبىر كىتابىن شىعارىپ بەرەمىن! — دەپ تۋىسقاندىق نيەت ءبىلدىرىپ ەدىم، سودان كەيىن سۇراپ جاتقانىم عوي، — دەدى.
— مەيلى، ەردوس، ايتقانىڭ كەلسىن! ءۋاليحان سولاي دەسە جازىلعان دۇنيە جەتەرلىك قوي.
— ءۋاليحان ايتسا ىستەيدى! — دەپ وزەۋرەگەن ەردوسقا:
— ەردوس ساعان ايتقان بۇل ءسوزىن ءۋاليحان وسىدان ءتورت جىل بۇرىن ءوز داستارقانىنىڭ باسىندا ماعان دا ايتقان. ودان بەرى ءۋاليحانسىز-اق تالاي كىتاپ جارىق كوردى. بار بولسىن، امان بولسىن اعايىن! ايتەۋىر جامباي ەلىنە جاماناتى بولماسا بولدى! نيەت بىلدىرگەنىنە راحمەت. ەندىگى جولىققانىڭدا سولاي!-دەپ مەنەن سالەم ايت!
— نە، كوكە، بارمايسىز با؟ ءۋاليحانعا ءوزىڭىز وكپەلى سياقتىسىز! — عوي.
— «بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا جاقپانىڭ» كەرىن كەلتىرەتىن ادامىڭ مەن ەمەس. ايتقان ءوزى، جارياعا جار سالىپ جۇرگەن ءوزى. وعان مەن جارناما جاسا دەپپىن بە؟ ەرىك وزىنىكى، اۋزىنا قاقپاق بولامىن با؟
— سوندا نە، كوكە، وعان جولىقپايسىز با؟
— جولىققىسى كەلسە ءوزى جولىعار. ەرتەڭ سوزگە قالار جاعدايىم جوق. ال، اعا! — دەپ كەلسە ءجونىمىزدى ايتارمىز.
— ۇيات بولدى-اۋ. كىرىپ شىقساڭىز بولار ەدى! بۇكىل اۋىل بولىپ كىرىپ شىعىپ جاتىر عوي! — دەپ ەردوس رەنجۋگە اينالدى.
— ەردوس، ءۋاليحان قامالىپ كەلسە، مەن بۇلىكشىلەردىڭ تۇتقىننان قاشىپ كەلىپ وتىرمىن. ونىڭ ءبارىن ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ. مانا ايتتىم عوي، مەنى شاقىراتىنداي بايتىك پە!-دەپ. سوعان دا ءمان بەرمەدىڭ-اۋ، - دەپ مەن دە قىزبالانىپ كەتتىم.
— شىندىعىندا اۋىل اقساقالدارىنىڭ اۋزىنان تالاي ەستىگەنمىن. ءبىراق ءمان بەرمەپپىن.
— ول ءسوزدىڭ ءمانى مىنانداي. وسى ءوزىمىز وسكەن بەسجىلدىقتى اۋىل ەتكەن بايتىك دەگەن كىسى. اتەي تىنەي ۇرپاقتارىنىڭ باسىن قوسىپ «بەسجىلدىق» اۋىل بولىپ اتالعان. ەلىنە، جۇرتىنا، وتانىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى بار ۇلكەن تۇلعا. ءومىرىنىڭ سوڭعى ۋاقتىسىنا دەيىن شارۋاشىلىق باسشىسى بولىپ وتكەن. سول بايتىك اتامىزدىڭ ءىزىن قوجامجاروۆ پەرنەش، ءداۋىتوۆ شولپان، ورىنتايەۆ ەسكەرمەس، سىزدىقوۆ مۇسا جانە ت.ب. باسقان.
دوسىمبەكوۆ بايتىك تۋرالى رەتى كەلگەننەن كەيىن ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە بار. سەنىمەن ءبىر سىنىپتا وقىعان اقبوتانىڭ اعاسى، جيىرما بەس جىل اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا باسشىلىق قىزمەتتە بولعان، كوپتەگەن مەملەكەتتىك ماراپاتتىڭ يەگەرى، قازىرگى دەربەس زەينەتكەر، ءالى دە ۇلكەن ۇجىمعا — شارۋا قوجالىعىنا باسشىلىق جاساپ جۇرگەن شولپان داۋىتوۆتەن ەستىگەنمىن: جامباي بابادان بەكتاس-قۇلتاس، اتەي-تىنەي تۋادى. بەكتاستان تاراعاندار تاشكەنتتىڭ ارعى جاعىنداعى بوستاندىق اۋدانىندا تۇرادى. اراسىندا قۇلتاس بالالارى دا بار. لەنگىر قالاسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىندا — تاۋ بوكتەرىندە دە قۇلتاس-بەكتاس كەزدەسەدى ەكەن. ال، جامبايدەن تاراعان اتەي-تىنەي جاعدايعا، مالدىڭ ىڭعايىنا بايلانىستى بەرى — لەنگىردىڭ تومەنگى جاعىنداعى بۇلاقتاردىڭ ساعاسىندا (ءقازىر قارابۇلاق دەپ اتالادى)، جىبەك جولىن بويلاي قونىستانىپتى. سول زاماندا ۇلى جىبەك جولىمەن كىرە تارتقان ادامدار جول بويىندا وتىرعان اتەي-تىنەي اۋلىنا قوسىن بولىپ، ات شالدىرىپ كولىكتەرىن تىنىقتىرىپ، وزدەرى دە دەم الىپ، قىمىز ءىشىپ قايتا ساپارعا اتتانادى ەكەن. اتەي-تىنەيدىڭ قوناق جايلىلىعىنا بايلانىستى ەل اۋزىندا «اتەي-تىنەي جولدا ما ەكەن؟ سىرلى اياعى قولدا ما ەكەن؟» دەگەن ءسوز قالىپتى. سودان مال-جان ىڭعايىنا بايلانىستى وسى «بۋرىل» توڭىرەگىنە دەيىن كەلىپ، ونى جاز-جايلاۋى، قىس-قىستاۋى ەتىپ مەكەندەيدى. سول زاماندا العاشقى بوپ تىنەيدەن شىققان سەركەباي دەگەن كىسى «دوڭگەلەك ساز» دەگەن جەردى جانىس اعايىندارىنان ەكى ءجۇز دونەن قويعا ساتىپ الادى. قازىرگى جاڭا ساز، ماشاقايدىڭ توڭىرەگى. سەركەبايدىڭ ساتىپ العان جەرى «دوڭگەلەك ساز» قۇت مەكەن بولادى. ابدەن بايدى. جەكەمەنشىگىنە «ماشاقايدى»، «جاڭا سازدى» قوسىپ الادى. سەركەبايدىڭ ارتىندا بالاسى سارسەنبى قالادى. سارسەنبى دەگەن اتامىز كونە كوز قاريالاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا سوزگە شەشەن، ءادىل، وتىرىك پەن قياناتقا جوق، شىندىق پەن اقيقاتتىڭ ادامى بولعان ەكەن. زامانىندا اۋليەاتا وڭىرىندە ول كىسىنىڭ قارا قىلدى قاق جارعان ادىلەتتىلىگىمەن كوپتەگەن داۋلار شەشىلگەن دەيدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا دا سارسەنبىنىڭ ادىلەتتىلىگىن، كورەگەندىلىگىن باعالاعان حالىق بيلىكتەن شەتتەتپەي بي رەتىندە قۇرمەتتەپ، وعان سەنىم ارتىپ ستارشىن سايلايدى. سارسەنبى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن نۇرمان ستارشىن بولعان. ازىمبەك سمايىلوۆتىڭ تۋعان اعاسى نۇرمان سمايىلوۆ 1937 جىلى اتىلىپ كەتكەن. بۇل بولەك اڭگىمە.
ال ەندى اڭگىمە ەتىپ وتىرعان بايتىك دوسىمبەكوۆ 1932 جىلدان 1954 جىلعا دەيىن، مانا ايتتىم عوي، وسى بەسجىلدىق اۋلىندا ەڭبەك ەتكەن. دۇشپاندەردىڭ دومالاق ارىزىنىڭ كەسىرىنەن بايتىك ون سەگىز جىلعا، ۇزەڭگىلەس قيماس دوسى «قىزىل جۇلدىز» كولحوزىنىڭ باستىعى، ەكى رەت سوسياليستىك ەڭبەك ەرى ماحامعالي نۇربايەۆ بولسا جيىرما بەس جىلعا سوتتالادى. دەگەنمەن «اققا قۇداي جاق» دەمەكشى حالىققا وراسان ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعالار اقتالىپ، بەس-التى جىلدان سوڭ بوستاندىققا شىعادى. بايتىك اقتالىپ، ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى بەسجىلدىققا كەلگەندە اۋىلىنىڭ توز-توزى شىعىپ، العاشقى ءوزى باسىن قوسقان ەل-جۇرتى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ توڭىرەگىندەگى قۇرىلعان ءار كەڭشاردىڭ قۇرامىنا ءوتىپ بىرنەشە بولىمشەگە ىدىراپتى.
— نەگە؟
— حالىقتى سوڭىنا ەرتەتىن ەرى جوق ەل سونداي بولادى. ءقازىر دە سونداي جاعدايدا عوي. سوناۋ ەگەمەندىگىمىزدى يەمدەنىپ، تاۋەلسىز ەل بولعان كەزدىڭ العاشقى جىلىندا شولپان ءداۋىتوۆ ءوزى ون ءۇش جىل باسقارعان كەڭشارىن اشىق اكسيونەرلىك قوعام ەتىپ زامان تالابىنا ىڭعايلاستىرىپ قويعاندى. سودان كەيىن تۋعان اۋىلىنا كەلىپ:
— قوعام نەمەسە ۇجىم-ۇجىم بولىڭدار! وزدەرىڭە ءتيىستى دۇنيە-مۇلىكتى، تەحنيكا مەن جەردى سوندا عانا ساقتاي الاسىڭدار!-دەپ ايتۋىن ايتتى. بەكەر وبالى نە كەرەك شولپان ءداۋىتوۆتىڭ ايتقانىنا اۋىلداعى اعايىندارى كونىپ ۇجىم دا بولدى. امال قانشا، بايتىك، شولپان سياقتى بىلىكتى ۇيىمداستىرۋشىسى بولماعاندىقتان الگىندەي كۇيگە ءتۇستى.
— بۇل قالاي؟ بۇرىن اتىشۋلى كەڭشار ەمەس پە ەدى؟ مەنىڭ بىلەتىنىم — بەسجىلدىق كەڭشار بولىپ تۇرعاندا ەشەنقۇلوۆ يلياس دەگەن كىسى ديرەكتور بولاتىن. ونىڭ الدىندا ءبىر ورىس جىگىتى ديرەكتور ەدى، اتى ءجونى ەستە قالماپتى.
— ءو-ۇ-ي! ەردوس الدىعا وزا شاپپاساڭشى! بەسجىلدىقتىڭ بايتىكتەن كەيىن قالاي ەل بولىپ جۇرت بولعانىن ايتايىن!-دەپ وتىرمىن-عوي.
ەردوس «قويدىم» دەگەندەي قولىن كوتەردى. مەن ۇزىلگەن ءسوزىمدى جالعادىم.
بايتىكتەن كەيىن شاشىراپ كەتكەن اۋىلعا كەڭشار ديرەكتورى بولىپ كلەنكين دەگەن ورىس جىگىتى كەلدى.
— ياپىر-اي ول كىلەڭ قازاققا قالاي ديرەكتور بولىپ ءجۇر؟ بولىمشە قالاي كەڭشارعا اينالدى.
— مىنە اڭگىمە وسىندا. جوڭگە ەندى كەلە جاتىرسىڭ. ال ەڭ باستى تاريحي تۇلعا — سوسياليستىك ەڭبەك ەرى ازىمبەك سمايىلوۆتىڭ ءجونى تىپتەن بولەك. سمايىلوۆ پەن بايتىك اقساقالدى كوردىم، ءىنىسى ازىمبەك اقساقالمەن دامدەس تە بولدىم.
— قانداي ءىنىسى بولىپ كەلەدى؟
— دوسىمبەكتەن بايتىك، سمايىل. ال، ازىمبەك بايتىكتىڭ ءىنىسى سمايىلدىڭ بالاسى. ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟ مىنە، سونداي حالىققا ەڭبەگى سىڭگەن ادامداردىڭ ەڭبەگىن باعالاپ، ءارۋاعىن ارداقتاۋ كەرەك.
سول شاشىراپ كەتكەن اۋىلىڭدى سىرتتا جۇرسە دە ەل قاتارىنا قوسىپ، دەربەس كەڭشار ەتۋگە اتسالىسقان ازەكەڭ قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ءماسىمحان بەيسەبايەۆتان ءبىر-اق شىعادى.
ازىمبەك سمايىلوۆ ول كەزدە مەركە اۋدانىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى. قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى. سونىمەن ول بەيسەبايەۆقا بارىپ:
— سەنىڭ تۋعان اۋىلىڭ «قىزىل وكتيابر» ەدى. ول دا بولىمشە بولىپ قالدى. مەنىڭ تۋعان اۋىلىم «بەسجىلدىق» تا بولىمشە. سەن مىنا ورىندا وتىرسىڭ، مەن اۋدان دا ءبىرىنشىمىن. ەكەۋمىز دە جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتاتپىز. ال اۋىلىمىز اۋىر جاعداي كەشىپ وتىر. نە سۋ جوق، نە جول جوق. تەلەفون بايلانىسى ءسوز ەتۋگە تۇرمايدى. مىنا سەنىڭ قىزمەت بابىڭدى پايدالانىپ، «قىزىل وكتيابردى» دە، بەسجىلدىقتى دا جەمىس-جيدەك كەڭشارى ەتىپ، «قىزىل وكتيابرگە» الماتى وبلىسىنداعى «ميچۋرين» سوۆحوزىنىڭ باس اگرونومى سمولگيندى، بەسجىلدىققا كلەنكيندى ديرەكتور ەتىپ تاعايىنداپ جىبەرەدى.
— نەگە ولاي ەتكەن.
— ول كەزدە ساياسات سونداي، ءارى ولار جەمىس-جيدەك داقىلىن ءوسىرۋ مەن باپتاۋدىڭ بىلىكتى ماماندارى بولعان.
كلەنكين ديرەكتور بولىپ جۇمىسقا كىرىسكەننەن باستاپ ازەكەڭنىڭ كورسەتكەن كومەگىنىڭ ارقاسىندا بەسجىلدىق كەڭشارى وركەندەگەننىڭ ۇستىنە وركەندەي ءتۇستى. كورشىلەس كەڭشارلارعا ءوتىپ كەتكەن جەردىڭ ءبارى بولماسا دا ءبىرشاماسى قايتارىلدى. قايتارىلعان جەردىڭ كوبىن ءجۇزىم القابى مەن الما باعىنا اينالدىردى. كوپتەگەن كۇردەلى قۇرىلىستار، ءسۇت وندىرەتىن كەشەندەر سالىندى. سونداي-اق اسىل تۇقىمدى مال ءوسىرىلىپ، ول وزگە وبلىستارعا ساتىلا باستادى.
1960-1966 جىلدار ارالىعىندا مال باسى، «كودەلى» القابىنداعى جاز جايىلىمى، مويىنقۇمداعى قىس قىستاۋى، شابىندىعى، مالشىسى، ءبارى-بارى «پيونەر» كەڭشارىنا ءوتىپ كەتىپ ەدى. ونىڭ دا ءبىرازىن قايتارىپ الىپ، قوي ءوسىرۋ سالاسى دامىعاننىڭ ۇستىنە دامي باستادى. كلەنكين ون جىل جۇمىس ىستەدى. بايتىكتەن كەيىن بەسجىلدىقتىڭ جاعدايىن تۇزەگەن وسى كلەنكين بولاتىن. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى كوتەرىلدى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى — تۋىسقاندارىڭ تويىنىپ، ادام تانىمايتىن جاعدايعا جەتتى. كوزىنە ماي بىتكەن ادام نە ىستەيدى؟ ارينە «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى» دەگەندەي اعايىندار بايتىككە جاساعان ەسكى ادەتىنە باستى. كلەنكيننىڭ ۇستىنەن جابىلىپ دومالاق ارىز جازۋعا كىرىستى. اقىر اياعىندا كلەنكين زەينەتكە شىعىپ كەتتى. سول — سول-اق ەكەن بەسجىلدىقتىڭ كۇيى تايدى. قانشا ديرەكتور كەلىپ، قانشاسى كەتتى. ول كەزدە ءسوز جاردەم بەرەتىن ازەكەڭ دە زەينەتتە. بەرتىن — ءى. ەشەنقۇلوۆ پەن س. سادىقوۆتىڭ كەزىندە ءبىر شاما دۇرىستالعان ەدى... قازىرگى جاعدايدى ءوزىڭ بىلەسىڭ.
— ال، ءقازىر نەگە ارىز جازبايدى؟
— ءتۇھ، ەرەكە سەندە قىزىق ەكەنسىڭ! جازاتىن باسشىسى جوق، ەل باسقاراتىن ەستىسى قالماسا كىمنىڭ ۇستىنە جازادى؟! كۇندە ءبىر شىنى اراقتى ءبولىپ ءىشىپ جۇرگەن دوستارىنىڭ ۇستىنەن كىم جازادى؟ جوق، الدە، اعايىندارىنىڭ ۇلەسى بار بۇرىنعىلاردىڭ كوزى بولىپ قالعان عيماراتتاردى بىرگە بۇزىپ، ساۋداعا سالىپ، ارىن ساتىپ، اعايىندارىن الداپ جۇرگەن ارسىزداردىڭ ۇستىنە كىم جازا قويار دەيسىڭ.
— ەل بولۋدان، جۇرت بولۋدان قالىپپىز-عوي! ەندى ۇستىنەن ارىز جازاتىن ادام دا قالمادى دەسەڭىزشى. سوندا بۇل جاعدايدى قالاي توقتاتۋعا بولادى. زاڭ، قايدا؟
زاڭ بار عوي. ءبىراق سانا دا كەرەك. سودان كەيىن تالىم-تاربيە، قاتاڭ ءتارتىپ كەرەك. مەنىڭ پايىمىم وسىلاي.
— جوق، مەنىڭشە بايتىك سياقتى ادام كەرەك. وسى زاماننىڭ بايتىگى كەرەك...
— بۇل ويىڭ دا دۇرىس شىعار. مەنىڭ بار بىلەتىنىم بايتىك جاساعان ەڭبەكتى ەستەن شىعارماي، ونىڭ تىرلىگىن ونەگە ەتىپ، اتىن وشىرمەۋ كەرەك. سوندا عانا كەلەشەك ۇرپاق بابالارىنىڭ ونەگە ءىسىن ساباقتاستىرىپ جالعاسىن تابار. ونداي جۇمىستاردى ارتىندا قالعان ۇرپاعى اتقارىپ تا جاتىر. ءا. سمايىلوۆ اتىندا مەكتەپ، كوشە، بايتىك دوسىمبەكوۆتىڭ اتىندا تەك كوشە عانا بار. وسى اۋىلدىڭ اتىن «بايتىك» اۋىلى!-دەپ نەگە اتاماسقا؟ بەسجىلدىق دەگەن اتاۋ كەڭەس داۋىرىندەگى «ۇرانشىلدىق» سارىنىنداعى اتاۋ ەمەس پە؟ مەن ساعان بايتىك اقساقالدىڭ كورەگەندىگىن ايتايىن. بۇل جايىندا ءبىرىنشى «ساپار جولى» اتتى كىتابىمدا جازعانمىن. سول قىرعىزباي بابامنىڭ قامباسىن قۇرىلىسقا تاس سياقتى قاجەتتى زاتتار جەتپەي جاتقان اۋىر جاعدايدىڭ وزىندە بۇزدىرماعان عوي. كەيبىرەۋلەر «جەردەن تاس قازىپ اۋرە بولعانشا اناۋ قىرعىزباي قامباسىنىڭ دايىن تاسىن قۇرىلىسقا پايدالانايىق» دەسە:
— سەندەر دە سول كىسى سياقتى تەر توگىپ ۇرپاعىڭا ەسكەرتكىش قالدىر!-دەپتى.
بەرتىن كەلە ەلدىڭ ءال-اۋقاتى جاقسارىپ، ءوز قولدارى ءوز اۋزىنا جەتكەندە سول قامبانى جوندەپ، «تاۋىق باز» ەتتى. ونى دا كوزىممەن كوردىم. اۋىلداعى ءابدىراحمان حافيز ۇلى تانالييەۆتىڭ تۋىسقانى تاۋىق فەرماسىنا مەڭگەرۋشى بولدى. بالالارىنىڭ ءبىرى تاحير ءقازىر شايقورىقتا تۇرادى. ول كىسى تۋرالى ەل اۋزىنان ەستىگەن ناقتى ءبىر دەرەكتى اڭگىمە «كولقاينار» القابىنداعى قىرعىزباي بوگەتى تۋرالى. كولحوزداستىرۋ كەزىندە سول «كولقاينار» جازىعىن قىرعىزباي بوگەتى اتالۋىنىڭ ارقاسىندا جەر اتاۋىن ايعاق قىپ كودەلى دالاسىنداعى قىرعىزباي بوگەتى ارقىلى سۋارىلاتىن جەردىڭ ءبارىن گەودەزيستەر مەن جەر كوميسسياسى مۇشەلەرىنە دالەلدەپ، بەسجىلدىققا قاراتىپ الىپتى.
سول سياقتى، ءۋاليحان مەشىت سوقتى. قانات بۇكىل اۋىلعا جۇمىس تاۋىپ بەرىپ، ەل قۇرمەتىنە بولەنىپ وتىر. «بابالارىنا تارتقان، سولاردىڭ جولىمەن ءجۇرىپ، ءىسىن ىستەۋدە»-دەپ ماقتان تۇتادى.
مەن كىتاپ جازسام — «وقىرماندار وقىسىن»-دەپ جازامىن. كوڭىلىنەن شىقسا — ماعان سول قۋانىش.
ال، ءۋاليحان تۋىسقان كىتابىمدى شىعارۋعا كومەكتەسەم دەسە ءوزى بىلەر. مەن دە راحمەتىمدى ايتىپ، ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. جاعدايىم جوق دەسە وكپەلەمەيمىن. ءبىراق مەن بارىنەن ايىرىلدىم!-دەپ مويىمايمىن دا، ەزىلمەيمىن دە.
مەندە دۇنيە-بايلىقتىڭ ءبارى بولعانىن دا بىلەسىڭ. ءبىراق مەن ودان قاناعات الا المادىم. دۇنيەنىڭ دە يەسى بولاتىنعا ۇقسايدى. ويتكەنى بۇل ءيتىڭ ماعان قۇتايمادى. ءقازىر ۇيقىم تىنىش. «دۇنيە قولدىڭ كىرى، جۋساڭ كەتەدى دە قالادى»، «دۇنيە بوق» دەگەن وسى ەكەن! ءتىپتى ميليسياعا دا، رەكەتكە دە كەرەك بولماي قالدىم. بارىنەن دە بۇرىن سوعان قۋانامىن.
تۇقىم قۋلاۋ قاسيەتىنىڭ بار ەكەنىنە سەنىڭ كوزىڭ جەتەدى عوي. سەنىڭ اتاڭ قىرىققا كەلىپ ۇيلەندى، ەسكى كوز دە، ءبىز دە بىلەمىز. سەن دە قىرىققا كەلگەندە ۇيلەندىڭ، كەلىن ۇل تۋىپ، اتىن قىرىقباي قويىپ وتىرسىڭ. مەن دە سوندايمىن. وسىنداي جاعدايدىڭ مەنىڭ باسىمدا بولاتىنىن ءبىر قۇدىرەتتى كۇش وزىمە سەزدىرگەن سياقتى. ماعان كەيبىر وقيعالار بۇرىن بولعان، تانىس سەكىلدى بولادى دا تۇرادى. ىزىنشە سول جاعداي ءدال سولاي قايتالاناتىنىن قايتەرسىڭ. جولدا بولعان اپاتتى كورسەم بۇرىن بولعان ەدى عوي» دەپ قايران قالام. سىنىقشىلىق قابىلەت تە كەيىن پايدا بولدى. جارايدى، ول شەشەمنەن دارىعان دەيىك. ءبىراق شەشەم ساۋدامەن دە اينالىستى عوي. مەن دە اينالىستىم. ءبىراق بۇل كاسىپ نەگە ماعان سىرت اينالدى! — دەپ تە ويلايمىن. شەشەم اۋەستىڭ حالىق ەمشىسى بولعانىن بىلەسىڭ، اكەسى كورەگەن ەكەن. ونى حالىق «كورەگەن اۋدارباي» دەپ اتاسا كەرەك. اتالاس اعاسى، اتاقتى بولىس ءمادىماردىڭ اتاعىن شىعارىپ، اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىراتىن اعاسى اۋدارباي! — دەگەن دە ءسوز بار. شەشەم سول اۋداربايدىڭ جالعىز قىزى. بۇنى دا ءبىرىنشى كىتابىمدا جازعانمىن. ال، وسى جازىلىپ وتىرعان وقيعانى ماعان كوزىمە كورسەتىپ، وتىرعان ءبىر قۇدىرەتتى دە قۇپيا جاراتىلىستىڭ جازۋعا بوي ۇرىپ، باس ءيسىن دەگەن ءىسى شىعار. ويتكەنى، ءوزىم بايقايمىن قولىما قالام السام بولدى، ساناما نەبىر ويلار قۇيىلادى دا اق قاعازدىڭ بەتىنە سويلەم بولىپ ورىلەدى. وسىندا ءبىر قۇپيا قۇبىلىس بارىن سەزەمىن. كەيدە بىرەۋ قاسىمدا تۇرىپ، ماعان انىق ەتىپ ايتىپ، جول سىلتەپ تۇرعانداي كورىنەدى. ايتقانىن ىستەپ، امىرىنە قۇلدىق ۇرىپ كۇن-تۇن جازام. جازۋىم بىتكەندە كەرەمەت ءبىر ءلاززات الامىن. ءبىراق كەيبىر كىسى اتتارىن، ءوز ءسوز قورىمدا جوق سوزدەردى وقىپ تاڭقالاتىن كەزدەرىم دە بار.
بۇرىن كىتاپ تۇگىلى، كونسپەكت جازۋعا ەرىنەتىن ستۋدەنت ەدىم. بىرگە وقىعان ستۋدەنت دوستاردىڭ ءبارى مۇنىمدى بىلەدى.
دەگەنمەن بۇل جازۋدى جۇبانىش نە بولماسا ەرمەك ءۇشىن ەمەس وقىرمان قاۋىمنىڭ ويىنان شىعاتىنداي ەتىپ، قوسپاسىز، قويىرتپاقسىز شىنايى شىندىقتى جازۋعا بەل بۋدىم. ءوز اتىمەن اتالعان كەيىپكەرلەرىمدى دە قاز قالپىندا سۋرەتتەۋدى ماقسات ەتتىم. وسى مازداعان ءۇمىت ۇشقىنىن سەزگەندىكتەن مويىمايمىن!-دەپ بىلەم.
مۇنداي باعىت ۇستاتىپ، ماعان تاپسىرىس بەرىپ، جول كورسەتۋشى بابالارىمنىڭ ءۇنى. سولاردىڭ اماناتى. بابالاردىڭ وسى اماناتىن ورىنداۋىم كەرەك. اقىرى ونى موينىما العان سوڭ بور كەمىك بولىپ بوساماۋىم كەرەك، تەكتەن-تەككە جاسىماۋىم كەرەك. قايتا ەل ارالاپ، جەر تانۋىم كەرەك، جەر ارالاپ ەل تانۋىم كەرەك! شىم-شىتىرىق وقيعانىڭ كۋاسى بولۋىم كەرەك! ىزدەنۋىم، زەرتتەۋىم، تابۋىم كەرەك! قايراتتانىپ قاتايۋىم كەرەك! ەرتەڭنەن باستاپ جاڭاعىداي شارۋاعا كىرىسەم.
— ءى-ىمم! ەرتەڭ شارۋاعا كىرىسەم دەيسىز!... ءى-ىمم! قاپ! — دەدى ول تومەن قاراپ.
— نە بولدى، ەرەكە! ءىم-ىڭ كوبەيىپ كەتتى عوي؟
ەردوس ءبىراز ءۇنسىز وتىرعاننان كەيىن:
— اڭگىمە ەندى قىزىپ كەلە جاتقاندا... ءبىز وسى الاقانداي اۋىلدى «بەسجىلدىق جامباي» «سوۆتراكتور جامباي» دەپ بولىنەمىز دە جاتامىز، مەن سوعان تۇسىنبەيمىن! — دەدى كوڭىلسىزدەۋ.
ال اۋىلدان سىرتقا شىقساق بولدى، جاڭا ءوزىڭىز ايتقان ۇلكەن كىسىلەردىڭ اتىن اتاساق، «ە-ە! بايتىكتىڭ اۋلىنان ەكەنسىڭ عوي! ازىمبەك يسمايىلوۆتىڭ، قوجامجاروۆ پەرنەشتىڭ، ءداۋىتوۆ پەن ورىنتايەۆتىڭ تۋىسقانى ەكەنسىڭ عوي! و-وي، جارايسىڭ جىگىتىم! ۇلكەن جەردەن ەكەنسىڭ! وسكەن ەلدەن ەكەنسىڭ!» دەپ جاتادى. وسىنىڭ ءمانى نەدە؟
— يا، دۇرىس ايتاسىڭ، ەردوس. بۇنداي جاعداي ءبىرىنشى رەت، سوناۋ 1976 جىلى قورداي اۋدانىنداعى «گەورگييەۆسكيي» كەڭشارىنا جولدامامەن قىزمەتكە ورنالاسۋعا بارعانىمدا مەنىڭ دە باسىمنان وتكەن.
سوۆحوز ديرەكتورى راحىمباي الىمبايەۆ ءجون-جوسىق سۇراعان سوڭ:
— و-وي، ازامات ءوزىمىز ەكەنسىڭ عوي! ازەكەڭنىڭ اۋلىنانمىن دەسەڭشى! ازىمبەك يسمايىلوۆ! باتىر يسمايىلوۆتىڭ اۋلىنان شىققان بالا ەكەنسىڭ عوي! — دەپ ءوزىڭ ايتقانداي قۋانىپ قالدى.
— ءوزىڭ ازەكەڭدى جاقسى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى ءبىر كەزدە. مەن كۇمىلجىپ قالدىم. ول كەزدە وقۋدى جاڭادان ءبىتىرىپ، ەل-جۇرت، اعايىن-تۋعانمەن ارالاسا قويماعان كەزىم. كىمنىڭ كىم ەكەندىگىنەن دە حابارسىزبىن. ول كەزدە ازەكەڭدى كوزبە-كوز كورگەن دە ەمەسپىن. مەنىڭ وسى جاعدايىمدى تۇسىنگەن ديرەكتور:
— وقاسى جوق. ءالى جاسسىڭ عوي. كەلەشەكتە ءبارىن كورەسىڭ، ءبارىن بىلەسىڭ! ءبارىن ەستيسىڭ! — دەپ جۇباتقانداي بولدى. — ازەكەڭنىڭ حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگىن، حالىق ءۇشىن جاساعان قىزمەتىن، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى ەكەندىگىن ءبارى بىلگەنىمەن سوناۋ الىستاپ كەتكەن الاساپىران جىلدارداعى كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن جاساعان وشپەس ەرلىگىن ەشكىم دە بىلمەيدى. بىلسە دە بىرەن-ساران ءبىز سياقتى ەسكى كوز، قاسىندا بىرگە جۇرگەن ادامدار بىلەر. ءبىراق ولاردان دا ەشكىم قالمادى. قالسا دا ءداپ ءقازىر ازەكەڭنىڭ سول كەزدەگى جاساعان وشپەس ەرلىگى جايلى ەشكىم دە ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەي قويماس. وعان زامان كوتەرمەدى!-دەپ تۇڭعيىق ويعا سۇڭگىپ، ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. وسى تىنىشتىققا شىداماعان مەن:
— نەگە، راحىمباي اليمبايەۆيچ؟! سونداي قۇپيا ما؟ — دەپ قويىپ كەپ قالدىم.
ءالى دە الگى ويىنان سەيىلە الماعان ديرەكتور:
— يا... قۇپيا!... — دەپ قىسقا عانا جاۋاپ قاتتى.
سول راحىمباي الىمبايەۆتىڭ سوۆحوزىندا ءتورت جىل قىزمەت ىستەدىم. ءبىر جىلدان سوڭ راحىمباي الىمبايەۆ قۇرمەتتى دەمالىسقا شىقتى. ول زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن دە ارالاسىپ تۇردىم. ازىمبەك يسمايىلوۆپەن دە ارالاسا باستادىم.
ءار كەزدەسكەن سايىن راحىمبەك الىمبايەۆتان دا ازەكەڭنەن دە باياعى «وشپەس ەرلىك» تۋرالى ءسوز رەتى كەلگەندە سۇراپ قويام. ءبىراق ەكەۋى دە ءتىس جارمايدى.
ەستىمەگەن بولا سالادى.
اراعا ونشاقتى جىلدار سالىپ ازىمبەك يسمايىلوۆتى سوڭعى ساپارعا اتتاندىرعاننان كەيىن راحىمباي الىمبايەۆتان باياعى «وشپەس ەرلىك» تۋرالى تاعى دا سۇرادىم. «كەتەر ادام كەتتى، ءوزى دە جەتپىستەن استى. ەندى ايتار. وسى جولى ايتاتىن شىعار! — دەپ ويلاعانمىن.
مەن ول كەزدە «اسا» كەڭشارىندا قىزمەتتەمىن. ازەكەڭدى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋعا كەڭشار ديرەكتورى ماقۇلبەك بايگەلدييەۆپەن كەلگەنمىن. راحىمباي الىمبايەۆ ەكەۋمىزدىڭ قىزۋ اڭگىمە ۇستىندە تۇرعانىمىزدى كورگەن ماقۇلبەك بايكەلدييەۆ اڭگىمەمىزدى بولمەيىن دەدى مە، ماعان قاراپ «مەن كەتە بەرەيىن، ءوزىڭ كەلەرسىڭ!» - دەگەن ىڭعاي تانىتىپ راحىمباي الىمبايەۆپەن قوشتاستى. سودان سوڭ ماعان:
— اسىقپاي تىرلىگىڭدى ءبىتىرىپ كەلەرسىڭ! — دەدى داۋىستاپ.
سوندا راحىمباي الىمبايەۆ مەنى وڭاشالاپ، ازىمبەك يسمايىلوۆتىڭ الاساپىران جىلداردا جاساعان ەشكىم بىلمەيتىن «وشپەس ەرلىگىن» بايانداپ بەرگەن ەدى.
...مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ وبلىستاعى باسشىسى ورىس جىگىت ەدى. ونىڭ داندايسىعانى سونشالىقتى جازىقسىز ادامداردى، ونىڭ ىشىندە تەك قازاق ازاماتتارىن اق، قاراسىنا قاراماي، تەرگەۋ، ساراپتاما جۇمىسىنىڭ قورىتىندى شەشىمىن كۇتپەي-اق، تۋرا ءوز جۇمىس بولمەسىندە يتشە اتىپ تاستاي بەرۋدى ادەت-داعدىعا اينالدىرىپ العان.
ول كەزدە جانىڭ ءجانناتتا بولعىر ازەكەڭ سول كوميتەتتىڭ بەلدى لاۋازىمداعى قىزمەتكەرى. كوميتەت ءتوراعاسى ءوز بولمەسىندە تاعى دا ءۇش ادامدى اتىپ تاستايدى. ءۇشىنشىسى كوميتەت قىزمەتكەرى، ازەكەڭنىڭ جاقىن دوسى ەدى.
بۇل جاعداي ازەكەڭە قاتتى باتادى. ءسويتىپ كوميتەت ءتوراعاسىنىڭ بولمەسىنە كىرمەك بولعان ازەكەڭە ساقشىلار «جولداس يسمايىلوۆ» دەپ كىرگىزگىسى كەلمەيدى. ولاردىڭ ءسوزىن قۇلاققا دا قىستارماعان ازەكەڭ ەسىكتەرىنىڭ ءبارىن قىمتاپ جاپقان بويى تاپانشاسىن دايىنداپ، كوميتەت ءتوراعاسىنا كىرىپ كەلەدى. كەلەدى دە قارۋىن كەزەپ، ونىڭ تاپانشاسىن الۋعا شاماسىن كەلتىرمەي، توردە وتىرعان ءتوراعانى اتىپ-اتىپ جىبەرەدى...
كوميتەت ءتوراعاسىنىڭ ءمايىتىن كوممۋنيستەر مەكتەپ الدىنا — كورنەكتى جەرگە «گەروي» رەتىندە جەرلەيدى. ءبىراق ازەكەڭنىڭ «بۇل جەردە بۇعان ورىن جوق» دەگەن سوزىنەن سوڭ ونىڭ مۇردەسى ءبىر تۇندە جوق بولادى. مىنە باسىن قاتەرگە تىگىپ، قانشا ادامنىڭ اجالىنا ارا تۇسكەن ازەكەڭدى نەگە باتىر دەمەسكە؟! — دەپ. — ازىمبەك يسمايىلوۆتىڭ زامانداس، ءارى ۇزەڭگىلەس جولداسى، جاۋاپتى قىزمەتتە ءجۇرىپ ەل-جۇرتى ءۇشىن باستارىن قاتەرگە سان مارتە تىككەن جانە تالاي-تالاي وقيعانىڭ كۋاسى بولعان راحىمباي الىمبايەۆ حالىقتىڭ ارداگەر ۇلىن — ازىمبەك يسمايىلوۆتى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالعاننان كەيىن ونىڭ ەرلىگى جايلى قىسقا عانا قايىرعاندى.
«جاقسىنىڭ اتى وشپەيدى» دەگەن ءسوز راس ەكەن. ازىمبەك يسمايىلوۆ ءوزى باقيلىق بولىپ كەتكەننەن كەيىن دە جيىرما بەس جىل اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا قاجىماي-تالماي ەڭبەك ەتكەن، باسشىلىق قىزمەتتە ءجۇرىپ تە جۇرتىنىڭ قامىن ويلاعان، قۇرمەتتى دەمالىسقا شىققاننان كەيىن دە حالقىنا سىڭىرگەن ەلەۋلى ەڭبەگىمەن كەلەشەك ۇرپاققا ونەگە ەتىپ ناسيحاتتاپ وتىرعان شولپان ءداۋىتوۆ تە ازىمبەك يسمايىلوۆ تۋرالى بىلاي دەگەن ەدى.
... ەندى اناۋ وبلىستىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (ول كەزدە چك دەپ اتالادى) ءتوراعاسىنىڭ ورنىنا ماسكەۋدەن كاپۋستين دەگەن كەلدى. بۇرىنعى ءتوراعانىڭ كەزىندە ازىمبەك يسمايلوۆ وبلىستىق چك-دا جاۋاپتى حاتشى قىزمەتىن اتقارسا، كاپۋستيننىڭ كەزىندە ءبىراز ۋاقىت چك-دا، ودان كەيىن نكۆد-دا قىزمەت ىستەيدى. ول كەزدە چك، نكۆد اتاۋلارىن قازاقشالاۋعا قورىققان. ءدال سولاي، قىسقارتىلعان تۇردە عانا اتاعان.
مىنە، سول وبلىستىق چك-دا جاۋاپتى حاتشى بولىپ جۇرگەن ازىمبەك يسمايىلوۆ ءوزىنىڭ تۋعان اعاسى ستارشىن قىزمەتىندە جۇرگەن نۇرماندى جازىقسىزدان جازىقسىز اتىپ جىبەرگەن كەزدە دە ارا تۇسە الماي بارماعىن تىستەگەن. سول كەزدە چك-دا ءجۇرىپ تالاي قازاقتىڭ ورىمدەي جاس بوزداقتارىن، ونىڭ ىشىندە ەڭ ساۋاتتى، ءبىلىمدى، ىسكەر، جاۋاپتى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ازاماتتارىن ىرىكتەپ، جامبىل قالاسىنىڭ باتىس جاعىنداعى كولدىڭ جارقابىعىنا (كومسومولسكوە وزەرو، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن «زەر بۇلاق» اتاۋىنا يە بولعان) ءتىزىپ قويىپ تۇرىپ جەلكەدەن، تەك قانا قازاق ۇلتىنىڭ بالالارىنا اتقىزعانىن كوزىمەن كورىپ، ءارى ارا تۇسۋگە ايلا تاپپاي ازىمبەك يسمايىلوۆ ابدەن قۇسا بولادى.
كاپۋستين وبلىستىق چك-انىڭ باستىعى بولىپ ىستەگەن العاشقى كۇننەن باستاپ، ءا. يسمايلوۆقا حالىق جاۋى دەگەن ات جابىسقان ازاماتتاردى اتۋ جازاسىنىڭ ۇكىمىن ورىندايتىن توپتىڭ باسى-قاسىندا بولۋ مىندەتىن قوسىمشا ەتىپ جۇكتەيدى. بۇل مىندەتتى ادام تىلىمەن ايتىپ جەتكىزۋ ءسىرا مۇمكىن ەمەس.
بەرتىن كەلە ازىمبەك يسمايىلوۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن ش. ءداۋىتوۆ بىلاي دەيدى:
...سول كولدىڭ جاعالاۋىنداعى جارقاباققا اتۋعا كەسىلگەن قازاق ازاماتتارىن قاتارعا ءتىزىپ بولعان سوڭ جەلكە تۇسىندا ۇكىمدى ورىنداۋعا ءتيىستى تەك قانا قازاق جىگىتتەرىنەن قۇرالعان ساپ تۇرادى. بۇل قازاق جىگىتتەرىنىڭ جەلكە تۇسىنان باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالعان تاعى ءبىر ساپ تىزىلەدى. ءبىرىنشى قاتارداعى جازىقسىز بەيباقتاردى ەكىنشى قاتارداعى قازاق جىگىتتەرى بۇيرىق بويىنشا شۇيدەدەن اتۋى ءتيىس. اتۋدان باس تارتقان نە بولماسا ءمۇلت كەتكەن جاۋىنگەردى جەلكە تۇسىنداعى وزگە ۇلت وكىلى تاباندا اتىپ تاستايدى. ءۇشىنشى قاتارداعى وزگە ۇلت وكىلى ءمۇلت كەتكەن جاعدايدا ونى كومانديرى اتۋى ءتيىس. مىنە، وسى جۇيەنىڭ ورىندالۋ ءتارتىبىن ءا. يسمايىلوۆ باقىلايدى. بۇل جۇيەنى ويلاپ تاپقان — قانىشەر كاپۋستين. ارينە، بۇل بۇيرىقتىڭ ورىندالۋ بارىسىندا ءبىرىنشى قاتارداعى «جازىقتىلار» مەن ەكىنشى قاتارداعى جاۋىنگەرلەر اراسىندا دا اجال قۇشقان كەزدەيسوق جاعدايلار بولىپ تۇرعان. مىسالى نۇرمان يسمايىلوۆتى اتقان نۇرجان دەگەن كىسى بەرتىن كەلە موينىمدا كەتپەسىن!-دەپ تانتى اۋلىندا تۇراتىن نۇرماننىڭ ءراتاي اتتى قىزىنا كەلىپ:
«— اكەڭدى اتقان مەن ەدىم! زامان سونداي بولدى» دەپ كەشىرىم سۇراعان.
نۇرمان مەن نۇرجان سياقتى ءبىز بىلمەيتىن قىزىل قىرعىن قۇربانى قانشاما دەسەڭشى!
قياناتى مەن زۇلىمدىعى شەكتەن شىققان كاپۋستين قانىشەردىڭ كابينەتىنە ءا. يسمايىلوۆ تۇنگى ساعات 12 شاماسىندا كىرىپ كەلەدى. ءا. يسمايىلوۆ سۆەردلوۆ اۋدانىنىڭ (قازىرگى بايزاق اۋدانى) اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولسا كەرەك. ءبىراق ول زاماندا پارتيا باسشىلارىنىڭ ءرولى جوقتىڭ قاسى. وبلىستىق چك-نىڭ باستىعى وبلىستىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ باسشىسىن قاماۋعا، كەرەك دەسەڭ اتىپ تاستاۋعا، اتپاعان جاعدايدا جەر اۋدارۋعا قۇقىلى بولعان. ال، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ءرولى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ باسشىلارىنان دا جوعارى بولعان.
ازىمبەك يسمايىلوۆ قانىشەر كاپۋستيننىڭ بولمەسىندە تۇنگى ساعات ۇشكە دەيىن بار شىندىقتى بەتىنە باسىپ، قانشاما جازىقسىز ادامداردى، ىسكەر دە بىلىكتى ماماندار مەن جاۋاپتى قىزمەتتە جۇرگەن ادال دا بىلىكتى ساۋاتتى قازاقتاردى قىرعانىن، ناقتى ايعاقپەن تىزبەكتەپ شىققان. ءسويتىپ بۇل كەزدەسۋدىڭ سوڭى جانجالعا اينالادى. سودان ءا. يسمايىلوۆ جالما-جان ورنىنان اتىپ تۇرىپ كاپۋستينگە تاپانشاسىن كەزەگەن كۇيى:
— يتتەي ەتىپ اتىپ تاستايمىن! — دەپ ايقايلاعان ءا. يسمايلوۆ اق شۇبەرەكتەي قۋارىپ كەتكەن كاپۋستين:
— مۇنىڭ نە، ازيمبەك يسمايلوۆيچ؟ ەسىڭدى جي! — دەي بەرىپتى.
ونىڭ قاتتى ساسقان ءساتىن وڭتايلى پايدالانعان ازىمبەك يسمايلوۆ تاپانشاسىن كەزەنگەن بويى شەگىنشەكتەپ كاپۋستيننىڭ بولمەسىنەن سىرتقا شىعادى دا بايلاۋلى تۇرعان اتىنا قارعىپ ءمىنىپ «ميحايلوۆكا (قازىرگى سارىكەمەر) قايداسىڭ» - دەپ تارتىپ وتىرادى. ول كەزدە ازەكەڭ ۇيلەنبەگەن. اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىندەگى كابينەتىنە كورشى بولمەدە تۇرادى ەكەن. سول بولمەسىنە بارىپ تەلەفون داۋسىنان ويانىپ، ساعاتىنا قاراسا تاڭعى بەس ەكەن. تەلەفوننىڭ ار جاعىنداعى كىسى «كاپۋستين ءوزى اتىلىپ ءولدى!» دەپ حابارلايدى. سويتسە ازەكەڭ كاپۋستينگە «سەنىڭ ۇستىڭنەن موسكۆاعا ءۇش توم ماتەريال كەتتى! ەگەر ادىلەتتىلىك بولاتىن بولسا ەندىگى اتىلۋ كەزەگى سەنىكى» دەگەن ەكەن.
وسى اڭگىمەنى ەردوسقا ايتىپ بەرگەنىمدە ول ماعان:
— بۇل جاعدايدىڭ ءبارىن... ول باتىر اتالارىمىزدىڭ ەرلىگى مەن حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەلى-جۇرتى بىلە مە ەكەن؟ مىسالى مەنىڭ ءوز باسىم ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن، — دەدى جاسىرماي.
— ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ، ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. الدىندا ايتتىم عوي، بىلسە دە بىردى-ەكىلى كىسىلەر بىلەر. ول بىلەتىن ادامداردىڭ دا قاتارى سيرەگەن،-دەپ راحىمباي الىمبايەۆتىڭ ءسوزىن قايتالادىم دا. — ال، ەندى سەن... مىنانى بىلەسىڭ بە؟ — دەدىم.
— نەنى؟
— بەسجىلدىعىڭدى سوناۋ ماشاقاي، دوڭگەلەك سازدان ەكى تاۋدىڭ ورتاسىنداعى جازىققا سۋدىڭ باسىنا كوشىرىپ اكەلگەندە بايتىككە كومەكشى بولعان كىسىلەردىڭ كىم ەكەنىن ءبىرىنشى باتىردىڭ كىم بولعانىن ءبىرىنشى ورىن باساردى، ءبىرىنشى اۋىلدىق كەڭەس ءتوراعاسىن، ءبىرىنشى ءمۇعالىمدى، تۇڭعىش دارىگەردى.
— جوق، جو-وعا بىلمەيمىن! — دەدى ول قولىن ەربەڭدەتىپ.
— ەردوس-اۋ، تىم بولماسا مىنا كورشىڭ — مۇسانىڭ اكەسى تاشاي جايشىبەكوۆتىڭ حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگىن بىلسەڭ ەتتى. تىم بولماسا بىرگە وقىپ ءبىر جۇرگەن دوسىڭ اقبوتانىڭ اعاسى شولپان ءداۋىتوۆتىڭ ەڭبەگىن دە بىلمەيمىسىڭ؟
— ول كىسى سىرتتا بولدى!-عوي، سوندا دا شامالى حاباردارمىن تالاي رەت تەلەديداردان، گازەتتەن اتقارعان ەڭبەگىن كورىپ، وقىپ بىلگەنبىز.
— ول اتقارعان سىرتتاعى قىزمەتى! اۋىلعا — بەسجىلدىققا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ايتامىن.
— جوق، ونى جاقسى بىلمەيمىن. شىندىعىن ايتايىن، «اۋىلىنا قول ۇشىن بەرىپ، كومەگىن ايامايدى» دەگەن اڭگىمەلەردى ەسىتكەنمىن حالىقتان.
— ەستىسەڭ «حالىق قالپى ايتپايدى». ءبىر رەتى كەلگەندە بارلىق اتى اتالعان كىسىلەردىڭ اۋىلعا، ەل-جۇرتقا، حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگىن جىلىكتەپ تۇرىپ ايتىپ بەرەدى ەكەنمىن.
بۇل ءبىرىنشى سۇراققا جاۋاپ، ەكىنشى سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ارىدەن باستاعان ءجون بولار. ءبىز جەتى اتا جولىمەن ءومىر سۇرگەن قازاقپىز. جاڭا ءبىر سۇراعىڭدا «سوۆتراكتور جامباي» دەگەن ىلەسپە ءسوزىڭ مۇندا، كەڭەس داۋىرىندە شىققان. سەن ەكەۋمىز قازاقي ءداستۇردىڭ باعىتىمەن ەجەلگى اتالارىمىزدىڭ شەجىرە اڭگىمەلەرىن تەرىپ ءجۇرىپ، تانىپ بىلگەن ءجون. جەتى اتاسىن، رۋىن، ءجۇزىن ءبىلۋ ءاربىر قازاقتىڭ مىندەتتى پارىزى. ويتكەنى ولاردى بىلگەن قازاق ءوز تاريحىن بىلەدى. ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ زەردەسىندە جەر ىڭعايى مەن جۇزدەر، رۋ استارلاسىپ جاتادى. جاڭا ءوزىڭ ايتقانداي «قاي جەردەنسىڭ؟» دەگەنى. مىنە، سودان بارىپ شىققان جەرىڭدى، تەگىڭدى بىلە بەرەدى.
تەگىن ءبىلۋ بىزگە نە ءۇشىن كەرەك؟ وعان قانداي تاريحي دەرەكتەر كەلتىرىلۋى ءتيىس؟
مىسالى ءبىز ەكەۋمىز جانە جوعارىداعى باسقا ەلدە، باسقا جەردە قىزمەت ەتكەن ادامداردىڭ ءبارى جامباي بابادان تاراعانبىز. جامبايدان-قۇلتاس، بەكتاس، اتەي، تىنەي. جامبايىڭ اكەسى — جايىلمىس. جايىلمىستىڭ اكەسى — جانتۋ. جانتۋدىڭ اكەسى — جانىس. جانىستىڭ اكەسى — دۋلات. دۋلاتتىڭ اكەسى — تلەۋبەردى (جارىقشاق) تىلەۋبەردىنىڭ اناسى — دومالاق انا (نۇريلا)، ال اكەسى بايدىبەك XIV عاسىردىڭ باس كەزىندە دۇنيە كەشكەن.
مانا ايتقانىمداي جامبىل وبلىسىنداعى تاستوبە، بەسجىلدىق ەلدى مەكەنىندەگى ءبىز اتەي، تىنەي ۇرپاعىمىز. اتەي، تىنەي ۇرپاعىنىڭ ءوزى كوپتەگەن اۋلەتكە بولىنەدى. مىسالى جوعارىدا اتالعان بايتىك، ازىمبەك، شولپان، ەسكەرمەس سياقتى تاريحي تۇلعالار سەركەباي، ونىڭ ىشىندە دوسىمبەك اۋلەتىنەن، شولپان ءداۋىتوۆ سارمىرزادان تارايدى. ال وكسىكباي، كارىپباي قاراعۇل اۋلەتىنەن. مىنە، وسىلاي ءار اۋلەتكە ءبولىنىپ كەتە بەرەمىز. جوعارىدا اتالعان حالىققا ەڭبەگى سىڭگەن مۇسا سىزدىقوۆ تا وسى اۋلەتتەن.
ءاربىر رۋ مەن اۋلەت اتا-بابالارىنىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن اشىق ايتىپ، وشۋگە اينالعان ەسىمدەرىن جاڭعىرتۋ ارەكەتىنە كوشتى. بۇل قازاققا ءتان، ءارۋاققا سىيىنعان حالىقتىڭ ەجەلگى اتادان بالعا ميراس بولىپ قالعان كورگەندى ءىسى. ەلىمىز ەگەمەندىگىن العان العاشقى جىلدارى كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قالىپتاسقان ىرىتكى سالۋ، رۋدى ىدىراتۋ، اۋىز بىرشىلىگىن جويىپ، ءتاتۋ-تاتتى قازاق اعايىندارىنىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋ سەكىلدى جايتتار ءبارىبىر كەزدەسپەي قالعان جوق. ءبىراق بىرتە-بىرتە انا ءتىلى، ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇرىمىز، ءدىنىمىز بەن ءدىلىمىز، بابالاردان قالعان وسيەت پەن ونەگەلى ىستەر ايقىندالىپ، قايتا ورالا باستادى. رۋحاني بولمىسىمىزعا ءۇڭىلىپ قاراعان سايىن «رۋ» مەن «ءجۇز» اعايىندىق پەن قارعا تامىرلى قازاقتى بىرىكتىرۋشى كۇش ەكەنىن سەزدىك.
ونىڭ ۇستىنە كەڭەستىك داۋىردە رۋ اراسىنداعى جىكشىلدىكتىڭ تۋۋىنا بىردەن-بىر سەبەپ بولعان انا ءتىلىنىڭ كەنجەلۋى دە ءوزىڭ ايتقانداي ءبىر اۋىلدى بولە جارعان فاكتورلاردى تۋعىزدى.
كەڭەستىك داۋىردە رۋ، اۋلەت تۇرماق قايران قازاق تەكتىلىكتى دە قاتتى شاتاستىردى. ءتىپتى قازاق بولىپ جاراتىلعاننان باستاپ قالىپتاسقان «جەتى اتا» قاعيداسىن ۇمىتتى. ءسويتىپ انا ءتىلىنىڭ كەنجەلەۋى كەسىرىنەن تەگىنەن باس تارتقان ۇرپاق زامانى باستالدى. ۇلتتىق بولمىستى جوعالتۋ ءقاۋپى ءتوندى سوعان وراي ۇلتتىق بولمىستى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن انا ءتىلىن قولعا الۋ كەرەكتىگىن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا. نازاربايەۆ قيىن قىستاۋ، وتپەلى كەزەڭدە جەدەل تۇردە شەشىم قابىلداپ، قازاق ۇلتىنىڭ انا ءتىلى تۋرالى زاڭىن ومىرگە كەلتىردى. بۇل زاڭنىڭ بىرەن-ساران ۇلت وكىلدەرىنىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعانى بارشا قازاققا بەلگىلى.
وسى ءتىل ماسەلەسىندە دە اسىرا سىلتەۋشىلىك ورىن الىپ، تىلمەن قوسا تەكتىلىك ورنى دا ولقىلانا بەردى. وعان دا سەبەپ، ءوزىڭ ايتقانداي، تاعى دا بولە جارۋ. وعان ورتانىڭ اسەرى ىقپال ەتتى. ءبىرىن-بىرى تانىماي ءوسىپ كەلە جاتقان تۋىستاس جاس ۇرپاق وسىلاي بىرتىندەپ تەكسىزدىككە قاراي قادام باستى. ول تەكتەر كاسىبىنە قاراي ءتىپتى جىكتەلە ءتۇستى. قوجايىن، بانكير، رەكەت، سالىق پوليسياسى دەگەن تەرميندەر پايدا بولدى.
وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايعا جول بەرمەۋ ءۇشىن ءتىل ماسەلەسىنە دە، تەكتىلىككە دە، كەرەك دەسەڭىز ءار اۋلەتتىڭ تاريحىنا دا كوز جىبەرىپ، بوي بەرمەي كەتىپ بارا جاتقان قۇبىلىسقا دەن قويۋ كەرەك بولدى.
ماسەلەن اۋلەتتىڭ تەگىن تانىتىپ تۇرعان بايتىك، ازىمبەك، پەرنەش شولپان، اۋىلداعى ءوزىم بىلەتىندەردەن ەسكەرمەس، مۇسا سياقتى جانە ت.ب. تۇلعالاردىڭ تەگىن جاسوسپىرىمدەرگە «ءبىز وسىنداي اۋلەتتەنبىز. جامباي ەلىنەن، دۋلات رۋىنان ۇلى جۇزدەنبىز» دەپ ۇلاعاتتى تاربيەلىك ءمانى بار جۇمىستار جۇرگىزگەن دۇرىس. مۇنى كەيبىرەۋلەردىڭ قاتە دەپ، مەنى كۇستانالاۋى دا مۇمكىن. ءبىراق مەن جىككە ءبول دەپ وتىرعانىم جوق، تەگىڭدى ءبىل دەپ وتىرعانمىن.
دەگەنمەن اۋلەت تەگىن ىزدەۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ويتكەنى اۋلەتتىڭ تەگىن تانىتاتىن ەل اۋزىندا قالعان تاريحي تۇلعا بولۋى مىندەتتى. ولاردىڭ حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگى، جاساعان ەرلىكتەرى حالقىمىزدىڭ ساناسىندا جاقسى جاعىنان كورىنىس تاۋىپ، ەلەۋلى دەڭگەيدە بولۋى شارت. قورىتا كەلگەندە كوزى اشىق، كوكىرەگى سارا، جۇرەگى اق تۇلعا بولۋى كەرەك. ولاردىڭ قالايدا تاققا وتىرىپ، تىزگىن ۇستاۋى، بيلىك ايتىپ، بولىس بولۋى نە بولماسا اقىن-جازۋشى، عالىم بولۋى شارت ەمەس.
ەمشى، كورىپكەل، يمام، مولدا، شەبەر، زەرگەر، سازگەر، باتىر، شەشەن، پالۋان، سپورت شەبەرلەرى، ءانشى-بيشى سياقتى تۇلعالاردى تەكتى دەۋگە بولادى! — دەپ ويلايمىن. ەسكى كوز قاريالار قاتارى سيرەپ بارا جاتقان مىنا زاماندا وسى ايتقان ءتۇيىندى ماسەلەگە زەيىن قويۋ كەرەك.
تەكتىلىك جالعىز ءبىزدىڭ اۋىلعا ەمەس، جالپى قازاق ۇلتىنا كەرەك دۇنيە. ونىڭ تاربيەلىك ماڭىزى ءبىز ءۇشىن اسا قاجەت. وسى ماسەلە جونىندە مەنىڭ «تۇران» گازەتىندە جارىق كورگەن «تاربيەگە دە تالعام كەرەك» دەگەن ماقالامدا انىق ايشىقتالعان.
سەن ءوزىڭ دە تەگىن ەمەسسىڭ. ارعى جاعىڭنان باستاساق بيمەنبەت، بەرگى جاعى جانەت، ودان ايتماحانبەت، سوپىبەك (ەل سوپبەك سوپى دەپ اتاپ كەتكەن)، كەمپىر سايرا اپانىڭ كامپيتىنە تالاي تالاسىپ-تارماسىپ ەدىك قوي! ال، ايتماحانبەتتى كورمەسەم دە سوپبەك اتانىڭ كەزىن كوردىم. يسلامشا ءبىلىم العان، ءسۋففيزمى جولىنداعى كىسى ەدى. ول ءتىپتى زەرگەر دە بولاتىن. قوبىزدى دا كەرەمەت تارتاتىنى ەسىمدە. ءوزىڭنىڭ اكەڭ جولداسباي اقساقال دا كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاپ، وتىرىك سوزگە جوق تەكتى كىسى ەدى. مىنە وسى قاسيەتتىڭ اكەڭە تارتقان دا، شەبەرلىگىڭ بابالارىڭا تارتقان. ءيا، ەرەكە، سەن دە تەگىن ادام ەمەسسىڭ. بۇعان تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىك.
ايتماحانبەتتەن بيدايبەك. بيدايبەكتەن بار ءومىرىن شاكىرت تاربيەلەۋگە ارناعان مەنىڭ ۇستازىم فايزۋللا تۋادى.
مەنى دە شىعارماشىلىققا باۋلىعان سول ۇستازىم، تەكتى جەردەن شىققان فايزۋللا بيدايبەكوۆ. ول مەنىڭ سوناۋ بەسىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە ەركىن تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمامدى ءوزى قۇرمەتتى دەمالىسقا شىققانعا دەيىن وقۋشىلارعا كورسەتىپ، ۇلگى ەتىپ ءجۇرىپتى.
سونداي-اق بۇگىندە تەكتى ىزدەۋ جاۋاپتى نارسە ەكەۋمىز ءبىر اۋىلدان بولعاننان كەيىن ءارى سەنىڭ ءسوزىڭ قامشى بولىپ ءبىراز سۇراعىڭا جاۋاپ ىزدەپ كوپ اڭگىمەنىڭ باسىن شالدىق. سول سياقتى سەنىڭ تەگىڭ. تۋرالى بابالارىڭنىڭ ەرلىك ءىسىن حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگىن باسقا بىرەۋ ايتىپ تۇرسا ارينە مارتەبەڭ كوتەرىلەدى. ونى وزىڭدە بايقاپسىڭ. ءبىراق سول ايتقان ادامنىڭدا تەگىن سۇراپ ءبىلۋ بىزگە پارىز ءارى كەلەشەك ۇرپاققا كەرەك بولاتىن بىردەن ءبىر پايداسى مول دۇنيە.
تەكتىلىگىڭە ءىسىڭ دە ساي كەلىپ وتىرماسا، اتا-بابالارىڭنىڭ اتىنا كىر كەلتىرەسىڭ. قازىرگى زاماندا ەسەبىن تاۋىپ ەكى اساپ، نەشە ءتۇرلى قيتۇرقى جولمەن الااياققا سالىنعان، تەر توگىپ، جان قيناماي-اق بايلىقتى باسىپ قالعانداردىڭ قاتارىندا تەك قانا تەكتىلەر بار!-دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى حالىققا تيەسىلى ۇلەستى ءوز مەنشىگىنە اينالدىرۋ جولىندا ازدى-كوپتى بيلىك باسىنداعىلار الىمجەتتىلىكتىڭ نەبىر «ۇلگىلەرىن» كورسەتتى. ءسويتىپ، شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس بولعانىمەن تۇرماي، كولگىرسىپ، حالىق قالاۋلىسى بولۋعا دا تىرىسىپ باقتى. ەل ءىشى كەم-كەتىكسىز بولا ما؟ ءبارىمىز دە پەندەمىز عوي. سول پەندەشىلىككە سالىنىپ باس شۇلعىپ، كەيبىرەۋلەرىن حالىق قالاۋلىسى ەتىپ سايلاپ تا جىبەردىك. بۇل پەندەشىلىگىمىزدى ەلباسى بىلمەي وتىرعان جوق.
ءقازىر ەلدىڭ ءبارى ايلا، امال جاساۋعا شەبەرلەنىپ الدى. ول ايلا، امال تاعى دا اقىل، وي شابۋىلى. اقىل-وي بوسقا شاشىلىپ جاتقان دۇنيەسى ەمەس قوي. ولار بابالارىنان قالعان ءبىر قۇپيا قاسيەتتىڭ بارلىعىن، مۇنىڭ ءبارى سونىڭ اسەرى ەكەندىگىن دالەلدەپ، ارعى بابالارىنىڭ جاقسى ءبىر قاسيەتىن ودان ءارى ىزدەۋمەن بولادى. ءوزىنىڭ جاساعان تىرلىگىن ءىسىن ايتۋعا بىلەتىن ەل-جۇرتتان قىمسىنادى دا، قازىرگى جاعدايىن دالەلدەي كەلە «ارۋاق قولداپ، جاعدايىم وسىنداي بولدى!» دەگەن استامشىلىق پەن ارۋاقتى دا، تەكتى دە بايلىققا ميپالاۋ ەتىپ اداسادى. ءسويتىپ كوپتەگەن جاساندى بايسىماقتار جۇرتقا كۇلكى بولماس ءۇشىن بار تەكتى تابۋ، جوق بولسا، جاساپ الۋ قامىندا. ءبىراق تەكتىلىكپەن تەكتى قولدان جاساپ الۋ وتە قىمبات دۇنيە ەكەنىن قايدان ءبىلسىن.
مىسالى ءابدىراشيت باكىر ۇلى دا «تەك پەن تەكتىلىك» تۋرالى بىلاي دەيدى...
«تەك پەن تەكتىلىك» ۇعىمدارىنىڭ دا تاربيەلىك ءمانى بار:
«اياز بي ءالىڭدى ءبىل قۇمىرىسقا جولىڭدى ءبىل» دەيتىندەي ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتەرلىك ماعىنادا قولدانىلسا، وندا ول بىرلىك پەن بىلىكتىلىكتىڭ، ونەگەلىك پەن ورەلىكتىڭ ناعىز باستاۋى بولا الادى. جانە ءاربىر ادامنىڭ ۇلتشىلدىق قاسيەتىن ۇلتشىل دەڭگەيگە دەيىن كوتەرەتىندەي قاۋقارى بار كۇشكە اينالادى ەكەن. ال ەگەر ونى «قاراباقىر باستىڭ التىننان قۇيىلعاندىعىن» دالەلدەۋگە باعىتتالعان توعىشارلىق دەڭگەيدە قولدانسا، ول ادامدار اراسىنداعى باقتالاستىق پەن قىزعانشاقتىقتىڭ، وسەك-اياڭ مەن ىلاڭنىڭ، بوس ماقتان مەن بەكەر مال شاشپاقتىڭ بىردەن ءبىر كوزى بولىپ شىعادى». ءبىراق وعان قۇلاق اسىپ جاتقان كىم بار؟!
ەرەكە، اڭگىمەمىز تىم سوزىلىپ بارادى. «اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەدى — بۇزاۋ تاياق جەگىزەدى» دەمەكشى، قالعانىن كەلەسى كەزدەسۋگە قالدىرايىق. ءارقايسسىمىز ءوز شارۋامىزدى قۇنتتاپ، ءبىر جاقتى ەتەيىك. ازىرگە ءوز بولجامىم بويىنشا بارلىق شارۋا ءبىر جۇيەگە تۇسكەن سياقتى. دەگەنمەن ۇزاق جولدىڭ قىر-سىرىنا جەتتىك، كاماز-دى جاقسى يگەرگەن، جول ساپارىنىڭ قيىن-قىستاۋ ازابىنا ءتوزىمدى سەرىك كامازيست ىزدەپ تابۋ كەرەك.
ەردوس ەكەۋمىز وسى ۋاجدەن سوڭ كوز شىرىمىن الۋعا كەلىستىك.
* * *
ءبىز جينالاتىن جەردە جۇك كۇتىپ تۇرعان كاماز-دار سانىندا شەك جوق ەكەن. جىل سايىن قارا كۇزدىڭ سوڭعى ايىندا جۇمىستىڭ جوقتىعىنان كاماز بىتكەن ساپقا تۇرىپ وسىلاي قاڭتارىلىپ قالۋشى ەدى. ىلعي دا دالا كەزىپ تۇزدە جۇرگەن جىگىتتەر ۇيگە سىيماي، ءارى جاقىن ماڭعا باراتىن، نە بولماسا قالا ءىشى، اۋىل اراسىنا ساعاتپەن ىستەيتىن جۇمىس تابىلىپ قالا ما دەگەن دامەمەن وسىندا كەلىپ، جۇمىس تابىلسا تابىلادى، تابىلماسا كەشكە دەيىن تۇرىپ، ۇيىنە قايتادى. العاشقى قىزاناق شىققانعا دەيىنگى ۋاقىتتى وسىلاي وتكىزەمىز.
كاماز-شى جىگىتتەردىڭ ءبارى تانىس.
— كوكە! قايدان؟!
— اسسالاۋمالەيكۋم! ساكە! جۇمىس بار ما! جۇمىس تاۋىپ بەرسەڭىزشى!
— تۇرا-تۇرا ءىشىمىز پىستى! — دەگەن بەس-التى جىگىتتىڭ باسى قۇرالىپ اڭگىمەنى ەندى باستاي بەرگەندە:
— ە-ە، ءباتشاعار! كاماز-ىڭ قايدا؟! مەن سەنى ىزدەگەلى قاشان! —دەگەن داۋىسقا ءبارىمىز جالت قارادىق.
سول ارادا جىگىتتەردىڭ ءبىرى:
— وسى كىسى مانا ءسىزدى سۇراعان. سودان ءسىزدىڭ باستان وتكىزگەن وقيعاڭىزدى ايتىپ بەرگەنبىز! — دەدى ىڭعايسىزدانىپ.
— باياعىدا الماتىدا بىرگە وقىعان ەرجان دەگەن دوسىم! — دەپ جانىمداعى جىگىتتەرگە ول قاسىمىزعا جاقىنداعانشا تانىستىرىپ تا ۇلگەردىم. ەرجان باياعى ادەتى بويىنشا «ءباتشاعارىن قالدىرماي سويلەپ كەلەدى.
— و-و-وي، ءباتشاعار! بۇرىن «جالعىز ارلان دەۋشى ەدىك، ەندى نە دەيىك؟! مىنا جىگىتتەردىڭ «دەتەكتيۆ كوكە!» دەيدى ەكەن! ءبىز سەنى «دەتەكتيۆ سابىر!» دەيتىن بولدىق قوي،-دەيدى ءماز بولىپ.
— ءامىر ەكەۋىڭ ناقاقتان-ناقاق اندروپوۆتىڭ «رەپرەسسياسىنا» تۇسكەندە، مەن تاجىكستان وپپوزيسياسىنىڭ قۇراماسىندا ءبىر تاۋلىك پولكوۆنيك بولدىم، — دەدىم مەن دە ونىڭ قولىن الىپ جاتىپ.
— ە، ە، قىزمەت ەتە بەرمەدىڭ بە؟ وتستاۆكاعا ەرتەرەك پولكوۆنيك شەنىندە شىعاتىن ەدىڭ، مىنا زاماندا زەينەتاقى الىپ قارىق بولاتىن ەدىڭ!-دەپ تاعى دا ازىلگە باسا بەرىپ، كەنەت كۇلكىسىن جيا قويدى.
— سابىر-اۋ، قۇرىسىن ءبارى! بىزگە كۇلكى! قۇداي ساقتاعان ەكەن! امان-ەسەن قۇتىلعانىڭدى ايتساڭشى. ەلگە كەلۋىڭمەن! ءار ۋاقىتتا پالە-جالا، قىرسىقتان ءبىر قۇدايىم ساقتاسىن! ارۋاقتار قولداپ جەبەسىن! ءازىلىم ءۇشىن ايىپ ەتپە... ۇيرەنىپ قالعان اۋىز عوي. مانا مىنا جىگىتتەردەن ءمان-جايدىڭ بارىنەن حاباردار بولىپ، تاڭقالعانمىن! — دەپ جۋىپ-شايىپ باعۋدا.
— ەشتەڭە ەمەس، ەرجان! قيىنشىلىقتىڭ ءبارى ارتتا قالدى. ەندى قايتادان جاڭا ءومىر باستاۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. مىنە سونىڭ قامىمەن شاپقىلاپ ءجۇرمىن.
— ءوزىڭ قالاي؟ بالا-شاعا امان-ەسەن بە؟ زاعيپا قالاي؟ ساعان كەزدەسپەگەلى دە كوپ جىل بولدى عوي!
— سابىر، سەن ەستىمەگەن ەكەنسىڭ عوي؟ زاعيپا دۇنيە سالعان!
— نە دەيدى؟! قاشان؟!
— ەكى جىل بولىپ قالدى...
— يمانى سالامات، جانى ءجاناتتا بولسىن. جاقسى ادام ەدى. وي-ي، قايران زاعيپا، باقۇل بول! جالعان دۇنيە-اي!
— مىنە مەن دە سونداي تىرشىلىكتىڭ قامىمەن كاماز ىزدەپ كەلىپ ەدىم. زاعيپانىڭ اتا-اناسى «كەڭەستە» تۇرۋشى ەدى عوي. سولاردى مىنا قالا ماڭىنا كوشىرىپ اكەلگەنبىز. سول «كەڭەسكە» تاعى دا بارىپ، قالعان جۇكتى الىپ كەلۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. كوردىڭ بە، ويلاماعان جەردەن ساعان كەزدەسكەنىمدى. ءوزىڭ قالايسىڭ؟ رابيعا شە؟ امان-ەسەن بە؟ بالالار جىگىت بولعان شىعار؟
— ەرجان، سەنىڭ دە كوپ نارسەدەن حابارىڭ جوق ەكەن. مەن دە «رەپرەسياعا» تۇسكەم. ايتەۋىر، سوتتالماي، اقتالىپ شىقتىم. سونىڭ كەسىرىنەن رابيعا ەلىنە كەتىپ قالعان. بالالار وقۋدا.
— تاعى نە دەيدى؟ ۋاقىت دەگەن قانداي، ا؟! ءومىر دەگەن جانتالاس، الاساپىران ەكەن عوي!
ارينە، ەرەكە! بۇكىل ءومىرىڭ ءوزىڭ ويلاعانداي بولىپ، كوڭىلىڭنەن شىعا بەرسە، ونىڭ نەسى قىزىق؟
— دۇرىس ايتاسىڭ، سابىر! «كورەشەگىڭدى كورىپ بارىپ، كورگە كىرەسىڭ» دەگەن بار عوي. سول كورەشەگىمىزدى كورىپ كەلە جاتىرمىز دا. مەن ءومىرىمنىڭ ەڭ قىزىق كەزەڭى — الماتىداعى ستۋدەنتتىك شاعىم ەكەن. كەي-كەزدە سول كۇندەردى ءجيى ەسىمە الامىن!
ونىڭ بۇل ءسوزى ەرجاننىڭ اۋىلداسى، مەنىڭ ستۋدەنتتىك دوسىم، ءبىر پاتەردە بىرگە تۇرعان ءامىردى ەسىمە ءتۇسىردى. سودان سوڭ:
— مەنىڭ ءامىر دوسىم قالاي؟ ودان نە حابار بار؟-دەدىم جالما-جان.
— ءامىر امان-ەسەن! ۇلكەن ۇلى قانات ۇيلەنگەن، جاقىندا تويى بولدى، ءبارىمىز باردىق، جاقسىلاپ وتكىزدىك. سابىر، ەڭ قىزىعى «ءامىردىڭ قۇداعيى كىم دەمەيسىڭ بە؟». ءۇش ۇيىقتاساڭ دا تۇسىڭە كىرمەس ەدى.
ەرجان-اۋ، ادامنىڭ تاعاتىن تاۋىسپاي، بىلسەڭ — ايتپايسىڭ با؟!
— قۇداعيى مەڭگۇل! كازپي دە وقىعان قىز شە؟ ءيا، ءيا، سەن عاشىق بولاتىن مەڭگۇل!
— ە، قويشى! سەنىڭ تاعى ءبىر قىلجاعىڭ دا!
— شىن ايتامىن! كادىمگى مەڭگۇل!
— مەڭگۇل قايدا، ءبىز قايدى؟ ءبىز تارازدامىز، مەڭگۇل بولسا الماتى تۇبەگىندەگى قاراقاستەكتەن.
— وۋ، سەن بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي، مەڭگۇل وسى تارازدا. پەدينستيتۋتتا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى. كۇيەۋى قۇرىلىس ينستيتۋتىندا ساباق بەرەدى. عىلىم كانديداتى. دوكتورلىقتى جازىپ ءجۇر.
— ال، ماقۇل. ءامىر شە؟ ءامىر قايدا؟ قايدا ىستەيدى؟ ءقالبۇبى شە؟ بالاسى شە؟ — دەپ تاڭعالعانىمنان نە سەنەرىمدى، نە سەنبەسىمدى بىلمەي، قايتا-قايتا ءامىردى، ايەلى ءقالبۇبىنى، بالالارىن سۇراي بەرىپپىن.
— ءامىر دە، ءقالبۇبى دە، بالالارى دا وسىندا. «كەرۋەن» دەگەن مەكەمەنىڭ قاسىنان وتىن بازاسىن اشقان، سوعان جان-جاقتان ۆاگون-ۆاگون كومىر اكەلىپ، سول كومىردى ەلگە ساتادى.
ەرجاننىڭ اڭگىمەسىن قۇلاعى شالعان ءوزى تۇسىرەتىن كاماز ايدايتىن جىگىت بولۋى كەرەك، اڭگىمەگە ارالاستى.
— ايتىپ تۇرعاندارىڭىز مىنا «كەرۋەندەگى» ءامىر مە؟ يا ول كىسىنىڭ كومىرىن بازاعا، بازادان اۋىلدارعا، ءتىپتى قىرعىزستانعا دەيىن تالاي رەت تاسىدىق قوي. ول كىسىنى بىلەمىز، كەرەمەت جىگىت سابىر كوكە! ەرەكەڭنىڭ ايتىپ تۇرعانى راس.
— جوق وعان سەنەمىن عوي. ول وتە پىسىق جىگىت. ستۋدەنتتىك كەزدىڭ وزىندە كوزگە تۇسكەن. ناعىز «سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى» جىگىت بولاتىن ءوزى سپورتسمەن، ءوزى ءانشى، ءوزى كۇيشى ەدى. قوعامدىق جۇمىسقا دا بەلسەنە ارالاسقان جىگىتتەردىڭ ءبىرى عوي.
— مەنىڭ تاڭقالىپ وتىرعانىم — مەڭگۇلمەن قالاي قۇدا بولعانى. ياپىرماي، بۇل تاعدىر پالەن جىلدان سوڭ، قايتا كەزدەستىرەدى دەپ كىم ويلاعان. «تاۋ مەن تاۋ كەزدەسپەيدى، ادام مەن ادام كەزدەسەدى» - دەگەن وسى دا.
— سابىر، قىزىق ەكەنسىڭ. سەن مەڭگۇل ەمەس، ءالى امىرمەن دە كەزدەسكەن جوقسىڭ، سونشا تولقىعانىڭ نە؟ — دەپ ەرجان جىميا ءتۇستى.
— وۋ، كەزدەسپەگەندە ەندى نەمىز قالدى؟! مەن ەندى ەش جاققا ساندالمايمىن. تۋعان جەرىمە كەلدىم. وسى تارازدا تۇرامىن، وسى جەردە قالعان عۇمىرىمدى وتكىزەمىن. سوندا ءدال بۇگىنگىدەي دوستارمەن كەزدەسىپ ارالاسامىن. ءامىر دوسىمدى تاۋىپ الامىن. سوندا قۇداعيى مەڭگۇلمەن كەزدەسپەگەندە كىممەن كەزدەسەمىن. ال، ونىڭ ارعى جاعىن دا ءامىردىڭ قۇداسى — مەڭگۇلدىڭ كۇيەۋى شە؟ ول قانداي كىسى ەكەن؟ ارينە، تۇسىنسە جاقسى. ءامىر مەن ءقالبۇبى شە؟! مىنە، مەنى قيناپ وتىرعان وسى.
— قوي، سابىر، اقىرزاماندى ورناتپاي! مەڭگۇلدىڭ ءوزى دە، كۇيەۋى دە تۇسىنىگى مول، جاندار. «قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزعا كىم ءسوز ايتپايدى» دەمەكشى، جاستىق شاقتا نە بولمايدى دەيسىڭ. سەنىڭ بۇل جەردە قانداي كىناڭ بار؟ اللادان بۇيرىق بولماعان سوڭ سول دا، — دەدى ەرجان.
— مەيلى، ەرەكە، ءبارىن وتكەن شاققا جاتقىزىپ جاتىرمىز عوي. ەندى ءامىر دوسىمنىڭ ستۋدەنتتىك كەزدەگى ەستە قالعان ءبىر وقيعاسىن ايتىپ بەر. مىنا جىگىتتەر ەستىسىن. بۇل جىگىتتەر شىم-شىتىرىق وقيعانى جاقسى كورىپ تىڭدايدى. سوندايىن تاڭداپ ايتقىن.
ەرجان قاپەلىمدە «قايسىسىن ايتسام ەكەن» دەگەندەي وينالىپ قالدى. سول ەكى ارادا مانا سوزگە كىرىسكەن جىگىت:
— سىزدەردىڭ دوستارىڭىزدى مەن جاقسى تانيمىن. ءبىر كورگەننەن-اق مىنا كىسى كەزىندە مىقتى سپورتشى بولعان-اۋ، دەنە ءبىتىمى ءالى دە سول قالپىندا، ءبىر قىرىم ارتىق ەتى جوق. شاماسى ءالى دە سپورتپەن اينالىساتىن شىعار! — دەپ ويلاعانبىز. تەمەكى دە تارتپايدى.
— ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ، تەمەكىنى اۋزىنا العان ەمەس.
— سابىر، شىمكەنتتىك ءامىردى بىلەسىڭ عوي؟! — دەدى مانادان بەرى ويلانىپ تۇرعان ەرجان جەردەن جەتى قويان تاپقانداي.
— ە، بىلمەگەندە. سەيىتبەكوۆ داۋلەتتىڭ توبىندا وقىعان. ەركىن كۇرەستەن سپورت شەبەرى ەدى عوي. بويى ارالبەكوۆ امىردەن ءسال الاسا بولعان سوڭ ونى «كىشكەنتاي ءامىر» دەيتىنبىز نەمەسە فاميلياسىمەن اتايتىنبىز.
— سول «كىشكەنتاي ءامىر» بار، مەن، ءامىر ارالبەكوۆ دوسىڭ، بالتباي وقشانتايەۆ بار: — Cەن ول كەزدە گرۋزياعا جارىسقا كەتكەنسىڭ، ءبارىمىز، ايتپاقشى بالتابايدى بىلەسىڭ عوي؟
— ارينە، بىلەمىن. اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار اۋدانىنان بولاتىن. ءوزى سامبودان سپورت شەبەرى ەدى.
يا، بىلەدى ەكەنسىڭ عوي، سول ءبارىمىز جارىسقا بارا جاتقان داۋلەت سەيىتبەكوۆتى،ءدال ءقازىر قاي قالاعا ەكەنىن ەسىمدە جوق، ايتەۋىر قازاقستاننىڭ ءبىر قالاسىنا ءبىرىنشى الماتىدان شىعارىپ سالىپ، تروللەيبۋس كۇتىپ ايالدامادا تۇرعانبىز. ايالدامادا بىزدەن ەرەسەكتەۋ جىگىتتەردىڭ ماڭىنداعى قىزدارعا قىرعيداي ءتيىپ تۇرعانىن بايقاعانبىز. سول ارادا الگى قىزداردىڭ اراسىنان بىرەۋى ارالبەكوۆ امىرمەن شۇيىركەلەسە كەتكەنى. ايالداماعا 30-شى اۆتوبۋس كەلىپ توقتاپ، قىزدار ىشكە ەنەيىن دەپ ەدى، الگى جىگىتتەر قولدارىنان شاپ بەرىپ، جىبەرەتىن ەمەس. بىر-ەكى قىز عانا اۆتوبۋسقا ءمىنىپ ۇلگەردى.
ولار جۇرگىزۋشىگە ءوتىنىش ايتىپ، اۆتوبۋستى توقتاتىپ قويدى. ال، قۇربىلارى جىگىتتەردەن بوسانا الماي الەك. ءامىردىڭ تانىس قىزىنىڭ دا قولىنان ءبىر جىگىت تاس قىپ ۇستاپ العان. وسىعان شىداماعان ءامىر:
— جىگىتتەر ۇيات بولادى، جىبەرىڭدەر! اۆتوبۋستان قالىپ قويادى، جىبەرسەڭدەرشى، — دەدى داۋىستاپ. سوعان نامىستاندى ما بىرەۋى امىرگە قاتتى ءسوز ايتتى. سول-اق ەكەن، قاتتى ءسوز ايتقان جىگىتتىڭ اياعى اسپاننان كەلىپ، سەرەڭ ەتە قالدى.
ءامىردىڭ قالاي ۇرعانىن، قالاي سەرەڭ ەتكىزگەنىن بايقاماي دا قالدىم. بالتاباي دا، «كىشكەنتاي ءامىر دە»، بۇرىننان نىساناعا الىپ قويعان بولۋلارى كەرەك، جاڭاعى مىقتىسىنىپ تۇرعان تورت-بەس جىگىتتەرىڭ كوزدى اشىپ جۇمعانشا جەردە سۇلاپ جاتتى.
ءبىزدىڭ جىگىتتەر قىزداردى اۆتوبۋسقا مىنگىزىپ جاتقاندا ايالدامادا تۇرعان ورىسى بار، قازاعى بار بۇكىل جۇرت:
— جارايسىڭدار، جىگىتتەر. مۇنداي بۇزاقىلارعا سول كەرەك! — دەپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ شۋلاپ قويا بەردى. جەردە جاتقاندارعا ەشكىم جاقىنداعان دا، جولاعان دا جوق. وسى كەزدە «بالالار، ميليسيا! قاشىڭدار!» دەگەن داۋىسقا جالت قاراسام، ەكى-ۇش ميليسيا، جاڭاعى جەردە جاتقاننىڭ بىرەۋى ەسىن جيىپ، قايتادان امىرلەرگە تۇرا ۇمتىلماسى بار ما؟ ميليسيانىڭ بىرەۋى كەلگەن بويى، كىشىرەك بولعان سوڭ «كىشكەنتاي امىرگە» باس سالىپ ەدى، ول ءسال وتىرىڭقىراپ، تىزەنى بۇگەر-بۇكپەس قالىپقا كەلدى دە، ميليسياڭدى بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاعان بويى جارتى اينالىپ، ءوزىنىڭ كەۋدەسىنەن اسىرا كوتەرگەن ميليسيونەردىڭ اياعى اسپاننان كەلگەن كەزدە، قاسىنداعى قوقىس سالاتىن بەتون قوراپشاعا باسىن تىعا سالدى.
ايالداماداعى ەل قىران-توپان كۇلكىگە باتتى. اراسىندا بىرەۋلەرى «سول كەرەك! ساۋاپ بولدى» دەپ جاتىر.
بالتاباي مەن ەكى ءامىر بىر-بىرىنە ارقاسىن بەرىپ ءۇش بۇرىش جاساي وتىرىپ، ۇلكەن جولعا قاراي ىعىسا ۇرىس سالىپ بارادى. توبەلەس ءتارتىبى قورعانىس تاسىلىنە كوشكەن سياقتى. ويتكەنى انالار كوپ. ميليسيونەرى بار، باسقاسى بار، قوقىس قورابىنداعىسىنان باسقاسىنىڭ ءوزى جەتى-سەگىز. ءبىر قىزىعى امىرلەر قولمەن ۇرىپ توبەلەسىپ جاتقان جوق، تەك اياقتارى عانا قيمىلدايدى. ءامىر مەن بالتابايدىڭ ەكەۋىنىڭ دە اياقتارى ۇزىن. قارسىلاستارىن اياق جەتەدى-اۋ دەگەن جەرگە جاقىنداتىپ الادى دا، كەۋدە، باس، قۇلاق-شەكە، جاق-تۇسىنان اياقتارىن سارت ەتكىزەدى. اناۋ جەرگە جالپ ەتە قالادى. ياپىر-اي، اياقتارىن كوتەرگەندە وزدەرىنىڭ باسىنان اسىپ كەتەدى ەكەن. كادىمگى جانىنان شوقپار نە بولماسا سويىل سۋىرىپ الىپ، پەرىپ قالعان سياقتى.
اراسىندا قارسىلاستارى قاپتاپ كەلىپ قالعان كەزدە «كىشكەنتاي ءامىر» بالتاباي مەن ءامىردىڭ يىعىنا سۇيەنىپ كوتەرىلگەننەن-كوتەرىلىپ بارىپ قاتار كەلگەن ەكەۋىن ەكى اياقپەن تەۋىپ قۇلاتقانىن كورسەڭ:
اپ-ساتتە قارسىلاستارىنىڭ بەس-التاۋىن سۇلاتىپ سالعانان كەيىن-اق وڭمەندەگەندەردىڭ قارقىنى باسەڭدەپ قالدى. بۇل كەزدە ءبىزدىڭ جىگىتتەر ۇلكەن جولعا دا شىققان ەدى. سودان ۇشەۋى كەلە جاتقان تاكسيدىڭ الدىنا قول ۇستاسقان كۇيى تۇرا قالىپ، ەرىكسىز توقتاۋعا ءماجبۇر ەتتى. ول توقتار-توقتاماستا ءاي-شايعا قاراماي، ەسىكتەرىن اپىل-عۇپىل اشىق تاكسيگە وتىرىپ كەتە باردى.
ءجۇرىپ بارا جاتقان تاكسي ءسال ىركىلدى دە، اشىلعان تەرەزەدەن ءامىر:
— ەرەما! سەن ەشتەڭە كورگەن جوقسىڭ! ءبىز قۇتىلدىق! تەز كەت! — دەپ ايقايلادى. ارى-بەرىسى بەس-التى مينۋتتىڭ ىشىندە اينالدىرعان ۇشەۋى ويلاماعان جەردەن ءبارىن سوققىعا جىعىپ، وزدەرى تۇك بولماعانداي تاكسيمەن كەتكەنىنە اڭ-تاڭ بولىپ مەن قالدىم.
ايالداماداعى ادامداردىڭ ءبارى گۋ-گۋ اڭگىمە ەتىپ جاتىر. امىرلەرمەن تۇرعانىمدى كورگەن بىر-ەكى كىسى:
— سەنىڭ تانىسىڭ با؟ سەنىڭ جىگىتتەرىڭ بە؟ سپورتشىلار عوي دەيمىن!-دەدى مەنى اڭگىمەگە تارتىپ. — بۇلار ەندى قىزدارعا تيىسپەيتىندەي بولعان شىعار!
وسىلاي اڭگىمەلەسىپ تۇرعانىمىزدا ميليسيانىڭ ۋاز ماشيناسى كەلىپ، ونشاقتى ادامدى سالىپ وكتيابر اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىنە الىپ كەلدى. ىشىندە مەن دە بارمىن.
كەلسەك ماناعى تاياق جەگەندەردىڭ ءبارى وتىر اسىرەسە «كىشكەنتاي ءامىر» قوقىس قورابىنا لاقتىرعان ميليسيونەرگە جانىم اشىپ كەتتى. بەتتەن بەت جوق، قاباعى جارىلعان، ءتۇرىن ادام اجىراتىپ بولمايدى، قان-جوسا. ونىڭ ەشتەڭە ايتۋعا شاماسى كەلمەگەن سوڭ اۋرۋحاناعا جونەلتتى.
قالعاندارىن تەرگەۋشى تەرگەپ جاتقاندا ءبىزدىڭ تۇسىنگەنىمىز الگى قىزدارعا تيىسكەن بەس-التى جىگىت كازگۋ-دىڭ سوڭعى كۋرسىندا، زاڭ فاكۋلتەتىندە وقيدى ەكەن. تاجىريبەدەن ءوتىپ جۇرسە كەرەك. ميليسيونەرلەردىڭ جانۇشىرا كومەكتەسكەنى سودان ەكەن.
اقىرى كەزەك بىزگە كەلدى:
— ولار كىمدەر؟ قايدا وقيدى؟ قانداي جاقىنىڭ؟
— بىلەسىڭ بە؟ تانيسىڭ با؟ قايدان كەلدىڭدەر؟ — دەپ ءاتى-جونىمىزدى جازىپ، سۇراقتىڭ استىنا الىپ مەنى دە تەرگەي باستادى.
مەن دە الدىمداعى جاۋاپ بەرگەن كىسىلەر سياقتى «بىلمەيمىن، تانىمايمىن، اۆتوبۋس ايالداماسىنا كەلگەن بويىم ەدى، توبەلەستى ءتىپتى كورگەن دە جوقپىن» دەپ تاندىم ولاردىڭ تۇرلەرىن جىعا تانىمايتىندارىنا كوزىم جەتىپ.
اقىرى ءارى-سۇراپ، بەرى سۇراپ 2-3 ساعاتتا كەيىن ءبارىمىزدىڭ مەكەن-جايىمىزدى الىپ، قويا بەردى. مەن تاعى دا قۋلىق جاسادىم، مەكەن-جايىمدى سۇراعان كەزدە «تالدىقورعان وبلىسىنانمى. ۇشتوبەدەن كەلدىم. جامبىلعا قاراي اپكەمدىكىنە كەتىپ بارامىن. قۇجاتتارىمدى الماپپىن، — دەپ ءاتى-جونىمدى دە باسقاشا ايتقان ەدىم. ءبىر جاعىنان «تالدىقورعانعا سۇراۋ سالماسا بولار ەدى» دەپ زارە-قۇتىم دا قالمادى. «وزدەرىڭ تاجىريبەدەن ءوتىپ جۇرسىڭدەر، ەندى وزدەرىڭ اينالىسىڭدار! سەندەر... قىلمىسقا، بۇزاقىلىققا جول بەرمەۋدىڭ ورنىنا توبەلەس شىعاردىڭدار!-دەپ وزدەرىنە ءتۇيىلىپ، كىنا تاقتى.
— مىنە، ءبىر كەزدە وسىلاي دا بولعان! — دەپ ەرجان اڭگىمەسىن اياقتادى. تىڭداۋشىلاردىڭ ىشىنەن مانا ءامىردى تانيمىن دەگەن جىگىت:
— باسە، تەگىن كىسى ەمەس ەكەنىن بىلگەنمىن! — دەدى.
— سابىر، باراسىڭ با؟ — دەدى وسى كەزدە ەرجان. مەن قاپەلىمدە تۇسىنبەي:
— قايدا، قايدا بارامىز؟ — دەدىم قارسى سۇراق قويدىم.
— دوسىڭا — امىرگە! مەن سول امىرلەرگە بارامىن! ءجۇر الا كەتەيىن. مىنا جەردە شارۋانىڭ رەتى كەلمەيىن! — دەپ تۇر. ولاردا دا كاماز بار. ىڭعايى كەلسە سول امىرگە قولقا سالايىن.
زاعيپانىڭ قوناعاسىن، جەتىسىن وتكىزگەندە وتىن-سۋ تاسيتىن كولىكپەن قامتاماسسىز ەتىپ، باسى-قاسىندا بولعان دا، سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالعان دا ءوزى ەدى. سابىر، سەن سىرتتا جۇرگەن سوڭ كوپ نارسەدەن حابارىڭ جوق قوي. ءامىر ەش وزگەرمەگەن. قانشا قيىندىق كورىپ، قىزىل يمپەريانىڭ سولاقاي ساياساتىمەن جالا جابىلىپ قيانعا ايدالسا دا مويىماعان. قايتا شىڭدالا تۇسكەن.
ولاي دەيتىنىم:
— ءامىر ەكەۋمىز توعىز اي بويى تەرگەۋ وقشاۋلاۋىشىندا بىرگە وتىردىق. بۇل سوناۋ 1983 جىلى ەدى. اندروپوۆ بيلىك قۇرعان جىلى عوي. ءبىزدىڭ قاسىمىزدا نەبىر جاۋاپتى قىزمەتتە ىستەگەن ادامدار دا بولدى. بارلىعى دا كۇدىك تۋعىزعاندار. ءبارىمىز دە جالعان جالا، وتىرىك ارىز بويىنشا تەكسەرىلىپ، تەرگەلۋدەمىز.
ءامىردىڭ اقىنجاندى ەكەنىن جاقسى بىلەسىڭ. سول ءامىردىڭ تۇرمەدە جازعان مىنانداي ولەڭى بار. وسى ولەڭ شۋماقتارىنان-اق ونىڭ قانداي جالامەن قاپاسقا تۇسكەنىن بىلەسىڭ...
قىراندايىن شارىقتاعان كوكتەگى،
سەزگەن جۇرەك جىر شۋماعىن توك دەدى.
جىر جولدارى شۋماق بولىپ توگىلدى،
قارا — نوسەر جاۋىنداي بوپ كوكتەمگى.
ساۋ ادامنان ءجۇزى قارا جاسادى،
جالا جاپسا كىم بولسا دا ساسادى.
شالىس باسپاي، ساپ-ساۋ جۇرگەن ادامدى،
الىپ كەلىپ اباقتىعا قامادى.
جالا دەگەن اۋىر ءسوز عوي قاشاننان،
جالاقوردىڭ قانجارىنان قاشالعان.
اۋمەسەردىڭ قولىنا ول تۇسكەسىن،
قايمىقپاستان «شاش ال» دەسە «باس العان».
قىلمىسكەر بوپ تۋا ما ەكەن ادامدار؟
ونداي ويدان اۋلاقپىن مەن جاراندار!
تۇسىندىرە الام با مەن شىندىقتى،
كەزدەستەرمەپ ەدىم مۇنداي سۇمدىقتى.
شامام كەلسە ءتۇسىندىرىپ كورەيىن،
ەڭ بولماسا جان-جولداسىم سەن ۇقشى!
دەي المايمىن مەن ءوزىمدى «سۇڭقارمىن»،
نە بولماسا «تۇياعىمىن تۇلپاردىڭ».
كەلگەننەن سوڭ ءىز قالدىرۋ ومىرگە،
بورىشى عوي ءار سانالى ۇرپاقتىڭ!
تاۋىپ وتكىڭ دۇرىس ءومىر وتكەلىن،
بىلمەي قالما ءومىرىڭنىڭ وتكەنىن.
تايىز بولىپ كورىنگەنمەن كەي جەرى،
كەشىپ كورسەڭ ماڭگىلىككە كەتكەنىڭ.
قولدان كەلەر ارەكەت جوق جاتىرمىز،
تۇرمە دەگەن اتى قانداي ءقادىرسىز.
حالىق ءسوز عىپ دۇشپان كۇلەر — امال نە؟!
نامىس ورتەپ ولۋگە ءازىر وتىرمىز!
كپز-دا جاتىرمىز ءبىز سان ادام،
جان تۇرشىگەر قورلىققا دا شىداعان.
اۋا جەتپەي دەم تارىلىپ، قاپا بوپ،
ادامداردى كوزىم كوردى جىلاعان.
بالا شاعا ەسكە تۇسەر ۇيدەگى،
ەسكە تۇسەر تىرلىكتەرى كۇندەگى.
ءىشىڭ جىلاپ، ەت باۋىرىڭ ەلجىرەپ،
قيىن ەكەن ءبىر اينالعان جاقسىلىقتىڭ كەلمەگى.
كوز الدىمدا ەركەلەگەن كەزدەرى،
«اكە!» - دەگەن جانعا جايلى سوزدەرى.
بالالاردى ساعىندىم عوي قايتەيىن،
شىنىمدى ايتتىم، ماعان ەشكىم سەنبەدى،
— دەپ ەرجان ءامىردىڭ اباقتىدا جازعان ولەڭىن جاتقا وقىپ بەردى.
انە-مىنە دەگەنشە «كەرۋەن» اشىق اكسيونەرلىك قوعامىنا دا جەتىپ كەلدىك.
كىرە بەرىستە وتىرعان كۇزەتشىدەن ءامىردى سۇراپ ەدىك:
— ول كىسى جاڭا عانا شىعىپ كەتتى!-دەدى ول. — جارتى ساعات شاماسىندا كەلەمىن! ماعان كەلگەن كىسىلەر كۇتە تۇرسىن!-دەگەن. كۇتە تۇرىڭىزدار! ءقازىر كەلىپ قالار.
— اقىرى كەلدىك، جولىعىپ كەتەيىك، امان-ساۋلىعىن ءبىلىپ، سالەمدەسەيىك. سەن دە ىڭعايى كەلسە شارۋاڭدى ءبىرجولاتا تىندىرىپ كەت، — دەدىم ەرجانعا. ول دا اقىرى كەگەننەن كەيىن جولىعىپ كەتەتىن ىڭعاي تانىتتى.
ءار اڭگىمەنىڭ باسىن شالىپ، وتكەن-كەتكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ تۇرعانىمىزدا وسىدان 14-15 جىل بۇرىن كاماز-بەن قازىرگى اتىراۋ وبلىسىنا، قۇلسارى، جاڭاوزەن ارقىلى اقتاۋعا بارعان ساپارىم ەسكە ورالدى. وسى «كەرۋەن» ول كەزدە اتەپ بولىپ اتالاتىن. سول قۇلسارىدا كاماز-ىمنىڭ موتورى كەتىپ، قياندا جالعىز قالعان كەزىمدە وسى اتەپ-تا باستىق بولىپ ىستەيتىن شاحزادا تولەنتايەۆ دەگەن كىسى «سارباراقتىڭ» تۇرعىنى مۋحين اناتوليي دەگەن موتور جوندەۋشىگە تىكەلەي تاپسىرما بەرىپ، جيناتىپ بەرگەن ەدى.
— اينالايىن، ىنىشەك، ەلدەن جىراقتا ساپاردا ءجۇر ەكەنسىڭ ءارى جەرلەس بولدىڭ، بۇل جاقتىڭ جولىن كوردىڭ عوي، ماشينانى جەپ قويادى. باسقاسىن قويعاندا ءبىر «جالعىز سەنىمىڭ — استىڭداعى كولىگىڭ».
بىزدە امان دەگەن اگرەگاتشى بار، مەن تاپسىرما بەرىپ قويدىم. موتورىڭدى بىتكەن سوڭ، سوعان بارىپ كولىگىڭنىڭ ءجۇرىس بولىگىن كورسەتىپ، كەرەك بولسا اۋىستىرىپ ال. مەن ءوزىم دە سىرتتا ساپاردا كوپ بولىپ جولاۋشىلىق ءومىردى باستان كەشكەن اداممىن. بۇگىن جاڭاوزەنگە قاراي سالىنىپ جاتقان جول قۇرىلىسىن كورىپ، ەرتەڭ وسى ۋاقىتتا كەلىپ قالارمىن. بالالىق جاساپ، مەن كەلمەي كەتىپ قالما! قىسىلماي كەرەك جاراقتى ايت! قولدان كەلگەن كومەكتى ايامايمىز! — دەدى شاحزادا اعاي.
— ياپىرماي، وسىنداي دا ادام بولادى ەكەن ءۇش قايناسا سورپام قوسىلمايدى. ءبىر كورگەننەن اعىنان جارىلىپ، ادامگەرشىلىك تانىتقانىن قاراشى! — دەپ اڭ-تاڭمىن.
تەگى، ەرەكە، قول ۇشىن بەرمەسە دە ءبىر اۋىز ايتقان جىلى ءسوزىن كوڭىلىم مارقايىپ، توبەم كوككە جەتكەندەي اسەر الىپ قاناتتانعانىمدى ايتساڭ. ول جاقتىڭ قازاعى شارت تا شۇرت كەلەدى عوي. سونداي ورتادا كوڭىلىم جابىرقاپ جۇرگەندە شاھزادا اعانىڭ باۋىرماشىلدىق تانىتقانى ماڭگى ەستە قالىپ، كەيىن دە تالاي جەردى ارالاپ ءجۇرىپ، شاحزادا اعانىڭ جىلى ءسوزىن ساعىنعان كەزدەرىم بولدى.
مىنا «كەرۋەنگە» دە ءبىر قۇداي ايداپ كەلدى-اۋ دەيمىن. ول كىسى وسىندا ىستەي مە ەكەن؟ ءبىراق ودان بەرى تالاي ۋاقىت ءوتىپتى عوي. كۇندە وزگەرىپ جاتقان زامان. دەگەنمەن ءامىر كەلسە سۇراستىرىپ شاحزادا اعايدى تاپسام، جولىعىپ، كورىسەم، دەپ اڭسارىم اۋىپ تۇرعانى. مىنا ءامىردىڭ دە كەشىكەنى-اي، ءا؟
ءسوزىمدى بولمەي تىڭداپ تۇرعان ەرجان باياعى ادەتى بويىنشا ءبىر جىميىپ الدى دا:
— سابىر، كوكتەن تىلەگەنىڭ جەردەن تابىلادى! ءامىر دوسىڭنىڭ بۇل جەردە قاجەتى شامالى. ءامىر ەمەس ول كىسىنىڭ حابارىن مەنەن-اق سۇراي بەر.
قۋانىپ كەتكەن مەن باس سالىپ ەرجاندى قاپسىرا قۇشاقتاي الىپ:
— وي، ەرەكە، راس پا؟! ايتشى، قايدا؟ شاحزادا اعايدى شىنىندا دا جاقسى بىلەسىڭ بە؟! — دەپ جاتىرمىن.
ەرجان تاعى دا ءبىر جىميىپ الىپ:
— بىلگەندە قالاي؟ ول كىسى بىزگە تۋىسقان بولىپ كەلەدى. سەن ايتقانداي-اق ءبىزدىڭ شاكەڭ (ەرجان شاحزادا اعايدى سولاي اتاسا كەرەك) 1960 جىلى ەرنازاردا مەكتەپ — ينتەرناتتى بىتىرگەن سوڭ، سوناۋ ۋكراينانىڭ استاناسى كييەۆتىڭ حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ينجەنەر-ەكونوميست فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. سول ينستيتۋت قابىرعاسىندا وقىپ ءجۇرىپ-اق بۇكىل ۋكرايناعا ءوزىنىڭ انىمەن، تەمبر داۋىسىمەن تانىمال بولدى.
— ول كىسىنىڭ ءان سالاتىن دا ونەر بار ما ەدى؟ — دەيمىن تاڭدانىپ.
— ارينە! تەك قانا ءانشى ەمەس، شاكەڭنىڭ مىقتى سپورتشى ەكەنىن ايتساڭشى.
— وندايىن دا بىلمەيدى ەكەم. ءبىراق قۇلسارىدا جۇرگەندە ەسىمدە قالعان «اكەم تولەنتاي احمەت ۇلى سەكسەننىڭ ۇشەۋىنە كەلىپ قايتىس بولدى» دەپ ەدى. سول كىسىنىڭ ىڭقىل-سىڭقىلى كوبەيگەن سوڭ اقكولدەگى باتپاقپەن ەمدەيتىن ساناتورياعا اپارىپ ەمدەتىپ جۇرگەنمىن. كۇندە تاڭەرتەڭ جۇمىسقا بارار الدىندا ءبىر، جۇمىستان كەيىن، ءبىر بارىپ تۇرامىن. قايران اكەم مەن بارعان سايىن ريزا بولىپ جاتادى. سونداي كۇننىڭ بىرىندە اكەم جاتقان ساناتورييدىڭ اۋلاسىندا، اكەمدى ءبىراز ادامنىڭ قاۋمالاپ قورشاپ تۇرعانىن كوردىم.
اۋەلى سەسكەنىپ قالدىم. تەز-تەز باسىپ جاقىنداي بەرگەندە اكەمنىڭ قوڭىر داۋسىن ەستىپ كوڭىلىم ورنىنا ءتۇستى. سودان جاقىنداپ كەلىپ، اكەمنىڭ اڭگىمەسىنە مەن دە قۇلاق ءتۇردىم.
«سودان «قوش!» دەپ ماگنيتوگورسكىگە باردىم. وندا دا ءبىر توپ وشاقتى ءجۇر ەكەن. كوزدەرىنە ءتۇسىپ قالمايىن دەپ، قاشقاننان قاشىپ ەلگە كەلدىم. ەلدە دە جان-جاعىمنىڭ ءبارى وشاقتى. بۇلاردان ەندى قالاي قۇتىلام! — دەدىم دە لەنينگرادقا تارتتىم. بارسام قورشاۋدا قالعان قالانىڭ سىرتى دا، ءىشى دە قاراقۇرىم بولىپ قاپتاپ جۇرگەن وشاقتى. سول جەردە 1945 جىلعا دەيىن ءبىراز شىدايىن، — دەگەن ويعا كەلدىم. ءبىراق شىداماي 1945-1946 جىلدارى جاپونيانىڭ اتاقتى كۆانتۋن ارمياسىنا قاراي ىعىستىم. بارسام وندا دا تولى وشاقتى. ودان بەرى ءبىراز جىل ءوتتى عوي. ەندى دەپ مىنا ساسىعان باتپاققا كەلسەم مۇندا دا ءجۇر».
اكەم وشاقتىعا كۇيەۋ بولاتىن. قايىندارىنا ايتقان ءازىلى عوي.
— ءسويتىپ، ەرەكە، ەلدەن جىراق — ماڭقىستاۋدا ءجۇرىپ شاحزادا اعايدىڭ وسىنداي ءبىر اڭگىمەسىن ەسىتكەنمىن.
— و-و! ءبىزدىڭ شاكەڭدى ءبىر اڭگىمە ەمەس، مىڭ اڭگىمە جاتىر عوي. ويتكەنى ول ەلدە كوپ ارالاعان، كوپتى كورگەن كىسى. قىزمەت بابى دا سوعان ساي بولدى. كييەۆتەگى وقۋىن ءبىتىرىپ كەلە سالا الماتىدا اۆتوكولىك مينيسترلىگىندە باس مامان بولىپ ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت ەتتى. بەرتىن كەلە ەلگە جاقىنداپ، وبلىستىق اۆتوكولىك باسقارماسىندا قىزمەتتە بولدى. قازاقستان اۆتوموبيل جولدارى قۇرىلىسىنىڭ تەڭ جارتىسى ءبىزدىڭ شاكەڭنىڭ قولىنان ءوتتى دەسە دە بولادى. ونىڭ وسىناۋ قىرۋار ىستەرگە قاتىسقانىن ايعاقتايتىن تالاي-تالاي ماراپاتتارى بار.
سونداي-اق تورعاي وبلىسىنىڭ قيما، جاقسى، ەسىل، دەرجاۆين اۋداندارىندا بىرنەشە جىل قاتارىنان استىق تاسىمالداۋ جۇمىسىن ۇلگىلى ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن العان ماراپاتتارى دا جەتكىلىكتى.
وسى كەزدە اۋەلى قىلاۋلاپ جاۋعان قار جاپالاقتاي باستادى. ءۇستى-باسىن قاققىلاعان ەرجان:
— ءجۇر، سابىر! مىنا قار ۇدەتتى عوي. ءامىر كەلگەنگە دەيىن كۇزەتشىنىڭ بولمەسىنە كىرىپ وتىرا تۇرايىق! — دەدى دە اڭگىمەسىن جۇرە جالعاستىردى. — سەن ءامىردىڭ ستۋدەنت كەزىندەگى عاشىعىن — الپەش دەگەن قىزدى بىلەسىڭ بە؟
— ءبىر قىزدى بۇزىقتاردان اراشالاپ، كەيىن ويلاماعان جەردەن كەزدەسىپ قالعانىن، سۇراستىرا كەلە جەرلەس بولىپ شىققانىن كەيىن ەكەۋى ءبىرىن-بىرى ءسۇيىپ، جۋىق ارادا ۇيلەنەتىن شىعار دەگەندى ەستىگەنمىن.
— ەستىسەڭ سول ءوزى اراشا تۇسكەن قىز «دينامو» ستاديونىنداعى مۇزايدىنىن دا كونكي تەۋىپ جۇرگەن ءامىردى تانىپ قالادى دا، ۆوكزال ايالداماسىنداعى وقيعانى ايتىپ، ءامىردىڭ ەسىنە سالادى. سۇراستىرا كەلگەندە ءامىر ەكەۋى ءبىر اۋداننان بولىپ شىعادى. اتى الپەش ەكەن. الپەش دەسە الپەش ەدى!
— ە-ە! بىلەم! ەسىمە ەندى ءتۇستى. ءامىر بەسىنشى كۋرستا لۋگوۆوي اۋدانىنداعى جىلقى زاۋىتىندا تاجىريبەدەن ءوتىپ جۇرگەندە، اۋىلداس جىگىت الپەشتى الداپ الىپ قاشىپ كەتكەن. الپەشتىڭ دوس قىزى امىرگە بارىپ ەستىرتەدى. سودان ءامىر سول جەردەگى مەنىمەن بىرگە وقىعان، قىسقى كانيكۋلدا جۇرگەن كۇرەستىڭ مايىن ىشكەن جانىبەك الىبەكوۆتى جانە مەنىمەن ءبىر توپتا وقىعان جۇماحان ابدۋللايەۆتى كەزدەستىرىپ، ارتىنان قۋىپ بارىپ الىپ كەلمەكشى بولعان اڭگىمەسىن دە ەستىگەنمىن.
— سول حابار ايتىپ بارعان الپەشتىڭ دوس قىزىنىڭ اتى — رىستى. «كەتكەنىنە ون-ونبەس كۇن بولدى. ءبىز دە كەش ەسىتتىك. ەرتەڭ الماتىعا كەلگەندە «نەگە ايتپادىڭدار؟» دەپ رەنجىمەسىن ءارى ۇيگە قىسقى كانيكۋلعا كەتىپ بارا جاتىپ، جولاي بولعان سوڭ ايتا كەتەيىن دەگەنىم ەدى، مۇنداي شاتاعىڭدى بىلگەندە كەلمەس تە ەدىم، ايتپاس تا ەدىم. قوي ەلدە جوق نارسەنى شىعارما، ۇيات بولادى، بۇيرىق بولماعان سوڭ امالىڭ جوق!» دەپ رىستى باسۋ ايتىپ زورعا توقتاتىپتى.
— بۇل اڭگىمەنى دە بىلەم، جۇماحاننان ەستىگەم.
— ءامىردىڭ باعىنا قاراي ءقالبۇبىنىڭ كەزدەسكەنىن قاراشى. ءقالبۇبى كەزدەسكەنگە دەيىن ءامىر الپەشىن ۇمىتا الماي دەلق ۇلى كۇي كەشكەن ەدى عوي.
— ءيا، ەرجان، ءامىردىڭ ەشكىمگە قوسىلماي وزىمەن-وزى بولەكتەنىپ، اۋەلى جاتتىعۋعا دا قاتىسپاي، ءتىپتى سپورتتى دا ءبىرجولا تاستاعانىن، كەرەك دەسەڭ لەكسياعا دا بارماي، جاتىپ العانىن دا كوزىم كورگەن. تاجىريبەدەن كەلگەندە «الپەشپەن ءجيى ارالاسىپ، حابارىن بىلمەدىڭدەر، باس-كوز بولمادىڭدىر!» دەپ بىزگە سويقان سالعانى دا ەسىمدە. «عاشىقتىڭ ءبىر ساتتىك سەزىم عانا... سەزىمگە ەرىك بەرۋگە بولمايدى» دەپ باسۋ ايتساق، بالەگە قالاتىنبىز.
ءامىردىڭ الپەشكە دەگەن سەزىمى شىن ماحابباتقا ۇلاسقانىن، كوڭىلى تازا، نيەتى اق، جانى پاك، كەز-كەلگەننىڭ ۋىسىنا تۇسپەيتىن، تەك اققۋعا عانا ءتان ماحابباتتىڭ ءامىردىڭ بويىنا دارىعانىن ءبىز ول كەزدە قايدان بىلەيىك.
ءبىر كۇنى سەيىتبەكوۆ دەگەن جەرلەسىمىز ءامىردىڭ بولمەسىنە كەلسە جاپادان جالعىز جاتقانىن كورىپ «كەشكى كينوعا بارايىق!» دەپ قولقا سالسا، ءامىر ۇندەمەيتىن كورىنەدى. «بيگە بارايىق» دەسە دە ۇندەمەيدى.
سەيىتبەكوۆكە سەرىك كەرەك. كينوعا بارۋ نەمەسە كوشەگە شىعۋ كەرەك. امىرگە ءارى ايتىپ، بەرى ايتىپ كوندىرە الماعان سوڭ:
— ە-ەي، ءامىر! سەن تىزەڭدى قۇشاقتاپ، جاپادان جالعىز قۇسا بولىپ، كۇيىپ جاتىرسىڭ! بۇل جاعدايىڭدى ءبىلىپ جاتقان الپەش بار ما؟ ول راحاتتانىپ بايىنىڭ قۇشاعىندا جاتىر! مەن سەنىڭ ورنىڭدا بولسام الپەشتىڭ دە بايىنىڭ دا باسىن كەسىپ الىپ، ءوزىم اسىلا سالار ەدىم. نەمەسە الپەشكە دەگەن شىن ماحابباتىمدى دالەلدەۋ ءۇشىن مىنا تەرەزەدەن سەكىرىپ ولەر ەدىم! — دەپ جىگىتتىڭ نامىسىنا تيەتىن سوزدەرمەن ءامىردى تيتىقتاتسا كەرەك. شىداي الماعان ءامىر توسەكتەن اتىپ تۇرىپ، سەيىتبەكوۆتى تەپكىنىڭ استىنا الىپ، اشۋ مەن ىزا كەرنەگەن قالپىندا ەكىنشى قاباتتىڭ تەرەزەسىنەن سەكىرىپ كەتەدى. ابىروي بولعاندا اياعى سىنىپ، قولى عانا شىعىپ ءبىر ولىمنەن امان قالادى.
— ايداروۆ ءامىر ەكەۋمىز بىر-ەكى كۇننەن كەيىن ءامىر جاتقان جاتاقاناعا كەلگەندە جىگىتتەردەن ەسىتىپ، ءارى «دوستارىڭدى وزدەرىڭنىڭ پاتەرلەرىڭە الىپ كەتىڭدەر! تاعى دا سەيىتبەكوۆ سياقتى قىلجاقباستارىڭ جۇيكەسىن توزدىرسا، جازىمعا ۇرىندىرار! — دەگەن سوزدەن سوڭ ءامىردى ۇيگە الىپ كەتتىك. ءامىر بىزدەن ءبىر كۋرس جوعارى وقيتىن. سودان وقۋىن بىتىرگەنگە دەيىن ايداروۆ ۇشەۋمىز ءبىر پاتەردە تۇردىق. ءامىردىڭ عاشىقتىق دەرتىنە ۇرىنعانى سونشالىقتى قىزدارمەن تانىسۋ تۇرماق، بىزگە دە قوسىلماي جاپادان جالعىز ۇيدە قالا بەرەتىن. ءسويتىپ رۋحاني ديپرەسسياعا ۇشىرادى.
ينستيتۋتتى بىتىرگەننەن كەيىن ءامىر جامبىل وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانىنداعى كەڭشاردىڭ بىرىنە زووتەحنيك بولىپ باردى. مەن ءبىر جىلدان كەيىن سول ءامىر ىستەپ جۇرگەن كەڭشارعا جاقىن «سلاۆنوە» دەگەن جەردە باس زووتەحنيك بولدىم.
ءبىزدىڭ «سلاۆنوە» مال شارۋاشىلىعىنىڭ باس مال دارىگەرى زانوحا الەكساندر دەگەن جىگىتپەن ءامىر جاقسى تانىس ەكەن. سول ارقىلى مەنىڭ كەلگەنىمدى ەسىتىپ، زانوحا الەكساندرمەن بىرگە بىزدىكىنە كەلگەندە ايەلى قالبۇبىمەن، تانىسقان ەدىم. ءسويتىپ ستۋدەنتتىك شاقتان كەيىن تاعى دا ارالاسا باستادىق.
ءبىراق قارىم-قاتىناسىمىز ۇزاققا بارمادى. ءامىر ءبىر جىلدان سوڭ جامبىلعا، مەن تورعاي وبلىسىنا كەتتىم. سودان قانشاما جىل بايلانىسىمىز ءۇزىلىپ، مىنە، تاعى دا كەزدەسەيىك دەپ تۇرمىز. ءبىر سوزىڭدە ءامىردى نەمەرەلى بولدى» دەدىڭ. ءوزىنىڭ قانشا بالا-شاعاسى بار؟
— سەنىڭ امىرمەن كەزدەسپەگەنىڭە جيىرما جىلداي بولعان شىعار. بالا-شاعاسىن بىلمەۋىڭ دە مۇمكىن. ەڭ ۇلكەنى قىز بالا. ەسىمى — قارلىعاش. قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە اسپيرانت. ودان كەيىنگىسى دە قىز بالا، اتى — ايساۋلە. تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقيدى. كەنجەسى ءمولدىر ءبىرىنشى سىنىپتا — دەي بەرگەندە قوڭىر قىزىل 099 ماركالى جەڭىل ماشينادان كەلىپ تۇسكەن جىگىت ءبىز وتىرعان بولمەگە كىرىپ سالەمدەسىپ بولعان سوڭ ەرجان ونى تانىستىرا باستادى.
— مىنە، شاكەڭنىڭ ءىزباسارى ەركىن تولەنتايەۆ دەگەن جىگىت وسى. وسى ءبىز كەلىپ وتىرعان «داۋرەن» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى. بۇل جىگىت ءالى ۇيلەنبەگەن. ءۇيلى-جايلى بولۋعا جۇمىس باستى بولىپ، مۇرشاسى كەلمەي جۇرگەن شىعار! — دەپ ويلايمىز. ويتكەنى فيرماسىنداعى اۆتوجوندەۋ سەحى، قوسالقى شارۋاشىلىعى، تمد ەلدەرىنىڭ ءاربىر قالاسىنا قاتىناپ، جۇك جەتكىزەتىن اۆتوماشينالارى بار. بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردى ايتپاعاندا جۇڭگو، تۇركيا، يران، يراك، اراب مەملەكەتتەرىمەن دە شارت بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزۋدە. بۇل جىگىت كوبىنە سىرتتا بولادى. ءبىراق بۇگىن ويلاماعان جەردەن كەزدەسىپ قالدىق قوي.
ەركىنمەن جاقىنىراق تانىسىپ، سويلەسكەندە جاس تا بولسا، كوپتى كورگەنىن، ءوز ىسىنە ىسىلعاندىعىن اڭعاردىم. جوعارعى ءبىلىمدى، ماماندىعى ينجەنەر-مەحانيك ەكەن. بىلتىر پرەزيدەنتىمىزدىڭ جارلىعىنا بايلانىستى، ءوز تاراپىنان بەلسەندىلىك تانىتىپ الماتى-استانا اۆتوموبيل جولىن جوندەپ، قالپىنا كەلتىرۋ ناۋقانىنا قاتىسىپ تا ۇلگەرىپتى.
— ءيا، ەرجاننىڭ ءسوزىنىڭ دە جانى بار. وسىنشا جۇمىستى اقساتپاي، الىپ جۇرۋگە دە ۋاقىت كەرەك. شىنىندا دا قىزبەن جۋرۋگە ۋاقىت قايدان بولسىن!-دەدىم مەن دە قالجىڭعا سايىپ.
جاپالاقتاپ جاۋعان قار بۇرىنعىدان دا ۇدەي ءتۇستى.
— مىنا قار وسى قارقىنمەن تاڭ اتقانشا جاۋا بەرسە جاقسى بولار ەدى!-دەپ تەرەزەدەن جاۋعان قاردى قىزىقتاپ تۇرعان ەرجانعا:
— نەسى جاقسى بولادى؟ قىس ءالى باستالا قويعان جوق قوي، ەرەكە. قىستىڭ باستالۋىنا ءالى جارتى ايدىڭ ءجۇزى بار ەمەس پە؟-دەگەن ەركىننىڭ سوزىنە ەرجان:
— جوق! جو-وق، ەركىن! ءقازىر ءدال ۋاقىتى. دەر كەزىندە جاۋىپ تۇر. ايتپەسە انەكۇنگىدەي قارا سۋىق جاقسىلىققا اپارمايتىن. ەندى ءبىر، ءبىر جارىم اپتا تۇرعاندا كۇزدىك بىتكەننىڭ بارىنەن ايىرىلاتىن ەدىك. ەندى قورقىنىش جوق. كۇزدىك بيدايدى مىنا قار جاقسى جاپتى، كۇزدىكتى ەندى ۇسىك الا المايدى.
وسىلاي اڭگىمەمىز ەندى قىزىپ، جاۋعان قاردى تەرەزەدەن قىزىقتاپ تۇرعانىمىزدا ەسىك اشىلىپ، ءۇستى-باسى اپپاق بولىپ كوپتەن كۇتكەن ءامىرىمىز دە كەلدى. بولمەگە كىرىپ، ءۇستى باسىن قاعىپ تۇرىپ كوزى ماعان ءتۇسىپ كەتتى.
—ۋا! مىنا سابىر عوي! قايدان ءجۇر بۇل؟ قايدان ءجۇرسىڭ دەيمىن! قاي قۇداي، قايدان ايداپ كەلدى!؟ ءماسساعان! قانشا جىل كورىسپەدىك؟ قانشاما ۋاقىت ءوتتى!
ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى قاپسىرا قۇشاقتاپ، جارىسا امان-ساۋلىعىمىزدى ءبىلدىرىپ جاتىرمىز، «قايدان! قايدان ءجۇرسىڭ؟! قايدان تاپتىڭ؟! ءۇي ءىشى قالاي؟! بالا-شاعا امان با؟! كىممەن ءجۇرسىڭ؟!» دەپ ول سۇراي بەردى. مەنىڭ كۇتپەگەن جەردەن كەلگەنىمە مە، جوق، الدە، كوپتەن كەزدەسىپ، كورىسپەگەننىڭ اسەرى مە قايتا-قايتا سۇراۋىن قويۋمەن بولدى. ءمان-جايدى ايتىپ جاتقان ەرجاننىڭ سوزىنە نە سەنەرىن دە، نە سەنبەسىن دە بىلمەي، دال بولعان ءامىر «ءيا ەرجاننىڭ ايتىپ وتىرعانىنىڭ ءبارى راس» دەدىم.
— ويپىرماي! ءبىز ەسىتكەن جوقپىز! ءوزىڭدى كورىپ تۇرعانىم وسى عوي. ايتەۋىر اركىمنەن «امان-ەسەن، سولتۇستىك قازاقستاندا ءجۇر نەمەسە رەسەيدەن بىرگە كەلدىك، وزبەكستاندا كەزدەستىك دەگەندى ەستيمىز. اقىرى وزبەكستان تۇبىڭە جەتىپتى. وقاسى جوق، ءبىر امالىن تابارمىز. قاردىڭ جاۋىپ تۇرعانى مىناۋ. مىنانداي اۋا-رايىندا جولعا شىعۋدىڭ ءوزى ەكى تالاي عوي. ونىڭ ۇستىنە ەرجاننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا كولىگىڭ شەشىلگەنمەن، جۇگىڭ دايىن ەمەس كورىنەدى. تورت-بەس كۇن وسىندا بولاتىنعا ۇقسايسىڭ. مەن ەندى جارتى ساعات شاماسىندا بوسايمىن. ءارى ەرجاننىڭ شارۋاسىن بىتىرەيىن. سودان سوڭ ەكەۋمىز ءبىزدىڭ اۋىلعا — امانكەلدىگە تارتامىز.
— ەي، ءامىر! قاي امانكەلدىگە؟ وندا نە ىستەيمىز؟ قاردىڭ بوراپ تۇرعانى مىناۋ، سەنىڭ نەنى مەڭزەپ تۇرعانىڭدى اسا تۇسىنە المادىم.
— استە ساسپا! مەن ءقازىر كەلەمىن ءبارىن تۇسىنەسىڭ! مەن جارتى ساعاتتان كوپ كەشىكپەيمىن، ەشجاققا كەتىپ قالما! — دەدى دە، جىگىتتەرگە قاراپ ءازىل-شىنى ارالاس: «مىنا دوستان ايىرىلىپ قالماڭدار! باستارىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭدەر!» دەپ كەتتى.
مەن اڭ-تاڭ بولىپ وتىرعان جىگىتتەرگە قارادىم. شىنىندا مەنىڭ ەشتەڭەنى تۇسىنبەگەنىمدى سەزگەن جىگىتتەردىڭ بىرەۋى:
— دوسىڭىزدىڭ ادەتىن بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟ بۇگىن العاشقى قار جاۋىپ تۇر. جىلدا ءبىرىنشى قار جاۋعاندا ول اڭعا شىعادى.
مەن ودان سايىن تۇسىنبەي دال بولدىم.
— مىنا ءامىرىڭ قىپ-قىزىلدىڭ ءوزى ەكەن عوي! وسىنداي بوراندا قايداعى اڭ؟ اڭعا كۇن اشىقتا، جەر قارادا شىعۋشى ەدى. تۇككە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن!-دەپ جىگىتتەرگە قاراپ ەدىم، ولاردىڭ بىرەۋى:
— اعا، بۇلار قولعا مىلتىق الىپ، «ۆەزدەحود» ماشينا مىنبەيدى. قولىنا بۇركىت الىپ نە بولماسا قارشىعا الىپ، استىنا جارامدى ات مىنەدى، سوڭىنا قۇماي تازى ەرتىپ، قانسونارعا شىعادى.
مەن «قانسونار» دەگەن ءسوزدى ەسىكتەن سوڭ ەسىمە ءامىردىڭ سوناۋ ستۋدەنتتىك شاقتاعى اڭگىمەلەرى ءتۇستى.
سول كەزدىڭ وزىندە ءامىر «جىلقى كۇتىمى ۇلكەن عىلىم. ماسەلەن ءار ءتۇرلى ۇلتتىق ويىندارعا ساي اتتىڭ باپتاۋى دا اسپان مەن جەردەي! — دەپ وتىرۋشى ەدى. سونداي-اق، قۇسبەگىلىك نەمەسە سالباۋرىن تۋرالى دا كوپ ايتاتىن. ءبىراق ول كەزدە كوڭىل اۋدارماعاندىقتان با، قۇسبەگى، سالباۋرىن تۋرالى كوپ اڭگىمەلەرى ەستە قالماپتى.
وسىلاي وتكەن كەزدەرى ەسكە ءتۇسىرىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ وتىرعان كەزدە كىرىپ كەلگەن ءامىر:
— استە ساسپا! مەن شارۋالارىمدى ءبىرىڭعاي ەتتىم. ەندى الاڭسىز اۋىلعا — ەرتەڭگى قانسونارعا اتتانامىز! — دەدى.
ءامىردىڭ اۋزىنان ءبىرىنشى رەت «قانسونار» دەگەن ءسوزدى ەستي سالا:
— مانادان بەرى اڭعا شىعامىز، اڭعا شىعامىز!» دەگەنشە قانسونارعا شىعامىز دەپ ءبىر-اق ايتپايسىڭ با؟ قىسقا دا نۇسقا دا بولاتىن، — دەدىم ادەيى.
— سابىر، مىنا توگىلىپ جاۋعان قار توقتاعاننان كەيىن ناعىز قانسونار بولاتىنىن بىلەدى عوي دەپ ويلاپ ەدىم، — دەپ ول اقتالا كەتتى.
— ال، ءامىر كەتتىك وندا، باستا العا! قانسونار دەگەن ءسوزدى ەسىتكەنىم بولماسا بۇرىن-سوڭدى قاتىسىپ كورگەن جوق ەدىم. ءبارىبىر تورت-بەس كۇنسىز جولعا شىقپايمىز. بارسام — بارايىن.
وتالىپ تۇرعان «اۋدي-100» اۆتوماشيناسىنا مەنى وتىرعىزدىدا قالانىڭ سىرتىنداعى «مال بازارى» باعىتىنا قاراي تارتتى. ودان ارعى باعىتىمىز ءامىردىڭ اۋلى امانكەلدى. امانكەلدىگە دەيىن 120-130 شاقىرىم. توبىققا دەيىن جاۋعان قاردى ازىرگە ماشينا سەزىپ كەلە جاتقان جوق. «وسى قارقىنمەن ءجۇرىپ وتىرساق ءبىر-بىر جارىم ساعاتتا اۋىلعا دا جەتىپ بارامىز» دەپ قويادى ءامىر. ءبىر كەزدە ول ماعان ءبىر قاراپ الدى دا ىڭعايلانىپ وتىردى. اڭگىمە باستارداعى ادەتى ەدى بۇل.
— اكەم ارالبەك بۇركىت، قارشىعا ۇستاعان كىسى ەدى! — دەپ باستادى ول اڭگىمەسىن. — ەكەۋمىز تالاي رەت وسىنداي قانسونارعا شىعىپ، اڭعا بۇركىت سالىپ، تالاي رەت تاماشالاعان ەدىك. شىركىن، بۇركىت دەگەن قۇس قۇستىڭ قاسيەتتىسى — عوي. ءبىزدىڭ اۋىل قۇمنىڭ جيەگىندە. ول كەزدە سونداي 50-60 جىلدىق ەڭ بيىك سەكسەۋىلگە ۇيا سالادى دا ەكى بۇركىتتىڭ بالاپانىن ءبىر تۇلەك، ەكى جاستاعىسىن ەكىنشى تۇلەك دەپ اتايدى. ءبىر تۇلەككە قاراعاندا، ەكىنشى تۇلەكتى قولعا ۇيرەتۋ قيىن بولادى. سوندىقتان دا كوبىنە ءبىرىنشى تۇلەكتى ىزدەپ سونى الۋعا تىرىساتىنبىز.
اكەممەن بالاپان الۋعا دا تالاي رەت بىرگە بارعان ەدىم. ماۋسىمنىڭ باسىنان باستاپ، بالاپان الۋعا كىرىسەتىنبىز. بۇركىتتىڭ بالاپانىن الۋعا مىندەتتى تۇردە ەكى ادام كەرەك. بالاپاننىڭ ۇياسىنا شىققان ادامعا تۇسپەس ءۇشىن ەكىنشى ادام انا بۇركىتتى ۇزىن قۇرىقتىڭ ۇشىنا جەلبىرەۋىك بايلاپ ۇركىتىپ تۇرادى.
ىلعي دا بالاپان الار كەزدە اكەم انا بۇركىتتى الگى ايتىلعان تاسىلمەن ۇركىتىپ تۇراتىن دا مەن سەكسەۋىلدىڭ باسىنا شىعىپ ۇيادان بالاپان الۋشى ەدىم. ۇيگە الىپ كەلگەن بالاپاندى تۇعىرعا وتىرعىزادى. تۇزدەگى جاعداي مەن ءۇي جاعدايىنىڭ ايىرماشىلىعىنا بايلانىستى، بىرنەشە كەزەكتە جارتى كۇن، ءبىر كۇنگە دەيىن اشىقتىرادى. بۇل ءتاسىلدى «تازالاندىرۋ» نە بولماسا «ءىشىن تازارتۋ» دەپ اتايدى. جارتى كۇن، ءبىر كۇنگە جۋىق اشىققان قۇسقا تازا ءجۇندى سۋلاپ كومەكەيىنە تىعىپ جىبەرەدى. ءجۇن ىشكى قۇرىلىسىن تازالاپ شىققانان كەيىن قۇستى «اق جەمگە» وتىرعىزادى. «اق جەم» دەگەنىمىز سۋعا سالىنعان جاس ەت. قۇستىڭ تاماعىندا تۇزدالعان ەت مۇلدە بولمايدى. ەتتەن باسقا تاماق بەرىلمەيدى. ەتتىڭ ءوزىن دە ىلعي جاس كۇيىندە بەرەدى. ءار تاماقتاندىرعان سايىن قۇسقا، «پوپا!» «پوپا!» دەپ وتىرادى. تاماقتانۋعا تاۋلىگىنە ءۇش رەت ءبىر مەزگىلگە داعدىلاندىرادى. جيىرما كۇن ۋاقىت شاماسىندا تۇعىرعا داعدىلانىپ، «پوپا!» دەگەنگە ۇيرەنگەننەن كەيىن توماعا كيگىزەدى.
جاز، كۇز بويى قۇستى باپتاپ كۇزدىڭ سوڭعى ايىندا شىرعا تارتادى. بۇركىتتى قولدان ىستەگەن اڭعا ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى. شىرعانى ۇزىن ءجىپ بايلاپ ءبىر ادامعا تارتقىزادى دا بۇركىتتىڭ توماعاسىن شەشىپ جىبەرەدى. شىرعاعا تۇسكەن بۇركىتكە «ايت! ايت!» دەپ، ەتتى شىرعانىڭ استىنان بەرىپ داعدىلاندىرادى. قىس بويى ات ۇستىنەن ۇشىرىپ، وزىنە شاقىرىپ، قايتا قوندىرىپ ۇيرەتەدى. قىستاي بابىندا بولعان قۇس سەمىرىپ كەتەدى. ارىقتاتۋ ءۇشىن قۇستى قايتادان «اق جەمگە» وتىرعىزادى. سودان بابىنا كەلگەن قۇس ءۇي جاعدايىنا، يەسىنە ۇيرەنىپ شاقىلداپ تۇرادى.
ۇيرەتۋ كەزەڭىنەن وتكەن قۇستى قانسونارعا دايىندايدى. قانسونارعا شىعاتىن كۇنى قۇستىڭ ۇيىقىسىن الادى. كەرىلگەن ارقانعا قوندىرىپ ۇيىقتاتپاي شىعادى.
ال، قارشىعانى بۇركىت سياقتى بالاپان كەزىندە ۇستامايدى. ۇشىپ جۇرگەن ساقا قارشىعانى-اق كۇن ىلگەرى قوناقتاعان جەرىن اڭدىپ جۇرەسىڭ دە ءتۇن مەزگىلىندى شىراق جاعىپ، بارىپ، ۇشىپ كەتپەس ءۇشىن ونى كوز الدىنا تاقاپ ۇستايدى. سول كەزدە ەكىنشى ادام ارتقى جاعىنان بارىپ ۇستاپ الادى.
قىركۇيەك ايىندا قارشىعا كەلەتىن مەزگىلدە ءتورت بۇرىشتى تور قۇرادى. توردىڭ ىشىنە تاۋىق بايلاپ قويادى. قارشىعا بۇركىت سياقتى توبەسىنەن تۇسپەيدى. جانىنان توپشىمەن ۇرادى. توراعاشتارىن ىلەكەرلەپ بوس قويعاندىقتان ولار تەز قۇلايدى دا، قارشىعانى تور جاۋىپ قالادى. تاماقتاندىرۋ ءتاسىلى دە بۇركىتتىكىندەي بولادى. قارشىعانىڭ دا ءبىرىنشى تۇلەگى — قىزىل قارشىعا قولعا تەز ۇيرەنەدى. ەكىنشى تۇلەك — كوك قارشىعانى باۋلۋ قيىنعا سوعادى. سوندىقتان كوبىنە قىزىل قارشىعانى ۇستاۋعا تىرىسادى. ون بەس، جيىرما مەتر اياق باۋ بايلاپ. «پوپام!» دەپ قويىپ، 10-15 مەتر اياق باۋمەن جىبەرىپ، كەرى تارتىپ قىسقارتىپ وتىرادى. ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ سىلاپ-سيپاپ قويادى. اڭعا سالاردا بۇركىت سەكىلدى ارقان كەرىپ، ۇيقىسىن الادى.
قىزدى قىزدى اڭگىمەمەن ءامىردىڭ اۋىلى — امانكەلدىگە دە كەلىپ قالىپپىز. اۋىلعا كىرە بەرىستەگى «امانكەلدى اۋىلى» دەگەن تاقتايشاعا كوزىم ءتۇستى دە، وسىدان جيىرما التى جىل بۇرىن وقۋ ءبىتىرىپ، قورداي اۋدانىنداعى «سلاۆنوە» اۋلىنا جاس مامان بولىپ بارعانىم ەسىمە ءتۇستى. ول كەزدە قورداي اۋدانىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بايقوشقاروۆ بەردەن باقوشقار ۇلى ەدى. ونىڭ وسى اۋىلدىڭ تۇلەگى ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيتىن شىعار. بىلسە دە قورداي اۋدانىن كوتەرگەن ىسكەر ازامات، ءىرى ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە جانە «سەگودنيا كوردايا ي زاۆترا كوردايا» اتتى ەكى تىلدەگى كىتابىنان بىلگەن شىعار.
مىنە، سول كىسىنىڭ كەلىپ، كىندىك قانى تامعان جەرىن ءوز كوزىممەن كورگەنىمە ىشتەي قاتتى قۋاندىم.
بەردەن بايقوشقاروۆتى، باسقا دا ۇلى تۇلعالاردى دۇنيەگە اكەلگەن قاسيەتتى جەردىڭ ءالى دە حالقىنىڭ كوپتەگەن ۇل-قىزدارىنىڭ ەسىمىن ەگەمەن قازاقستان تاريحىنا قالدىراتىنىنا ەشكىمنىڭ دە داۋى جوق شىعار.
اۋىلدىڭ ارعى باسىنداعى ۇلكەن ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق. كۇنى بويى جاۋعان قار ءبىراز سايابىرسىعان سياقتى. ماشينانىڭ داۋسىنا توبەتى بار، تازىسى، ءدۇباراسى بار بىرنەشە يت جارىسا ءۇرىپ، جەتىپ كەلگەنىمەن ءامىردى كورىپ:
— «يە، ءوزىمىز ەكەن عوي»-دەگەندەي باسىلىپ قالدى.
ۇيدەن شىعىپ بىزگە قاراي قارسى جۇرگەن كىسىنى ءامىر اماندىق، ساۋلىقتان كەيىن:
— مەنىڭ ۇلكەن اعام. اكە ورنىنا — اكە، اعا ورنىنا — اعا بولعان ىلەن دەگەن كىسى وسى بولادى! — دەپ تانىستىردى دا تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. — مەنى قۇسبەگى ونەرىنە اكەمنەن كەيىن باۋلىعان وسى كىسى. مەن اكەمنەن ەرتە قالدىم دا، وسى ىلەن اعانىڭ تاربيەسىندە بولدىم.
ەلدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا اكەم ارالبەكتىڭ اكەسى قىستاۋباي بۇل قۇسبەگىلىك ونەرىن دوسىڭ ەرجاننىڭ ۇلكەن اتاسى مولدابەكتەن ۇيرەنسە كەرەك. مىنە، قازاققا ءتان ۇلتتىق كاسىپتى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاستارعان ازداعان قازاق ازاماتتارىنىڭ ءبىرىمىز دەپ ماقتان تۇتامىز. ءساتى تۇسسە ەرتەڭ تاڭسارىدە قانسونارعا شىعىپ، ءوز كوزىڭمەن تاماشالايسىڭ — دەپ اۋلاعا بەتتەدى. اۋلاعا ەنگەن سوڭ سول جاقتاعى قاڭتارىلىپ تۇرعان ءۇش اتتىڭ ورتاسىنداعى كۇرەڭ قاسقاعا جاقىنداپ «موھ!» «موھ!» دەپ داۋىستاپ ەدى كۇرەڭ قاسقا دا وقىرانىپ، جاۋاپ بەردى. ءامىر تاعى دا جاقىنداي ءتۇسىپ كۇرەڭ قاسقانىڭ موينىنان سيپاپ، قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن قاسىلاپ، ساۋىرىن شاپاقتادى.
— بۇل كۇرەڭ قاسقا دا، — دەدى ءامىر. ەنەسىن ەمىپ ءجۇرىپ جەتىم قالدى دا قولدا ءوستى. اۋىلدا قالعان قوزى-لاقپەن بىرگە جايىلدى، شەلەكتەن ءسۇت ءىشىپ ۇيرەنگەندىكتەن، ەرمەگى اۋىلداعى بوس ىدىستى اڭديتىن. بۇنىڭ ەڭ جاقىن دوسى مىنا الدىندا جاتقان توبەت ەكەۋى ءبىر ىدىستاعى جۋىندىنى تالاسىپ-تارماسىپ ىشەتىن. بۇل قانشا رەت قايتپاستى قاتتى تۇياعىمەن باسىپ كەتىپ ويبايلاتسا دا، ءبارىبىر قايتپاس دوسى كۇرەڭ قاسقادان ءبىر ەلى قالمايتىن. مىنە سودان بەرى بەس جىل ءوتتى. دوستىعىنىڭ بەرىكتىگى سونشالىقتى كۇرەڭ-قاسقا قايدا بولسا قايتپاس تا سوندا.
العاش كورگەن ادامعا تايىنشاداي توبەتتىڭ ءتىلى سالاقتاپ ات سوڭىنان جۇگىرىپ جۇرگەنى تىپتەن ەرسى كورىنەتىن. ال، بەرتىن كەلە جۇرتتىڭ كوزى ۇيرەندى مە، تەگى ەلەڭ دە قىلمايدى.
بۇل كۇرەڭ قاسقانى تاي كەزىندە «قول بالا كۇرەڭ» دەيتىنبىز. ءتورت جاسىندا بايگەدەن كەلىپ، كۇرەڭ قاسقا دەگەن اتقا يە بولدى. تاي، قۇنان كەزىندە كوشەدە جۇرگەن كورىنگەن بالانىڭ: «قول بالا كۇرەڭ!» دەپ شاقىرعانىنا شاۋىپ بارىپ نە بەرسە سونى قولىنان جەپ، اسىرەسە قانت، كامپيت بەرگەن بالانىڭ سوڭىنان قالمايتىن، فۋتبول ويناپ، دوپ تەپكەن بالالاردىڭ اراسىندا ويقاستاي شاۋىپ، ۇرىسقان بالاعا قۇلاعىن جىميتىپ، وزىنشە ايبات كورسەتەتىن. اقىرىندا بالالاردان جالىعىپ، دوسى قايتپاسقا ەرىپ ءوز جوندەرىنە كەتەتىن.
كەيىن ۇيىرگە سالعاندا دا جوعارعى جاقتاعى «كولقاينار»، «كوك سامالداعى» بىرنەشە رەت تۇرمەگە وتىرىپ شىققان ايۋباي، قاسقىرباي دەگەن كانىگى ۇرىلار اۋىلدىڭ كوپ جىلقىسىن ايداپ كەتكەندە دە، ءوز ءۇيىرىن دوسى قايتپاس ەكەۋى ولارعا بەرمەي الىپ تا قالعان. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى بۇل كۇرەڭ قاسقا مەن دوسى قايتپاستىڭ «ءومىربايانى» وسىنداي.
قۇداي قالاسا ەرتەڭ كۇرەڭ قاسقا مەن دوسى قايتپاستىڭ دا ونەرىن تاماشالايسىڭ!
ۇيگە كىرە بەرگەنىمىزدە الدىڭعى جاقتان «شاڭق» ەتكەن قۇستىڭ داۋىسىنا ەلەڭ ەتە قالعانىمدى سەزگەن ءامىر:
— ءامىر، بۇل ءبىر اياعىمەن اڭعا قالاي تۇسەدى؟ — دەيمىن تاڭىرقاپ.
— قارشىعا اياقپەن ۇستامايدى، توپشىمەن ۇرادى دەگەن جوقپىن با، مانا. سوققىنىڭ كۇشتىلىگى سونشا قوياننىڭ اياعى مورت سىنىپ كەتەدى. ال، شىلدەردىڭ كەيبىرەۋىن ەكپىنمەن قاعىپ قۇلاتسا، كەيبىرەۋىنىڭ قورىققاننان جۇرەگى جارىلىپ كەتەدى.
«بالدىق قارشىعانىڭ» ۇيگە قالاي كەلگەنىن ايتىپ بەرەيىن. ويتكەنى بايقايمىن سەن «ءبىر اياعى نەگە جوق؟ نەدەن شولاق بولعان؟» دەپ ويلاپ تۇرسىڭ.
بىزدە ءبىر كارى قارشىعا بولعان. قاراتايعا سوڭ ىلەن اعاي ونى بوستاندىققا قويا بەرگەن. سول قارشىعا ءبىر جىلداي ۇيگە كەلىپ-كەتىپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى قاسىندا وسى «بالداق قارشىعا» بار، ەكەۋى كارى قارشىعانىڭ تۇعىرىنا كەلىپ قوناقتادى. جاقىن جەردەن «بالدىق قارشىعانىڭ» اياعىنىڭ سالبىراپ تۇرعانىن كورگەن اعاي ۇستاپ الادى. ول ءتىپتى قاشپاعان دا. سويتسە «بالداق قارشىعانىڭ» اياعىنا قاتتى زات ءتيىپ، سۇيەگىن مورت سىندارىپتى. جانسىز سۇيەكتى تەرى عانا ۇستاپ تۇرسا كەرەك. تەرىسىن قايشىمەن قيىپ تاستاپ، ەمدەپ، قولعا ۇيرەتىپ الادى. مىنە، سودان بەرى ءبىرتالاي جىل ءوتتى. ەندى بۇل قارشىعا دا قارتايعان سىڭايلى.
— مۇنى ەرتىپ كەلگەن كارى قارشىعا نە بولدى؟
— يە، ول مىنا «تۋىسىن» ىلەن اعايعا تابىستاۋعا كەلگەن عوي، سول كەتكەننەن مول كەتتى. ءجۇر ارى وتەيىك، ەندى بۇركىتتى كور — دەپ كەلەسى بولمەگە باستادى.
مەن «بالداق قارشىعانىڭ» قاسىندا ءبىراز تۇرىپ قالدىم. ول تاعى دا ءبىر «شاڭق» ەتتى دە ماعان كىرپىك قاقپاي تەسىلدى دە قالدى. كوزىنىڭ وتكىرى-اي دەسەڭشى.
— سابىر بەرى ءوت،-دەدى وسى كەزدە ءامىر. — ول سەنى بوتەنسىنىپ تۇر. سودان سوڭ قايتا-قايتا شاڭقىلداپ، «بوتەن ادام كەلدى» دەپ يەسىنە حابار ءبارىپ جاتىر.
ويپىرماي، قۇس ەكەش قۇس تا اقىلدى. «كارى قارشىعانىڭ» اقىرى كەتەتىن بولعان سوڭ ءوزىن ماپەلەپ باققان يەسىنە مۇگەدەك بولىپ قالعان وزگە قارشىعانى تابىستاپ كەتۋىن قاراشى. قانداي سەنىم دەسەڭشى!
تۇعىردا وتىرعان بالاق ءجۇنى قالىڭ، تۇياعى ايايۋدىڭ تىرناعىنداي، سيراعى 4-5 جاسار بالانىڭ بىلەگىندەي، قاناتىن قومداپ ءبىر جازىپ، ءبىر جيعاندا جالعىز قاناتىنىڭ ءوزى ءبىر مەتردەن اساتىن، سالماعى شامامەن 10-15 كيلوگرامم قوڭىرلاۋ ءتۇستى دالا بۇركىتىن كورگەندە ورنىمدا سىلەيىپ تۇردىم دا قالدىم.
ءامىر «پوپا!» «پوپا!» دەپ جاقىنداپ بارىپ توماعاسىن شەشكەندە، كوزىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ونىڭ سۋىق جانارىنا تىكە قاراي المادىم. مىناۋ سۋىق جانار، وتكىر كوز وعان ەرەكشە ايبات بەرىپ تۇر. قىراننىڭ ساڭقىلداعان داۋسى، كەرىلگەن ارقاندى تەربەتىلە قايتا-قايتا قومدانعانى ەرتەڭگى قانسونارعا ساقاداي ساي دايىندىعى مەن بابىندا ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى.
— بۇل بۇركىتتىڭ «ونەرىن» ەرتەڭ قانسوناردا كورەسىڭ، — دەدى ءامىر.
ءبىز اس-سۋ ىشۋگە وتىرعانىمىزدا ىمىرت جىبىلىپ قاراڭعى دا تۇسكەن ەدى.
* * *
ەرتەسىنە تاڭ قىلاڭ بەرە ءبىر-بىر جارامدى ات ءمىنىپ بەس-التى كىسى اڭعا شىقتىق. الىپ شىققان ءبىر قارشىعا، ءبىر بۇركىتىمىز، ەرتكەن تورت-بەس يت، تازىمىز بار.
ماعان كۇرەڭ قاسقانى ەرتتەپ بەرگەن. سوڭىندا ارىستانداي يت قايتپاس ەرىپ كەلەدى. ىلەن مەن ءامىر، ەكى باستى قورجىن سالعان اتقا مىنگەن تاعى ءبىر بالا الدا. بۇركىت ۇستاپ كەلە جاتقان. ىلەن مەنى كۇتىپ، قاتارلاسا بەرگەنىمدە بەس-التى شاقىرىمداي جەردەگى جالدى مەزگەپ:
— اناۋ كورىنىپ تۇرعان جال قۇم جيەگى، سوعان جەتكەندە بۇركىتتىڭ توماعاسىن شەشەمى! — دەدى.
مەن الدەنەنى سۇرايىن دەپ ىڭعايلانا بەرگەنىمشە، ول ءسوزىن ءارى قاراي جالعادى.
— بۇركىتتى ۇشىرعاندا سامعاۋ بيىككە اتىلا كوتەرىلسە، وندا اڭنىڭ الىستا بولعانى. بۇركىتتىڭ كوزىنىڭ وتكىرلىگى سونداي، جەتى-سەگىز شاقىرىمداعى اڭدى كورىپ قويادى.
— ىلەكە، مىناۋ قورجىنىڭىز نە؟ ءامىر دە، انا بالا دا قورجىن بوكتەرىپ الىپتى! — دەپ سۇرادىم مەن.
— ە-ە، ءىنىم، «كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق» دەگەن اتامىز قازاق. بۇل اڭ اۋلاۋعا شىققاندا الاتىن كەرەك-جاراق زاتتار، ەندى ءسال شىداساڭ ءبارىن دە ءوز كوزىڭمەن كورەسىڭ! — دەپ، قۇم جيەگىندەگى ەڭ بيىك توبەگە شىقتى دا اينالاعا قاراپ ءبىراز تۇردى.
بۇل كەزدە كۇن دە ارايلانىپ ۇياسىنان ەندى شىعىپ كەلە جاتقان ەدى. سىلاپ-سيپاپ تۇرعان بۇركىتتىڭ سوڭعى دايىندىعىن جاساعان ىلەن توماعاسىن شەشىپ جىبەردى. بىردەن كوككە اتىلعان بۇركىت ءبىراز قالىقتاپ بارىپ، وڭعا قاراي باعىت الدى دا، بىردەن جەرگە قاراي قۇلديلادى.
ىلەن دە، ءامىر دە:
— اڭ جاقىندا ەكەن! — دەپ قۋاندى دا، بۇركىت قۇيىلعان جاققا قاراي شابا جونەلدى. مەن مىنگەن كۇرەڭ قاسقانىڭ قاسىندا تۇرعان قايتپاس تا باعانادان بەرى كوككە كوتەرىلگەن بۇركىتكە قاراپ تۇرعان ەدى. ەندى ول دا قىڭسىلاپ، ءبىزدى بىر-ەكى اينالا ءۇردى. «كەتتىك!» دەگەندەي انالار كەتكەن جاققا قاراي جۇگىرە جونەلىپ، بىزگە قايتىپ ورالادى. مەن دە ونى تۇسىنە قويىپ كۇرەڭنىڭ باسىن جىبەرىپ، تەبىنىپ قالىپ ەدىم، كۇرەڭ قاسقا ىتا جونەلدى. جانۋاردىڭ ۇشقىرى-اي، انە-مىنە دەگەنشە ىلەندەرگە جەتىپ الدى. الدىمىزداعى توبەگە شىعا كەلگەنىمدە ءبىزدى كۇتىپ تۇرعان قايتپاس الاق-جۇلاق ەتكەن قاسقىرعا قاراپ ءۇرىپ تۇر ەكەن، كوكتەگى بۇركىت كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قۇيىلعاننان-قۇيىلىپ كەلىپ، كوكجالعا قونا كەتتى. سوڭىمىزدان ىلە-شالا جەتكەن جىگىتتەر اتتىڭ باسىن ىركىپ، قاتارلاسا تۇرا قالدى. ال، ىلەن توقتاماستان بۇركىتكە قاراي زۋلاي بەردى. مىناۋ مەنىڭ ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەيتىن كورىنىس ەدى. شىندىعىندا دا ءتۇز تاعىسى مەن دالا قىرانىنىڭ اراسىنداعى ءولىم مەن ءومىر ارپالىسىن ەكىنىڭ ءبىرى كورە المايتىن شىعار. دالا قىرانى ءتۇز تاعاسىنا كوكتەن شۇيىلگەنگە دەيىن قاسقىر ءبىزدىڭ كوزىمىزگە كىشىگىرىم تايىنشاداي بولىپ كورىنىپ ەدى. ەندى بۇركىت قاناتىنىڭ استىندا الگى قاسقىرىڭ ءبىر ۋىس بولىپ قالىپتى
بۇركىتكە جەتكەن ىلەن اتى توقتار-توقتاماستان ىرعىپ ءتۇسىپ، بۇگەجەكتەپ ءبىرشاما ءجۇردى دە بىزگە قول بۇلعادى. بۇل ونىڭ «كەلە بەرىڭدەر» دەگەنى ەدى.
كەرەمەتتىڭ كوكەسىن ىلەنگە جەتكەندە كوردىك. بۇركىتتىڭ وڭ اياعى قاسقىردىڭ باس تەرىسىن ءبىر ۋىس ەتىپ جيىپ الىپتى، ءبىر تىرناعى قاسقىردىڭ كوز الماسىنا كىرىپ، اعىزىپ كەتىپتى. ىلەن بۇركىتتىڭ اياعىن ۋقالاپ، قاسقىردىڭ كوزىنە كىرگەن تىرناقتى شىعارا الماي وتىر ەكەن. ال، بۇركىتتىڭ سول اياعىن قاسقىردىڭ كەۋدە ومىرتقاسى جوتا ومىرتقاسىنىڭ اراسىنان شىعارىپ العان ەكەن. ىلەن بۇركىتتىڭ اياعىن ۋقالاعاننان ىشتەڭە شىعارا المادى. «مىناۋ قاسقىردىڭ ناعىز ارلانى ەكەن. قوي، بۇركىتىمە «جىلى تويات» بەرەيىن، اشۋىن باسسىن»-دەدى ول. ءسويتتى دە قاسقىردىڭ ارتقى تىلەرسەگىن ءتىلىپ جىبەرىپ بىر-ەكى رەت شوقىتتى. بۇركىت شىنىندا دا اشۋلى كورىنەدى. ەكى كوزى قىپ-قىزىل، شوقتاي جانادى. ءبىر ەكى رەت شوقىعان سوڭ بۇركىت سىلكىنىپ-سىلكىنىپ «شاڭق-شاڭق» ەتتى دە قاسقىردىڭ كوزىنە كىرگەن تىرناعىن ءوزى-اق بوساتىپ الدى. «قۇس تاماعى ءۇشىن، يت يەسى ءۇشىن الادى»-دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەپ ءبارىمىز دە تاڭ قالدىق.
اقسيىپ جاتقان قاسقىردىڭ ءولى دەنەسىنەن قايتپاستان باسقا يتتەر سەسكەنىپ، انادايدان عانا سەس كورسەتىپ ءجۇر.
جارتى ساعات شاماسىندا قاسقىردىڭ تەرىسىن قورجىنعا سىپىرىپ اتقا قوندىق. سوندا ىلەن:
— ىنىشەك جولىمىز بولادى ەكەن! كورمەيسىڭ بە؟! ناعىز ارلاننىڭ ءوزى كەزدەسكەنىن!-دەپ قانسوناردىڭ العاشقى ولجاسىن سالتىمىز بويىنشا «قانجىعاڭ مايلى بولسىن» ايتىپ، قۇرمەتتى قوناعىنىڭ، مەنىڭ قانجىعاما بايلاعان.
العا قاراي وزىپ كەتكەن اتتىلار، قيقۋلاپ قويانعا تۇسكەن تازىلاردىڭ قىزىعىمەن جان-جاققا بىتىراي شاۋىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ بەت الىسىمىز — بيىك جال. سول بيىككە انالاردان بۇرىن جەتىپ بۇركىتتى تاعى جىبەرەتىنىنە كامىل سەنىپ كەلەمىن. جەلە جورتىپ بيىك جالعا دا جەتتىك. ەڭ بيىگىنە شىققان سوڭ بۇركىتتىڭ توماعاسىن تاعى دا سىپىردى.
بۇركىت العاشقىداي ەمەس، تىم بيىك كوتەرىلىپ، قالىقتاي ۇشتى.
ونى باقىلاپ تۇرعان ىلەن:
— اڭ الىستا بولدى!-دەپ بۇركىت ۇشقان باعىتقا قاراي شابا جونەلدى. ەكى كوزى بۇركىتتە. بۇركىت ءبىر نۇكتەنى اينالا ۇشىپ ءجۇر. ىلەن بار داۋىسىمەن «قايتپاس! قايتپاس! كا! كا! — دەپ قايتپاستى شاقىرا باستادى. قايتپاس ەلەڭ ەتىپ جۇزگىن، جاس سەكسەۋىلدىڭ قالىڭ وسكەن جەرىن تىمىسكىلەي جۇگىردى دە، ءبىر قالىڭ جۇزگىننىڭ اراسىنان شىعا قاشقان قىزىل تۇلكىنى جازىققا قاراي قاقپايلاي جونەلدى.ىلەن سول زاماتتا ورامالدى ۇزىن تاياققا بايلاپ، بۇركىتكە قاراي بۇلعاپ، «پوپا! پوپا!» دەپ ايقاي سالدى دا، قايتپاس! قايتپاس! باس! — دەپ قايتپاسقا بۇيرىق بەردى. مەن الگى تۇلكىنى اپ-ساتتە كوزدەن جازىپ قالدىم. وسى كەزدە ءامىردىڭ «بۇركىتتى قوندىر! بۇركىتتى شاقىر! ايلالى تۇلكى ەكەن! بۇركىتتى تاقىرعا سالادى! جازىم قىلادى! — دەگەن جان داۋىسى شىقتى. مەن «تۇلكى قايدا؟ تۇلكى قايدا كەتتى؟!» دەيمىن امىرگە. «انە، انە» دەيدى ول شاۋىپ كەلە جاتىپ. سويتسەم تۇلكىمىز ءدال قارسى الدىمىزدا ءتورت اياعىن اسپانعا كوتەرىپ جاتىر. قۇددى ءبىر ەركەلەپ جاتقان بالاداي. قايتپاس تا الدانىپ قالعانعا ۇقسايدى. دەگەنمەن ءيىسىن سەزدى-اۋ، ايتەۋىر. بۇل كەزدە قويان قۋىپ جۇرگەن باسقا يتتەر دە كەلىپ، قاۋمالاپ تۇلكىگە باس سالدى. قۋ تۇلكى جۇزگىننىڭ استىنداعى ىنىنە لىپ ەتىپ كىردى دە كەتتى. «قاپ! ءبارىمىزدى اقىماق قىپ كەتتى اۋ مىنا قۋ تۇلكى!» دەپ وكىندىم مەن.
بۇركىتىن امان-ەسەن قوندىرىپ العانىنا قۋانعان ىلەن اعايىمىزدىڭ ءوز قۋانىشى وزىندە. ەندى قورقىنىش جوق، وتە ايلالى كەكسە تۇلكى ەكەن! بۇركىتتى تاقىرعا وتىرعىزا سالادى عوي! بالالار بايقادىڭدار ما؟» دەپ بىزگە قارادى دا، مەنىڭ ونشا تۇسىنبەگەنىمدى سەزىپ:
— بۇركىتتى تاقىرعا تەك وسىنداي ايلالى كەكسە تۇلكى عانا قوندىرا — الادى. ول ءتورت اياعىن اسپانعا كوتەرىپ شالقاسىنان جاتىپ، بۇركىتتى ەركىن كورە الادى، بۇركىت ءشۇيىلىپ تۇلكىگە تۇسكەن كەزدە لىپ ەتىپ، ەكى-ۇش مەتر جەرگە جىلدام اۋناپ كەتەدى. ءسويتىپ قۇلديلاپ كەلگەن بۇركىتتى جاڭىلىستىرىپ، تاقىرعا سوقتىرىپ مايىپ ەتەدى، ءتىپتى قىران ءولىپ تە قالادى. مىنە، وسى جاعدايدى «تاقىرعا وتىرعىزۋ» دەيدى.
مەن «قاپ! تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتتى-اۋ!» دەگەن وكىنىشتى ءسوزدىڭ تۇپ-توركىنىنە ەندى تۇسىنگەندەيمىن.
قويان اۋلاپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ بىرەۋلەرى ىلەكەلەپ، بىرەۋلەرى كوكەلەپ كەلىپ، امان-ەسەن قىراندى قوندىرىپ العانىنا قۋانىپ جاتتى.
قايتپاس الگى تۇلكى كىرىپ كەتكەن ءىندى جانتالاسا قازۋمەن الەك. وسىنى كورگەن ىلەن ءىننىڭ اۋزىن ىزدەپ جۇرگەن يتتەرگە قاراپ، «تايماس! تايماس!»-دەپ شاقىرىپ ەدى ءبىر بويى الاسا، تۇرقى ۇزىنداۋ، سالپاڭ قۇلاق شاعىن يت ىلەننىڭ قاسىنا جۇگىرىپ كەلدى دە، يەسى كورسەتكەن ىنگە كىردى دە كەتتى. ازدان سوڭ ەكىنشى جاقتان شۋ شىعىپ، يت بىتكەننىڭ ءبارى سولاي قاراي شاۋىپ الا جونەلدى. سويتسە جاڭاعى قىزىل تۇلكىنى تايماس ءىننىڭ ەكىنشى اۋزىنان قۋىپ شىعارىپتى. يت بىتكەننىڭ ءبارى، سول تۇلكىنى قۋا جونەلگەن ەكەن. تۇلكى سوڭىنان تازىلار ءتۇستى. «ەندى قۇتىلىپ كور» دەگەن ىلەن اسىقپاي-ساسپاي اتىنان قورجىنىن ءتۇسىرىپ، ىشىنەن كەرەك-جاراعىن الا باستادى. سودان سوڭ اتىن تۇساپ قويا بەردى دە ماعان بۇرىلىپ:
— بۇل كوپ قالتالى ءىن ەكەن. باسقا قالتالارىندا دا تۇلكى بولۋى كەرەك!-دەدى قورجىنىنان ات جابۋ، ەسكى كۇپايكە الىپ جاتىپ. «جەلدىڭ وتىندەگى ءىننىڭ اۋزىنا وت جاعىپ، ىستاۋ كەرەك!» دەپ ەكىنشى قورجىنداعى سوتانى ءىننىڭ اۋزىنا قويىپ جاعا باستادى ءبىر كەزدە.
— ال، ىنىشەك، انا قالىڭ جەرىنەن سەلەۋ، جۇزگىندى مول ەتىپ الىپ كەل! جۇزگەننىڭ دىمقىلى جاقسى تۇتەيدى. العاشىندا جاقسىلاپ جاعىپ الايىق سودان كەيىن ۇستىنە دىمقىل جۇزگەن تاستاساق ءتۇتىن ءىننىڭ قالتالارىنا تارايدى دا تۇنشىققان تۇلكىنى ايداپ شىعادى. ىننەن شىققان تۇلكىگە يتتەر قادام باستىرمايدى، — دەدى.
ءسويتىپ ءبىز وت جاقتىق. سالدەن كەيىن-اق بىقسىعان تۇتىنگە تۇنشىققان تۇلكىلەر ءار جەردەن بىرتىندەپ قاشىپ شىعا باستادى. قاسىمىزدا قالعان قايتپاس پەن تايماس ەكى تۇلكىنى قۋىپ بەردى. ءۇشىنشى تۇلكىنى قۋاتىن يت جوق.
— ءۇشىنشىنى نە ىستەيمىز! — دەپ جالتاقتاپ ىلەنگە قارادىم.
— ونى مەن قۋامىن! — دەپ مەن مىنگەن كۇرەڭ قاسقاعا سەكىرىپ ءمىندى دە، قولىنا شانشۋلى تۇرعان قۇرىقتى ىلە كەتتى. ىلەننىڭ اتىنىڭ تۇساۋىن شەشىپ، مەن دە ىلەسە شاپتىم. قىراتتىڭ ارعى جاعى جازىق ەكەن، بۇلتاڭداعان تۇلكىنى قاراي سول جازىققا قاقپايلاپ جۇرگەن ىلەندى كوردىم دە، «ەكەۋلەپ قۋساق دۇرىس بولار» دەگەن ويمەن اتىما قامشى باستىم. اتتىڭ باسىن تۇلكىگە قاراي بۇرىپ، تۋراسىنان تارتتىم. ويىم — اتپەن قاعىپ قۇلاتۋ. ءبىر كەزدە تۇلكىگە اتىمنىڭ الدىڭعى اياعى تيگەندەي بولدى. قۇلادى-اۋ دەسەم، قايداعى؟! وڭ قاپتالىما لىپ ەتىپ شىعىپ، امان قالدى. وسى كەزدە ىلەننىڭ «قايتپاس!» دەگەن داۋسىنا جالت قاراسام ول اتتىڭ جالىنا باسى تيگەنشە ەڭكەيىپ، ءىشىن باسىپ تۇرىپ مەنىڭ الگى تىرلىگىمە ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ جاتىر. ابەستىك جاساعانىمدى ءبىلىپ، قاتتى ىڭعايسىزداندىم دا، امالدىڭ جوقتىعىنان تۇلكىنىڭ سوڭىنان شابا بەردىم. ءبىراق تۇلكىدەن كوز جازىپ قالدىم. «قايدا كەتتى ەكەن؟» دەپ جان-جاعىما قاراپ تۇرعانىمدا، قايدان شىققانىن قايدام قويان قۋىپ كەتكەن الا تازى وڭ قاناتقا قاراي كەسىپ ءوتىپ بارادى ەكەن. «وسى بىردەڭەنى سەزگەن شىعار» دەپ ونىڭ باعىتىنا بايىپپەن قاراپ تۇر ەدىم، تازىنىڭ سول جاعىندا ونشاقتى قادام جەردەگى جالعىز جۇزگىننىڭ تۇبىندە شوڭقيىپ وتىرعان تۇلكىگە كوزىم ءتۇستى. تازى جۇزگىنگە جاسىرىنىپ وتىرعان تۇلكىگە قاتارلاسا بەردى. «قاپ! قاتارلاسىپ قالدى عوي! اتتەگەن-اي ا! كورمەي قالاتىن بولدى-اۋ»-دەپ وكىنگەنىم سول ەدى، اياعى ءار جەردەن ءبىر ءتيىپ بارا جاتقان تازى تۇلكىگە قاراي جالت بۇرىلدى! سودان سوڭ كوز ىلەسپەيتىن جىلدامدىقپەن ەكى-اق رەت سەكىرىپ، تۇلكىنى باس سالدى.
مەن اڭ-تاڭ بولدىم. بۇلاردىڭ ءيتى دە، بۇركىتى دە نە دەگەن اقىلدى، ايلا-امالعا قانداي جەتىك. قۇس پەن ءيتتى قانداي شەبەرلىكپەن ۇيرەتكەن. مەنىڭ اتپەن تۇلكى الامىن دەگەنىم دالباسا ەكەن عوي. ىلەننىڭ ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلەتىنىندەي دە بار ەكەن-اۋ! — دەدىم وزىمە ءوزىم.
وسى كەزدە قايتپاس العان تۇلكىنى قانجىعاسىنا سالبىراتا بايلاعان ىلەن دە جەتتى. اتتان ءتۇسىپ، تازى تۇلكىنى كوتەرىپ، ارى-بەرى قارادى دا:
— باسە! اككىلىگىنە قاراعان دا بۇل دا ۇرعاشى عوي، — دەپ ويلاپ ەدىم، ءدال سولاي بولدى، — دەگەن ىلەن تۇلكىنىڭ تەرىسىن سىپىرا باستادى.
سول ارالىقتا دابىرلاسا سويلەسىپ، قويانشىلار دا كەلىپ جەتتى. ءبارىنىڭ دە كوڭلى كوتەرىڭكى، «قانسونار ءساتتى بولدى» دەسدى.
بىرەۋى بۇركىتتى ايتسا، ەكنىشىسى ءيتىن، ءۇشىنشىسى اتىن ماقتاپ، اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ، ماز-مەيرام بولۋدا.
شىنىندا دا بىلە-بىلگەن ادامعا بۇدان ارتىق مەيرام بار ما؟ كوڭىلىڭنىڭ كوتەرىلگەنى ءوز الدىنا، العان قاناعات قانداي؟
جىگىتتەردىڭ ىشىندە تاڭ سارىدەن بەرى اتتان تۇسپەگەنى دە بار. اتتان تۇسپەگەنى ءوز الدىنا قانسوناردىڭ قىزىعىمەن كەشكە دەيىن ءنار دە تاتپاعان. بارلىعى دا ءبىر اۋىزدان «ەندى جۇرەك جالعاپ الايىق. ءبىز اۋىلعا جەتكەنشە ءتۇن ورتاسى بولادى دەگەندە اۋىل وسى جەردەن قانشا شاقىرىم؟»-دەپ سۇرادىم.
— ءدال وسى جەردەن 30-35 شاقىرىمداي بولاتىن شىعار، — دەدى بىرەۋ.
— سونشا ۇزاپ كەتكەنىمىز بە؟ كوپ جۇرگەن جوق سياقتىمىز عوي؟ — دەگەن مەن...
— قىزدى-قىزدىمەن سولاي بولىپ كورىنەدى. كەيدە اۋا-رايى بۇزىلىپ، بوران تۇراتىن نە بولماسا اداسىپ، باسقا جاقتان شىعاتىن دا جاعدايلار بولادى. ءبىراق اڭشىلار كوپ اداسا قويمايدى. نەگىزى اڭشىلار كەشىكسە ونى جامانعا جورىمايدى. ونى ەل اۋزىندا «اڭشىنىڭ كەشىككەنىنە ءسۇيىن!» دەپ قويادى.
دەگەنمەن اڭشىلاردىڭ ومىرىندە كوپ جاعدايلار بولىپ تۇرادى. مىنە بۇگىن ءبارىمىز بىرگە شىقتىقتاعى قىزدى-قىزدىمەن بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ تە كەتتىك.
قانسوناردا ءجۇرىپ جالعىز جارىم اتى بولدىرىپ، نە بولماسا توپتان جىراق كەتكەن اڭشىنىڭ قاسقىردىڭ قالعان سەرىكتەرى اڭدىپ وڭتايلى تۇستا شابۋىل جاساپ، اڭشىنىڭ ءوزىن جازىم ەتەدى.
قاسقىر ايباتتى دا اقىلدى حايۋان. ويتكەنى بۇل ايماقتا ارىستان، جولبارىس، بارىس جانە ت.ب. جوق بولعاندىقتان قاسقىر ەڭ مىقتىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. ءيا، قاسقىر دەمەكشى، بىلتىر ءبىر اڭعا شىققانداعى وقيعانى ايتىپ بەرەيىن.
بۇگىنگىدەي قىزدى-قىزدىمەن ءبولىنىپ ءبولىنىپ كەتىپ، كەشكە قاراي ارەڭ جينالىپ، اس قامىنا كىرىسكەنبىز. نەشە ءتۇرلى اڭگىمەنىڭ قىزىعىمەن ارامىزداعى ءوزىڭىز سياقتى ءبىرىنشى رەت اڭعا شىققان جاس بالانىڭ جوق ەكەنىن دە بايقاماپپىز. الدەن ۋاقىتتا «بالا قايدا؟! بالا قايدا؟!» دەپ ىزدەستىرە باستادىق.
بىرەۋلەر «پالەن جەردە بار ەدى. ودان كەيىن كورگەن جوقپىن» دەسە، تاعى بىرەۋلەرى اتى شابانداپ «قالعان سياقتى كورىنىپ ەدى، ءبىر پالەگە ۇرىنعان جوق پا ەكەن؟» دەستى. «قۇرقول بالانى اشىنعان يت-قۇس ىزىنە ءتۇسىپ مايىپ قىلار!» دەپ ءبارىمىز جابىلا اتقا قوندىق. ءارى شاۋىپ، بەرى شاۋىپ ءىز كەستىك. سوڭعى رەت پالەن جەردە كوردىك دەگەن تۇسقا قاراي بەت الدىق. دىتتەگەن جەرىمىزگە 3-4 شاقىرىمداي قالعاندا ەكى-ۇش قاسقىردىڭ كەسىپ وتكەن ءىزىن كەزدەستىردىك تە دەرەۋ ءۇش توپقا بولىندىك. ءبىزدىڭ توپ قاسقىردىڭ ىزىنە ءتۇستى. ەكىنشى توپ دىتتەگەن جەرگە قاراي، ءۇشىنشى توپ وراعىتىپ وڭ قاپتالدى ءسۇزىپ، ءبارىمىز تەمىرقازىق توبەگە شىققاندا ورنىمىزدا كەزدەسەتىن بولدىق. ماناعى ورىندا قالعان جىگىتتەر توبەنىڭ باسىنا ۇزبەي وت جاعىپ وتىراتىنىن بىلەمىز. جازاتايىم تۇمان نە بوران بولا قالسا دەگەن ساقتىقپەن سولاي كەلىسكەنبىز. دەگەنمەن ارامىزدا جەر جاعدايىن جاقسى بىلەتىن كىسىلەر دە بارشىلىق ەدى.
سودان ءبىز قاسقىردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ بەردىك. بىر-ەكى شاقىرىمنان كەيىن سول قاپتالدان جالعىز اتتىڭ ءىزى شىقتى. ءبارى دە تۇسىنىكتى ەدى. دەرەۋ بىرەۋلەرىمىز اتتىڭ ىزىنە، قالعاندارىمىز اڭدىعان قاسقىر ىزىنە تۇستىك.
كۇن ۇياسىنا ەندى باتقاندى. ءىزدى جوعالتىپ الامىز با دەپ قاۋىپتەنەمىز. بار سەنىمىمىز ىزگە تۇسكەن يتتەردە. بىرنەشە يت قاسقىر ىزىمەن العا وزىپ كەتكەن. قاسىمىزدا جالعىز قايتپاس عانا. ءسىزدىڭ استىڭىزداعى كۇرەڭ قاسقانى ول كۇنى مەن مىنگەنمىن. ول كۇرەڭ قاسقادان الىس كەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە مەن ىلەنمەن بىرگەمىن.
اندا-ساندا ىزدەن اداسىپ ىركىلىپ قالعاندا ىلەن قايتپاسقا «قايتپاس! قايتپاس! ءتۇس العا! كەس! كەس! كەل! كەل! تاپ! تاپ! باس! بااسس!» دەپ داۋىستاپ قويادى. قايتپاس ارى-بەرى جۇگىرىپ تاپقان ىزبەن العا ۇمتىلادى. ءبىز دە قايتپاستىڭ سوڭىنا ىلەسىپ كەپ بەرەمىز. قاراڭعى تۇسكەنى قاشان! باسقا توپتان دا حابارسىزبىز. ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە ءىز كەسىپ كەلە جاتقان قايتپاس كىلت توقتاي قالدى دا، ەكى قۇلاعىن تىكىرەيتىپ، ارقاسى كۇرجيىپ، بىزگە ءبىر، ىلەنگە ءبىر قاراپ، بۇرىن-سوڭدى مەن ەستىمەگەن داۋىسپەن اۋەلى ءۇرىپ، سوڭىنان قىڭسىلاعانداي بولدى. سودان ارتقى اياعىمەن جەردى تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ العا ۇمتىلدى دا ەلۋ قادامداي جەرگە كەلىپ جاتا كەتتى.
ءبىز دە جەتتىك. قايتپاس اق قاردى قىپ-قىزىل قىپ بوياعان قاننىڭ قاسىندا جاتىر ەكەن. شوشىپ كەتتىك. سول ساتتە قايتپاس بار پارمەنىمەن العا ۇمتىلدى. اتتارىمىز ابدەن تيتىقتاعان. قايتپاس كەتكەن جاققا جەلە جورتىپ كەلەمىز. وسى ارادا قايتپاستان دا كوز جازىپ قالدىق. اداسىپ كەتپەسەك ەكەن دەپ قاۋىپتەنەمىز.
بۇل ءقاۋىپ جالعىز بىزدە ەمەس ەكەن. ىلەن دە قاۋىپتەنگەن بولۋ كەرەك، اتىنىڭ باسىن تارتىپ:
— جىگىتتەر، سابىر ساقتاڭدار! تىڭ تىڭدايىق، وسى توبەشىكتەن تاپجىلمايىق. بيىكتەۋ ەكەن، تۇندە دىبىس جاقسى ەستىلەدى دەدى دە تىنىشتالىڭدار!» - دەگەندەي بەلگى بەردى.
ءۇنسىز ءبىراز تۇردىق. ءبىر كەزدە ىلەن بىزگە قاراپ:
— سەن ەكەۋىڭ ەكى جاققا قاراي 300-400 قادامداي شىعىپ ءىز كەسىڭدەر! — دەي بەرگەندە الدىڭعى جاقتان قايتپاستىڭ شولاق ۇرگەن داۋسى ەستىلدى. ءبارىمىز العا ۇمتىلدىق. ءبىراز جەرگە بارعاندا قاسقىرمەن ۇمار-جۇمار بولىپ جاتقان قايتپاستى تانىپ، جەتىپ كەلگەنىمىز سول ەدى، ءبىزدى ارقا تۇتقان قايتپاس اپ-ساتتە كوكجالدى استىنا الىپ ۇرىپ، تاماقتان العان كۇيى قاتتى دا قالدى. قاسقىردان جان شىققان سوڭ قارىسىپ قالعان قايتپاستىڭ جاعىن ىلەن ۋقالاپ وتىرىپ زورعا اشتى.
قاسقىر تارتىپ كەتكەن ات پەن بالانى دا قايتپاستىڭ ارقاسىندا تاۋىپ الدىق، ايتەۋىر بالا امان ەكەن، — دەپ الگى جىگىت اڭگىمەسىن اياقتاعاندا اڭشى مەن قۇسبەگىلىكتىڭ دە وڭاي كاسىپ ەمەستىگىنە كوزىم جەتتى.
* * *
وتكەندەگىدەي ەمەس، قالاعا جىلدام جەتتىك. جول دا اشىلىپ، جاۋعان قار تاپتالىپ قالعان ەكەن. اۆتوبەكەتتىڭ قاسىنا كەلگەندە ءامىر «قايدا بۇرايىن؟» دەگەندەي ماعان قارادى.
— ابەكە، كاماز-دار تۇراتىن تۇراققا قاراي بۇر! — دەدىم. انە-مىنە دەگەنشە تۇراققا دا كەلىپ جەتتىك. تۇراقتا سىڭسىپ تۇرعان كاماز-دان كوز سۇرىنەدى.
ماشينادان ءتۇسىپ جاتقاندا جاقىن تۇرعان كاماز-دىڭ جۇرگىزۋشىسى:
— كوكە، ءسىزدى كەشەدەن بەرى جاڭابەك ىزدەپ ءجۇر ارقابەكتىڭ ۇزىن كاماز-ى شوفەرلارىمەن جولعا دايىن. تەز سارىكەمەرگە اسىلبەكتىڭ ۇيىنە جەتسىن. مەن دە ءوز كاماز-ىممەن سول اسىلبەكتىكىندە كۇتەمىن! —دەدى.
ءبىز بۇل حاباردى ەستي سالا راحمەتىمىزدى ايتىپ، ءامىردىڭ اۋديىمەن سارىكەمەرگە تارتتىق. سارىكەمەرگە بارساق اسىلبەكتىڭ ۇيىندە جاڭابەك جانە ەكى جىگىت كۇتىپ وتىر ەكەن. جاڭابەك ءبىر ۇزىن كاماز-بەن ءوزىنىڭ سەگىز توننالىق كاماز-ى جولعا دايىن ەكەنىن ايتتى. «ەندى جۇك ماسەلەسىن نە ىستەيمىز؟» دەدى ول.
— ودان قام جەمە! جۇك تابىلادى. ءبىزدىڭ اۋىلدا — تۋىسقانىم بازاروۆ راشيدتە ونبەس توننا پياز، اكەمنىڭ كورشىسى قويتاي دەگەن كىسىدە بەس توننا ءسابىز بار جانە بەس-التا توننا المانى قىرىقبايەۆ قانات تاۋىپ بەرەتىن بولدى. دايىن بولساڭدار كەتتىك ءبىزدىڭ اۋىلعا، سول جۇكتى تيەپ، جولعا شىعۋ قامىن جاسايىق! — دەدىم.
سونىمەن ءار ۇيدەگى جۇكتى جابىلىپ تيەپ بولعانشا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولدى.
ءبىزدى جولعا شىعارىپ سالعان ءامىر دوسىم:
—سابىر! «ورامال تون بولمايدى، جول بولادى» دەگەن. مىناۋ وتىز مىڭ تەڭگە ءبىر كادەڭە جارار، — دەپ ماعان التى بەس مىڭدىقتى ۇسىندى.
مەندە ءبىر تيىن جوعىن ءبىلدى مە، الدە بارلىق زاتتى نەسيەگە الىپ جاتقانىمدى سەزدى مە، ايتەۋىر، وتىز مىڭ تەڭگە بەردى.
مەن دە راحمەتىمدى ايتىپ، بارىنەن دە سوڭعى ساتكە دەيىن قاسىمدى بولىپ، جولعا شىعارىپ سالعانىنا ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىرىپ، قايىر قوش ايتىسىپ، قۇشاقتاسىپ ايىرىلىستىق.
ءسويتىپ قاراشانىڭ ورتاسىندا تاعى دا جولعا شىقتىق. باعىتىمىز — استانا.
* * *
استانادا پياز، ءسابىز، المانىڭ باعاسى جاقسى، — دەپ اۆتوتۇراقتاعى جۇرگىزۋشىلەردەن ەسىتىگەنبىز. قايتارعا دا جۇك تابىلادى، كوبىنە ۇن تيەيدى! — دەگەن ولار.
جولدىڭ اۋىرلىعى سونداي ءۇش كۇننەن اسا جول ءجۇرىپ، يت قورلىقپەن استاناعا جەتتىك.
ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا قاراي جولدا بورانعا ۇرىنعان جوقپىز. قاراشا — جەلتوقسان ايى سولتۇستىك ايماقتا بوراندى اي بولىپ ەسەپتەلەدى. ايتەۋىر قۇداي جارىلقاپ، تاڭ اتا امان ەسەن استانانىڭ جابىق بازارىنا كىردىك.
بۇلار اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن دايىندايتىن بۇرىنعى زاۋىتتى كوك بازار ەتكەن ەكەن، ماشينا قوياتىن ورىن جوق.
ساتاتىن ورىنعا جەتكەنگە دەيىن ءالى ەلۋ شاقتى كاماز بار ەكەن. ىلاجدىڭ جوقتىعىنان كىرە بەرىستە قالدىق. ءبىر كۇن ءوتتى، بىزگە ەشكىم كەلمەيدى، ەكى كۇن ءوتتى، الۋشىلاردان ەشكىم جوق. كۇنىنە ورىن پۇل دەپ ەكى كاماز-عا ءۇش مىڭ تەڭگە الادى. «اينالايىن كوكەتايلار! ءبىز ءبىر كيلوگرام دا زات ساتقان جوقپىز اقشامىز جوق!» دەگەنىمىزدى تىڭلاپ جاتقان ولار جوق.
ءسوز ساپتاۋلارىنان ءبارىنىڭ دە شىمكەنتتىك جىگىتتەر ەكەنىن ءبىلىپ تۇرمىز. سونى سەزىپ قالعان جاڭابەك:
— كوكە، وسىلاردىڭ تامىرىن باسىپ كورۋ كەرەك. بۇلار دا وزىنشە مافيا عوي! اقىرىنداپ سويلەسىپ كورىڭىزشى! ويتكەنى كەشە بىزدەن كەيىن كەلگەن كاماز-دى بىرەۋدىڭ مەكەن-جايىن بەرىپ جىبەرىپ جاتقانىن مانا بايقاپ قالدىم. بۇلاي تۇرا بەرسەك ىشكەن-جەگەنىمىزبەن ورىن پۇلدان دا ارتىلمايدى عوي! — دەدى.
جاڭابەكتىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. بۇلاي تۇرا بەرسەك ەكى كاماز-داعى بەس ادامنىڭ ىشكەن-جەگەنىن جانە ورىن پۇلدى قوسقاندا كۇنىنە تورت-بەس مىڭ كەتىپ جاتىر. ايتەۋىر ءامىردىڭ وتىز مىڭى جاندى ساقتاپ تۇر. ءوزىمىزدىڭ زاتتان ءالى ەشتەڭە وتكەن جوق.
سودان جاڭاعى سالىق پەن ورىن پۇل جينايتىن جىگىتتى اڭدىپ، ءبىر ءساتى كەلگەندە تىلدەسىپ، ءمان-جايدى ايتىپ تا ۇلگەردىم. ول مۇقيات تىڭداپ وزىنە ءتيىستى اقى مولشەرىن اتادى. «بىزدە ونداي اقشا جوق رەتى كەلسە زاتپەن ەسەپ جاساساق، وندا دا ءبارىن كوتەرمە باعاعا كەلەتىندەي ەتىپ ءبىر جۇمادا وتكىزىپ بەرسەڭ» دەگەن ۇسىنىس ايتتىم. وسىلاي «ءارى جىق تا، بەرى جىق» بولىپ تۇرعاندا «سابىر!» دەگەن داۋىس شىقتى. جالت قاراسام، جانىندا ءبىر ءداۋ ورىسى بار، «قاراكەمەر» كەڭشارىندا دوسىم التىنبەك كەرىمقۇلوۆ ديرەكتور بولىپ تۇرعاندا سول كەڭشاردا باس بۋحگالتەر بولىپ ىستەگەن باقىت، كادىمگى ءوزىمىزدىڭ كۇندە ارالاسىپ، بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇرعان كوپبوسىنوۆ باقىت! ونىڭ ءۇي-ىشىنىڭ ءبارىن، ايەلى گۇلجاھاندى دا، قاينىسى قۇرمانعازىنى دا بىلەمىن. اعاسى باقىتجان كوپبوسىنوۆ اتاقتى «پيونەر دە» ۇزاق جىل باس مال دارىگەرى بولعان. اۋداندا وتەتىن جينالىستاردا كەزدەسىپ تۇراتىنبىز. ءوزى مال دارىگەرلىگى عىلىمىنىڭ كانديداتى. ەكەۋمىز ماز-مەيرام بولىپ سالەمدەسىپ جاتىرمىز.
سويتسەم باقىتىم ستەپنوگورسك قالاسىندا تۇراتىن كورىنەدى. بىزدە جامبىل اۋدانىندا پروكۋرور بولىپ ىستەگەن، كەيىن بايزاق اۋدانىندا زاڭ سالاسىندا تەرگەۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان رىسبايەۆ پەرنەباي ەلەمەس ۇلىنىڭ قاراماعىندا ەكەن. ال، رىسبايەۆ پەرنەباي سول قالانىڭ پروكۋرورى بولسا كەرەك.
قاسىنداعى ورىسىنا مەنىڭ ءومىربايانىمدى تۇگەل ايتىپ، تانىستىرىپ بولعان سوڭ ول دا ءوزىن «بوريس ەپيفانوۆپىن» دەپ تانىستىردى. سول ارادا باقىت:
— بۇل كىسىنىڭ بىرنەشە دۇكەنى، اسحاناسى بار. ءوزى كارتوپ الۋعا كەلگەن. ەگەر ستەپنوگورسكىگە زاتتى ءوز كولىگىمەن جەتكىزىپ بەرسە، باعاسىنا كەلىسسە مەن الار ەدىم،-دەيدى. وعان نە ايتاسىڭ؟-دەدى.
ناقتى الاتىنىنا كوزىم جەتىپ ءىشىم سەزىپ تۇرعان مەن: «قانشادان الادى ەكەن؟» دەپ جاي سۇراي سالىپ ەدىم، ءبىزدىڭ ويىمىزدان شىعاتىن باعانى ايتتى. قول الىسىپ كەلىستىك تە ستەپنوگورسك قايداسىڭ دەپ تارتىپ كەتتىك.
ستەپنوگورسك ءبىز شىققان جەردەن ەكى ءجۇز شاقىرىم ەكەن. قالا كىشى بولعانىمەن وتە اسەم، ساۋلەتتى ەكەن.
ءبىزدىڭ جۇكتى ەپيفانوۆ بوريس ءوزىنىڭ بەس-التى دۇكەنىنە ءتۇسىردى دە قولما-قول مەنىمەن ەسەپ ايىرىستى. مەن دە جىگىتتەر مەن ەسەپتەسىپ بولىپ، باقىت بەرگەن مەكەن-جايعا باردىم. بارسام — باقىتتا جاڭا كەلگەن ەكەن. ەكەۋمىز اۋىلدىڭ جاڭالىعىن ايتىپ ءبىراز وتىردىق. اڭگىمە اراسىندا مەنىڭ جاعدايىمدى ەسىتكەن ول:
— كەشكە پەرنەبايعا بارايىق. اقىلداسايىق. وسى جەردە مەملەكەتتىك تىلدە جارىتىپ سويلەيتىن ءبىرلى-جارىم ادام بولماسا، مەكەمەنىڭ بارىندە جۇمىس ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى. جاقىندا «قازاق ءتىلى» قوعامى اشىلادى. ءبىراق جۇمىسى ويداعىداي ەمەس. ويتكەنى مامان جوق.
قوعامنىڭ ءتوراعاسى بۇرىنعى ورگان قىزمەتكەرى، قازىرگى زەينەتكەر توقتاسىن ساعييەۆ دەگەن ازامات. «قازاق ءتىلى» قوعامىن اشقانى اشقان-اۋ، ءبىر وكىنىشتىسى ءتىل تۋرالى مەملەكەتتىك زاڭ شىققانىمەن قالادا مەملەكەتتىك تىلدە باسىلىم تۇرماق، قازاق تىلىندە تەلەارنا جوق. مىنە، ساكە، ءبىزدىڭ قالاداعى جاڭالىقتار ازىرگە وسىنداي. قالعان اڭگىمەنى پەرنەبايعا بارىپ ايتايىق، — دەپ ۇسىنىس جاسادى.
باقىتتىڭ جالعا العان ۇيىنەن قالالىق پروكۋراتۋرا مەكەمەسى ونشا قاشىق ەمەس ەكەن. بىر-ەكى قاباتتى ۇيدەن سوڭ، ون قاباتتى ۇيدەن وتتىك تە پروكۋراتۋراعا كەلدىك. باقىتتان:
— باكە، جۇمىس ۋاقىتى ءبىتىپ قالدى. قىزمەت ورنىنان تابا الامىز با؟-دەپ سۇرادىم.
— تابامىز. پەرنەكەڭ جۇمىستان سوڭ دا ۇزاق وتىرادى. مەن بىلەتىن پەرنەكەڭ بولسا جۇمىستا ءالى وتىرعان شىعار! — دەپ باكەڭ ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدى.
باقىت ايتقانداي-اق، پەرنەكەڭ وزىندە وتىر ەكەن. باقىتتىڭ سوڭىنان كابينەتكە ىلەسە كىرگەن مەنى پەرنەكەڭ بىردەن تانىپ، ورنىنان تۇرا بەردى. قاۋقىلداسىپ ءبىراز وتىرىپ، سودان سوڭ ىسكە كوشتىك.
قالادا مەرزىمدىك باسىلىم تۇرماق، جەرگىلىكتى تەلەديداردان قازاق تىلىندە جاڭالىقتا بەرىلمەيدى ەكەن. كوپتەگەن جوسپارلار قۇردىق. ءبىراق ەڭ قاجەتتىسى جەرگىلىكتى تەلەديداردان اپتاسىنا ءۇش رەت مەملەكەتتىك تىلدە جاڭالىق بەرىپ تۇرايىق، — دەگەن شەشىم قابىلداپ، ەرتەسىنە ستۋدياعا باراتان بولىپ تاراستىق.
ءبارىمىز سىرتقا شىققاندا اپپاق قار جامىلعان قالا تۇنگى ەلەكتر شامىنىڭ جارىعىمەن ودان سايىن نۇرلانىپ كەتىپتى. تابيعاتى مەن قالانىڭ ەرەكشە كورىنىسىن تاماشالاپ تۇرعانىمىزدا پەرنەباي شاقىرعان گاز-31 اۆتوماشيناسى كەلىپ توقتادى.
دوستارىمنىڭ ءسوز جاردەمىنىڭ اسەرى جانعا شيپا، بويىما كۇش-قۋات بەرىپ، ويىما وي قوسىپ، كەرەمەت ءبىر شابىت ءبىتىردى، تۇڭعيىققا باتۋعا اينالعان ماعان ءجون سىلتەپ، كەرەمەت ءبىر قۇپيا كۇش اسقار تاۋ شىڭىنا قاراي جەتەلەي جونەلگەندەي بولدى.
...ەرتەسىنە كەلىسىلگەن ۋاقىت بويىنشا ستەپنوگورسك قالاسىنىڭ «ستەللا» اتتى تەلەراديوكومپانياسىنا باردىم. ديرەكتورىنا پەرنەكەڭ تەلەفون سوعىپ، ءمان-جايدىڭ ءبارىن ايتىپ قويعان سەكىلدى. ويتكەنى جاقسى قارسى الدى دا، بىردەن جۇمىس جوسپارىنا كىرىسىپ كەتتىك.
مەملەكەتتىك تىلدە تارالاتىن اقپارات پەن جاڭالىقتى «شولۋ» دەپ اتايتىن بولدىق. ءار كۇنگى تارالۋ كەستەسىن ۋاقىت مولشەرىن ت.ب. ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرىن بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن قاراستىرىپ، ەفيرگە شىعۋعا ماتەريالدار دايىنداۋ جۇمىسىنا دا كىرىسىپ كەتتىم.
قالا جاڭالىعىن ەفيرگە شىعارۋ ماعان اسا قيىنشىلىق كەلتىرگەن جوق. دەگەنمەن بەلگىلەنگەن ۋاقىتقا ىقشامداپ، قىسقا دا نۇسقا باعىتىن ۇستاۋ مىندەتى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. وسىنداي تارتىپپەن العاشىندا قازاق ءتىلىندى تەك قانا قالا جاڭالىعىن بەرەمىز دەگەن ەدىك. ءبىراق تورت-بەس حاباردان كەيىن كورەرمەندەردىڭ سۇراۋلارى بويىنشا «ستەللا» تەلەكومپانياسىنىڭ جانىنان «قازاق تىلىندە رەداكسيا اشۋعا تۋرا كەلدى. «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەمەكشى، اكىمشىلىك تاراپىنان دا قاراجات، كادر ماسەلەسى قاراستىرىلىپ، تۇڭعىش رەت ستەپنوگورسك قالاسىندا تەلەجۋرناليست جانە وپەراتور، رەداكتور، ديرەكتور شتاتى بەكىتىلدى. بەلگىلى ۋاقىت كەستەسىمەن جۇمىس جۇرگىزەتەتىن بولىپ، قازاق تىلىندەگى تەلەارنا دۇنيەگە كەلدى.
تەلەجۋرناليستەر جۇمىسقا قىزۋ كىرىسكەننەن كەيىن، ءارى بىلىكتى رەداكتور قايرات وتىنشييەۆتىڭ ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا ءار حابار كورەرمەندەردىڭ ويىنان شىعىپ، ستۋدياعا حاتتار تولاسسىز كەلە باستادى.
راسىندا دا تاراتىلعان حابار كورەرمەندى ءسوزسىز قىزىقتىراتىنى، تولعاندىراتىنى ايدان انىق ەدى. ويتكەنى ستەپنوگورسك وتىز بەس جىل بويى قۇپيا بولىپ، بۇل قالانىڭ ستراتەگيالىق مانىنەن جۇرت حابارسىز ەدى. ءارى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلى بۇل قالادا ساۋساقپەن سانارلىقتايدى. ال، قازىرگى تۇرىپ جاتقان قازاقتىڭ كوبى سىرتتان كەلگەندەر.
تولاسسىز كەلگەن حاتقا جاۋاپ ىزدەپ شارق ۇرىپ، تاقىرىپتى ەفيرگە سىيعىزا الماي، ۋاقىتتىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن دە بايقامايتىن بولدىق. «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ، ورتالىق مەشىتتەن، «ميراس» مادەنيەت سارايىنان حابار جۇرگىزگەندە جۇمىسىمىزدىڭ قورىتىندىسىنا ءدان ريزا بولىپ قۋاندىق. ءبىراق جەرگىلىكتى ۇلت وكىلى باسقارعان مەكەمەگە بارىپ، سۇحبات العاندا، اسىرەسە تىكەلەي ەفير كەزىندە، قازاق تىلىندەگى تەلەارنادا مەملەكەتتىك تىلدە قويعان سۇراققا باسقا تىلدە جاۋاپ قاتقانىنا قاتتى قىنجىلاتىنبىز.
امال قانشا، انا تىلىندە سويلەي الماعانىنا ول كىسىلەردى كىنالاۋعا بولمايدى، وعان ۋاقىتتى، ورتانى، زاماندى كىنالاپ قانشا قىنجىلساق تا ءوزىمىزدى ءوزىمىز سابىرعا شاقىرىپ، امالدىڭ جوقتىعىنان تاعات تاباتىنبىز.
ارينە، وسى قازاق تىلىندەگى تەلەارنا ارقىلى تالاي الەۋمەتتىك جاعدايدى، تالاي وتباسىنىڭ، كوپتەگەن كاسىپكەرلەردىڭ كۇردەلىلەنگەن ماسەلەسىن شەشىپ، سەپتىگىمىزدى دە تيگىزگەنىمىز بار.
سونداي-اق بىر-ەكى ايدان كەيىن ستۋدياعا قازاق تىلىندەگى كوممەرسيالىق حابارلاندىرۋ ءبولىمىن اشۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى سۇرانىس كوبەيە باستادى. قورىتا كەلگەندە سۇرانىسقا بايلانىستى «كونسەرتتىك باعدارلاما»، «تويحانا»، «تۋعان» كۇن كەشى — سياقتى كوممەرسيالىق باعدارلاما قولما-قول ەسەپ ايىرىسۋ تاسىلىمەن جۇزەگە استى. تۇسكەن قاراجاتتىڭ بارلىعى قازاق ءتىلى ستۋدياسىنىڭ يگىلىكتى ىسىنە جۇمسالدى.
ورتالىق كىتاپحانا، ورتالىق مۇراجاي، ورتالىق بازار، باسقا دا حالىق جينايتىن جەردەگى حابارلار جوسپار بويىنشا كورەرمەندەرگە ۇزبەي تاراتىلىپ تۇردى.
ءبىز ستەپنوگورسك قالاسىندا تۇڭعىش رەت اشقان قازاق تىلىندەگى تەلەارنامىزعا جارتى جىل تولعاندا، وزىمە تاعى ءبىر وي كەلىپ، ەندى جالعىز تەلەارنا عانا ەمەس مەملكەتتىك تىلدە باسىلىم اشۋدى قولعا الدىم. قاراجاتىمىزدى ەسەپتەي كەلە، ليسەنزياعا، كومپيۋتەر جانە تاعى باسقا جابدىقتارعا جەتەر-جەتپەسىن بىلگەن سوڭ تامىر-تانىس كاسىپكەرلەرگە، مەكەمە جانە اكىمشىلىككە ويىمدى ءبىلدىردىم. ولاردىڭ ءبارى دە ءبىر اۋىزدان قوستاپ، دەمەۋشىلىك جاسايتىنداي سىڭاي تانىتقانىن كەيىن بۇل ءىستى دە قولعا الىپ كىرىسىپ كەتتىم.
باسىلىمعا «جاڭالىق» دەگەن ات بەرىلدى. «جاڭالىقتىڭ» تۇڭعىش سانىن 1999 جىلدىڭ 8-شىلدەسىندە، ياعني ستەپنوگورسك قالاسىنىڭ 35 جىلدىق مەرەي تويى قارساڭىنا 1000 دانامەن شىعاردىق.
بۇل باسىلىمنىڭ بىرنەشە سانىنا كاسىپكەر كامەلدينوۆتەر دەمەۋشىلىك جاسادى. سونداي-اق ورتالىق مۇراجاديىڭ ديرەكتورى مارات رۇستەمبەكوۆ باسىلىمدى كوپتەگەن ماتەريالدارمەن قامتاسماسىز ەتكەنى بىلاي تۇرسىن، ءوزى شتاتتىڭ تىس ءتىلشى رەتىندە قوماقتى-قوماقتى ماقال جازىپ تۇردى ولارىنىڭ كەيبىرەۋىن ءبولىپ بەرىپ وتىردىق.
ءبىزدىڭ «جاڭالىق» اتتى باسىلىمىمىزعا حاتتار لەگى تولاستاعان جوق. نەبىر جاقسى-جاقسى ماقالالار گازەتىمىزدىڭ مازمۇنىنا ءار بەردى. گازەتىمىز تەك قالادا عانا ەمەس، قالاعا جاقىن ورنالاسقان كەنتتەرگە دە تارالا باستادى. جىل اياعىنا دەيىن تارالىمى بەس مىڭنان استى.
بۇل باسىلىمنىڭ جەدەل قارقىنمەن تارالۋىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى سول كاسىپورىننىڭ جاساپ جاتقان يگى ىستەرىن وقىرمان قاۋىمعا اشىپ كورسەتۋىمىزدىڭ ارقاسى ەدى.
سونداي-اق «تاماشا» جشس-نە ارنالعان بەتتەر دە وقىرماندى بەي-جاي قالدىرمادى.
...كەشكە استان كەيىن كوگىلدىر ەكراننان جاڭالىق تىڭداعان نۇرجىگىت جۇبايى گۇلميراعا:
— مەن بورانبايلار كەلگەنشە ازداپ دەم الىپ الايىن،-دەپ ءوز بولمەسىنە كەتتى.
ەرتەڭ بەيسەنبى — قۇربان ايت. سوعان دايىندىق ءارى ءبىرازدان كەيىن كەلەتىن نۇرجىگىتتىڭ ىنىلەرىنىڭ اس-سۋىن ازىرلەۋگە كىرىسكەن گۇلميرا:
— كەشكە دەيىن ءبىر تىنىم تاپقان جوقسىڭ. ءبىراز قيسايساڭ قيسايىپ الساڭشى. ەشتەڭەگە الاڭداما، ءبارى دۇرىس بولدى. بورانبايلار كەلگەندە ءوزىم وياتامىن! سوياتىن مالدان باسقانىڭ ءبارى دايىن عوي ونى دا ءبارىبىر ەرتەڭ — قۇربان ايت كۇنگى تاڭ نامازىنان كەيىن سوياسىڭ،-دەدى اقىرىن.
«ءيا، ءقايتسىن جانى تەمىر ەمەس قوي. جۇمىسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مول. ايتەۋىر جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى جامان ەمەس. «تاماشا» اتتى جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىكتى اشقانىنا، مىنە، بۇگىن بەس جىل بولدى. وسى بەس جىلدىڭ ىشىندە نە كورمەدى؟! نۇرجىگىتتەن باسقا ادام بولسا بۇل قيىنشىلىققا شىدار ما ەدى، الدە باسقا مەكەمەلەرگە ۇقساپ العان نەسيەنى وتەي الماي، تالان-تاراجعا تۇسەر مە ەدى. ونداي سۇمدىقتىڭ بەتى اۋلاق، — دەپ گۇلميرا ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ كەتتى.
ىلە «بوتاكوز! ا بوتاكوز!» دەپ كومەككە ۇلكەن قىزىن شاقىردى.
قىزى ەكەۋى ەكى جاقتاپ باۋىرساقتىڭ دا، شەلپەكتىڭ دە قامىرىن يلەپ تاستادى. سودان سوڭ ۇساق-تۇيەك ىستەرىن ىستەپ ءجۇرىپ، وتكەن كۇندەرگە وي جىبەردى.
التى اعايىندىنىڭ ەڭ ۇلكەنى بولعان سوڭ ىنىلەرى دە كەلىندەرى مەن قارىنداستارى دا، بارلىعى نۇرجىگىتتىڭ اۋزىن باعىپ، ايتقانىن ەكى ەتپەيدى. بەكەر وبالى نە كەرەك، باۋىرلارىنىڭ ءبارى دە سىيلايدى.
نۇرجىگىت اتاقتى بوگەنباي باتىر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. سول بوگەنبايدا ورتا مەكتەپتى ءبىتىردى. مەكتەپتى بىتىرە سالا باسقا ەلدىڭ بالاسى قۇساپ «مەنى وقۋعا جىبەر!» دەپ اتا-اناسىنا مىندەت ارتقان جوق. ول كەزدە قۇپيا بولىپ سانالعان ستەپنوگورسك قالاسىنا بارىپ، ەڭبەك جولىن قارا جۇمىستان باستادى. سودان كەيىن جۇرگىزۋشىلەر مەكتەبىن ءبىتىرىپ، قۇرىلىس باسقارماسى مەكەمەسىندە جۇرگىزۋشى بولىپ ءبىر جارىم جىل جۇمىس ىستەدى. جول ءجۇرىپ، ەل تانىدى.
سودان كەيىن اقمولاداعى ينجەنەرلىك-قۇرىلىس ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، ماماندىق الدى.
ينستيتۋتقا دەيىنگى حالىقپەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەگەنىن، ەل جاعدايىن بىلەتىندىگىن ەلەپ، جولدامامەن سول كەزدەگى ەڭ ءىرى شارۋاشىلىق بولىپ سانالعان يۆانوۆسك كەڭشارىنا كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ەتىپ جىبەردى. كومسومولدىق قىزمەتتە جۇرگەندە دە ءوزىن جاقسى جاعىنان كورسەتىپ، ىسكەرلىگىن تانىتقاننان كەيىن، قۇرىلىس مەكەمەسىندەگى ەڭ ءىرى وقۋ كومبيناتىندا ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردى.
مىنە، مەنىڭدە العاش رەت نۇرجىگىتپەن تانىسقانىم وسى كەز ەدى. كوكشەتاۋداعى رەجيسسەر دايىنايتىن جوعارعى مەكتەپتى ءبىتىرىپ، ستەپنوگورسك قالاسىنداعى «كەنشى» اتتى مادەنيەت سارايىندا ءوز ماماندىعىم بويىنشا رەجيسسەر-قويۋشى بولىپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ەدىم.
العاشقى كەزدەسۋدە-اق نۇرجىگىت ءوزىنىڭ پاراساتتىلىعىمەن، مادەنيەتتىلىگىمەن، كوپتى كورگەندىگىمەن مەنى وزىنە باۋراپ العان ەدى. ءبىز ونەر سالاسىنىڭ قىزمەتكەرى بولعاندىقتان ادامدار پسيحولوگياسىن جاقسى بىلەمىز عوي!
سول كەزدىڭ وزىندە بولاشاق كۇيەۋىم نۇرجىگىتتىڭ ىسكەر ازامات ەكەنىن بايقاعان ەدىم. قۇدايعا شۇكىر، سول ىسكەرلىگىنەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تانباي كەلە جاتىر.
گۇلميرا وسىلاي ءوز ويىمەن ءوزى بولىپ وتىرعاندا ەسىكتىڭ قوڭىراۋى سوعىلىپ، وي شىرماۋىنان سەيىلىپ، ورنىنان تۇرعانشا كىشى قىزى سوگديانا بارىپ ەسىك اشتى. گۇلميرا سىرتقى ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان نۇرجىگىتتىڭ ىنىلەرى: بورانباي، بوگەنباي جانە ايتبايدى، قارىنداسى مارجاندى، بوگەنبايدىڭ ايەلى ساۋلە، بورانبايدىڭ كەلىنشەگى مافرۋزانى، ايتبايدىڭ ۇيىندەگى كەلىن ءلاززاتتى قۋانا قارسى الدى.
— بولمەگە كىرىڭدەر! نۇرجىگىت تە سەندەر كەلگەنشە ءبىراز دەم الا تۇرايىن دەگەن ەدى. سوگديانا كوكەڭدى ۇيات! مۇمكىن، كوزى ءىلىنىپ كەتكەن شىعار! — دەپ مارە-سارە بولىپ ءجۇر. بۇل كەزدە دابىرلاعان داۋىستان ويانعان نۇرجىگىت تە جاتىن بولمەدەن شىعىپ كەلە جاتقان ەدى. ىلە گۇلميرا ءبارىن داستارقانعا شاقىردى.
شاي ءىشىلىپ، ۇلكەن تاماق كەلگەنگە دەيىنگى ارالىقتا ەرتەڭگىسىن گۇلميراعا ايتقان ويىن باۋىرلارىنا دا ايتىپ، اقىلعا سالدى.
— ەرتەڭ جۇمىس ۋاقتىندا قولدارىڭ بوساي ما، جوق پا!-دەپ بۇگىن ۇيگە شاقىرىپ وتىرمىن. اقىلداسايىق دەگەنىم عوي،-دەدى نۇرجىگىت. وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، بىرىنشىدەن، ەرتەڭ مۇسىلمان حالقىنىڭ ۇلكەن مەيرامى — قۇربان ايت. ەكىنشىدەن ءبىزدىڭ «تاماشا» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ بەس جىلدىعى. وسىعان وراي سەندەرگە ايتايىن! —دەپ وتىرعان ماسەلە مىنانداي. ايتپاقشى، بۇل اڭگىمە «ءداۋ اتامەن» كەلىسىلگەن. ول كىسىنىڭ كۇشىنىڭ بارىندا مۇسىلمانداردىڭ ۇلكەن مەرەكەسى قۇربان ايتتا قۇربان شالىپ، قۇدايى تاراتاتىن ۇنەمى ءارۋاققا ارناپ قۇران وقىتاتىنىن وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر.
...نۇرجىگىتتىڭ گۇلميراعا دا، وزگە ىنى-كەلىندەرىنە دە «ءداۋ اتا» دەپ وتىرعانى — ناعاشى اتاسى ەدى.
نۇرجىگىتتى قىزى جۇماتايدىڭ تۇڭعىشى بولعان سوڭ قازاقتىڭ ەسكى سالتى بويىنشا ناعاشى اتاسى بايزۋللا جاستايىنان ءوز باۋىرىنا الىپ، وسىرگەن بولاتىن. نۇرجىگىتتىڭ فاميلياسى دا ناعاشى اتاسى بايزۋللانىڭ اتىندا. بارلىق قۇجاتتاردا بوگەنباي، بورانباي، ايتبايدىڭ فاميلياسى بولاتبەكوۆ بولسا، نۇرجىگىتتىڭ نۇرجىگىت بايزۋللا ۇلى احمەتوۆ بولىپ جازىلاتىنى سوندىقتان.
— كەشە وسى ويىمدى ول كىسىگە ايتقانىمدا،-دەدى نۇرجىگىت اڭگىمەسىن جالعاپ. كەرەمەت قۋانىپ قالدى. «دۇرىس بالام! «اكە كورگەن وق جونادى، شەشە كورگەن تون پىشەدى»-دەگەن. سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە، سەنىڭ فاميلياڭ احمەتوۆ بولىپ تۇرعانى بولماسا اكەڭ — نەعىمەت جاعىپپار ۇلى، شەشەڭ — جۇماتاي بايزۋللا قىزى.
مەن سەندەردى بولە جارمايمىن. قىزىم جۇماتايدىڭ تۇڭعىشى بولعان سوڭ ءوزىمنىڭ باۋىرىما سالىپ تاربيەلەيىن دەگەن سالتتى ۇستانعانىم. مىنە، مىناۋ ايتىپ وتىرعان اڭگىمەڭ دۇرىس. مەنىڭ ءۇمىتىم مەن سەنىمىمدى اقتادىڭ! ءسويت! اكەڭ، باۋىرلارىڭ بارلىعىڭ جەتى ساننان اسىپ تۇراسىڭدار. قۇربان ايتقا ءبىر مال سويىپ، قۇران وقىتقانىڭ ءجون»-دەدى.
سونىمەن «ءداۋ اتا» ايتقانداي ەرتەڭ تاڭعى نامازدان كەيىن ءبارىمىز جينالايىق. بۇگىن يۆانوۆسكىدەن بارىپ ءبىر ءىرى قارا الىپ كەلگەنمىن. سونى ەرتەڭ شالىپ، ۇشكە ءبولىپ، «ءداۋ اتا» ايتقانداي ءبىر بولىگىن كورشىلەرىڭە، ەكىنشى بولىگىن كەدەي-كەمبالعا، ءۇشىنشى بولىگىن وزىمىزگە قالدىرامىز. مىنە، وسى ماسەلەگە قالاي قارايسىڭدار؟
بوگەنباي، بورانباي بوپ، بارلىق باۋىرلارى:
— «ءداۋ اتا» ايتسا بولدى عوي! ءبىز كوپ نارسەنى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلە بەرمەيمىز-عوي! قايتا «ءداۋ اتانىڭ» تالىم-تاربيەسىن العان ءوزىڭ بىزگە قاراعاندا كوپ نارسەنى بىلەسىڭ. سەن نە ايتساڭ، سولاي بولادى نۇرەك! — دەپ شۋلاستى.
— ەندىگى ماسەلە ءبىزدىڭ سەرىكتەستىگىمىزدىڭ قۇرىلعانىنا بەس جىل تولۋ مەرەكەسىن قالاي اتاپ وتەمىز؟ — دەدى نۇرجىگىت ىنىلەرىنە بارلاي قاراپ.
بارىنەن بۇرىن بورانباي قوزعالاقتادى:
— بەسجىلدىق تويدى اتاپ وتكەنگە نە جەتسىن. ءبىراق...
— ايتا بەر بورانباي، نە ءبىراعى بار؟
— ءبىراق دەيتىنىم وزىمە ارتىلعان مىندەتتىڭ نەشە ءتۇرلى سەبەپپەن تولىق ورىندالماۋى، جۇمساعان قاراجاتتىڭ ورنى تولماي، ماعان بەكىتىلگەن جانار ماي قۇيۋ ستانسياسى، جانار-جاعار مايدىڭ تاپشىلىعىنان باعا كوتەرىلىپ، جيىرما پايىزعا جۇمىس ىستەپ تۇر. سونداي-اق اۆتوتۇرققا توبەسى جابىلماعاندىقتان قىس بويى ماشينا كىرمەگەنىن بىلەسىڭدەر. بارلىعى توبەسى جابىق تۇراققا كەتىپ جاتىر. اعاش كەسۋ وڭدەۋ شەبەرحاناسى دا قىس بويى ەش جۇمىس ىستەگەن جوق. وعان ەندى اعاشتا ءوزىمىز دايىندايمىز با، الدە باسقاداي ءبىر امالىن قاراستىرامىز با؟ وسى ماسەلەلەردى ايتايىن! — دەپ ەرتەڭگى باس قوسۋعا دايىندالىپ قويعان ەدىم. ءسوز رەتى كەلگەن سوڭ ايتىپ جاتقانىم عوي، —دەپ ويىن ورتاعا سالۋ سىڭايىن تانىتتى.
گۇلميرانىڭ: «تاماق دايىن بولىپ قالدى. اڭگىمەلەرىڭدى ەرتەڭ جۇمىس بارىسىندا جالعاستىرارسىڭدار» دەگەنىن ەشكىم دە ەلەگەن جوق.
ارينە كەڭسەدەگى بولسىن، ۇيدەگى بولسىن ءار باسقوسۋ كۇردەلى جۇمىستىڭ شەشىمىن تاۋىپ، ءبىر جۇيەگە كەلەتىنى گۇلميراعا تانىس تا قانىق جاي ەدى. بۇگىن دە سونداي كۇردەلى ماسەلە كوتەرىلىپ، شەشىمىن تاباتىن سىڭايى بار.
وسى ەكى ورتادا «يمپۋلس» جانە «تاماشا» اتتى دۇكەندى باسقاراتىن قارىنداسى مارجان دا اڭگىمەگە ارالاستى.
— نەسيەگە تاۋار تۇرىندە بەرىلگەن زاتتىڭ قۇنى ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇلدىراۋىنا بايلانىستى ەكى ەسە ءوسىپ كەتتى. حالىقتا اقشا جوق. ءوندىرىستىڭ ءبارى توقتاپ تۇر. كەيبىر زەينەتكەرلەر عانا الادى. باسقاسى قۇر قاراپ قانا كەتەدى. مەن نە ىستەيمىن؟ بۇل قىسپاقتان قالاي شىعامىن؟! قانداي اقىل ايتاسىڭدار؟ — دەپ باۋىرلارىنا قارادى.
ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ اڭگىمە جەلىسىن نۇرجىگىتتىڭ ءوزى جالعاستىردى.
— مەن بۇگىن يۆانوۆسك كەڭشارىنا مال اكەلۋگە بارعانىمدا، سونداعى كاسىپكەر شەشەن جىگىتى ناسۋريددينگە جولىعىپ، بورانباي، سەنىڭ اعاش وڭدەۋ شەبەرحاناڭا اعاشپەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندە سويلەستىم. بىزگە اعاش دايىنداعان تيىمسىز بولادى. ءوزىمىز قالت-قۇلت ەتىپ وتىرعاندا قوسىمشا شىعىن شىعارعاننان نە پايدا؟
سول ناسۋريدين «يچكەريادان» كەلگەن اعايىندارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءوز بريگاداسىنان باسقا تاعى ءبىر بريگادا قۇرىپتى. سولار اعاش دايىنداپ جاتىر ەكەن. ءوزىنىڭ اعاش وڭدەۋ شەبەرحاناسىن ءۇش اۋىسىمعا كوشىرسە دە ۇلگەرە الماي جاتىر ەكەن. سوعان وراي ءناسۋريديننىڭ سول بريگاداسى اعاشىن سەنىڭ شەبەرحاناڭا تىلدىرەتىن بولدى.
كىم تاسىپ جەتكىزەدى؟ بىزگە قالاي تولەيدى! — دەپ بورانباي دا قىزىعۋشىلىق تانىتتى.
وزدەرى تاسىپ بەرەدى. تولەم اقىسى ءتىلىپ، جونىپ بولعان اعاشتان وتىز پايىز الىپ وتىراسىڭ. قالعان وتىندىق اعاش تاعى بار. مىسالى، 100 م3 اعاش تىلسەڭ 30 م3 سەنىكى.
— ويباي-اۋ كەسىلگەن اعاشتى قايدا اپارام؟! كىمگە ساتام؟! ولار نەگە اقشالاي تولەمەيدى؟ سولاي نەگە كەلىسپەدىڭ؟!
— سەن بورانباي-اۋ، قىزىق ەكەنسىڭ عوي؟ وزدەرى سوعىس بولىپ جاتقاندىقتان باس ساۋعالاپ ءۇي-جايىن تاستاپ، تۋعان جەرىنەن بوسىپ كەلىپ وتىرسا، ولاردا قايدان اقشا بولسىن؟
— ال، مەن اعاشتى نە ىستەيمىن؟ ونى قايدا اپارىپ ساتامىن؟
— سەن ەش جاققا اپارىپ ساتپايسىڭ. شەبەرحاناڭنىڭ اۋلاسىنا جيناپ قوياسىڭ. الۋشىلاردىڭ وزدەرى-اق كەلەدى. ولار دا تابىلىپ وتىر. استانادا قۇرىلىس قارقىنىنىڭ بوي العانىن بىلەسىڭدەر.
بۇرىنعى قۇرىلىس باسقارماسىنان سارسەنباي مۋقاشوۆ كازىر استانادا ۇلكەن قۇرىلىستى باسقارىپ وتىر. سول كىسىمەن كەزدەسىپ، التى اي جازدا 1000 م3 اعاش دايىنداپ بەرۋگە كەلىسىم-شارت جاساعانمىن.
وتكەن اپتادا استاناعا بارعاندا تاعى دا كىرىپ، كەلىسىم-شارتتى بەكىتتىك. ءاربىر تەكشە مەتر اعاشتىڭ باعاسىنا دەيىن شەشىپ كەلدىم! ونىڭ ۇستىنە جامبىل، شىمكەنت وبلىسىنىڭ كاسىپكەرلەرىمەن كەلىسىم-شارت بار. ولارمەن جارتىلاي اقشاداي، جارتىلاي جەمىس-جيدەك، كوك ونىسپەن ەسەپ ايىرىسۋعا كەلىسكەنبىز. ال ەندى اعاش دايىندايتىن تاعى دا بىرنەشە بريگادانىڭ بار ەكەنىن بىلەسىڭ. بىلتىرعى بىزگە اكەلىپ اعاش تىلدىرگەن ءوزىمىزدىڭ رىسبايەۆ مارات، شىمكەنتتىك جاندار، نۇرجان، وزبەك شاريف بيىل دا سەندەرگە تىلدىرتەمىز! — دەپ وتىر. ولار دا 30% اعاشپەن ەسەپ ايىرىسۋ بىزگە ءتيىمدى دەيدى.
مارات، جاندار، نۇرجان، شاريفتە بار-جوعى ون بەس ادام بولسا، ءناسۋريديننىڭ ءبىر بريگاداسىندا وسىنشا ادام بار. سوندا ساعان سەگىز بريگادا جۇمىس ىستەيدى. قۇداي قالاسا 1000 م3 اعاشتى ءبىر ايدا دايىنداپ، مۋقاشوۆپەن جاساعان كەلىسىم-شارت ۇدەسىنەن شىعۋعا بولادى.
اۆتوتۇراق ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق «تاماشا» ءجشس-نىڭ جانىنان «جاردەم» اتتى جەڭىلدىك كلۋبىن اشامىز. بۇل كلۋبقا مۇشە بولعان ادامداردىڭ اۆتوكولىگىن تاۋلىگىنە ەلۋ تەڭگە ەمەس قىرىق تەڭگەگە تۇسىرەمىز. ءبىزدىڭ ماقسات — سول اۆتوتۇراققا جاقىن تۇراتىن كىسىلەردىڭ ويىنان شىعۋ جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالى ارقىلى مۇشە بولۋ شارتىن جاريا ەتۋ. وسى «جاردەم» كلۋبىنىڭ مۇشەسى جانار-جاعار مايدى دا قىرىق تەڭگەنىڭ ورنىنا وتىز سەگىز تەڭگەگە قۇيا الادى!-دەپ جارناما بەرۋىمىز كەرەك.
— سوندا قالاي؟شىقپا جانىم، شىقپا دەپ وتىرعاندا جانار مەن اۆتوتۇراق باعاسىن كەمىتىپ، ءوزىمىز تاقىرعا وتىرمايمىز با؟ نۇرجىگىت مىناۋ ويىڭ مەن جوسپارىڭنان مەن ەشتەڭە تۇسىنە المادىم.
— تۇسىنە المايتىن ەشتەڭەسى جوق! بورانباي سەن جاقسىلاپ تىڭدا! ءبىز ءار ليتردەن ەكى-ۇش تەڭگە ۇتىلعانمەن، جانار ماي ساتىپ الۋشىلار سانى ارقىلى ۇتامىز. اۆتوتۇراق تا سولاي. ءبىر توقسان مۇشەلىككە تەگىن قابىلدايمىز دا، ەكىنشى توقساندا، ياعني «جاردەم» كلۋبىنىڭ مۇشەسى بولام دەۋشىلەردەن ءبىر توقسانعا بەس ءجۇز تەڭگە مۇشەلىك جارنا الامىز.
— ە-ە-ى، ەندى قۇلاققا كىرەيىن، — دەدى، ءسويتىپ تىعىرىقتاپ شىعامىز دەسەيشى.
— توقتا، ءالى تىعىرىقتان شىققان جوقپىز. ماي قۇيۋ ستانسياسى توڭىرەگىندەگى اڭگىمە ءالى بىتكەن جوق.
مانادان بەرى ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان مارجاننىڭ شىدامى تاۋسىلىپ:
— ماعان قانداي اقىل ايتاسىڭ؟ — دەپ اڭگىمەگە ارالاستى.
— جارناما ارقىلى لوتەرەيا ويناتامىز. ەسەپ-قيسابىڭنىڭ ءبارىن باس ەسەپشى دايىندايدى. بۇل ويىمدى ازىرگە تولىق ايتپايمىن، تەك شەت-جاعاسىن عانا ايتايىن. وسى اپتانىڭ باسىندا كاسىپكەرلەردى اكىمشىلىككە جيناعان كەزدە اكىمىمىز نيكولاي ياكوۆليەۆيچ دەنينگكە رۇقسات الۋ ءۇشىن شەت پۇشپاقتاتىپ جينالىس سوڭىندا قالىپ ايتقانمىن. «جوباسىن دايىندا، بيۋدجەتكە اقشا تۇسسە مەن قولدايمىن» دەگەن ول.
— لوتەرەيانى قالاي ويناتامىز؟ ودان قانداي پايدا بار؟ — دەپ بوگەنباي دا؟ بورانباي دا جارىسا سۇراق قويىپ جاتىر.
— مىسالى ءبىرىنشى ونكۇندىكتە 500 ليتر، نە بولماسا 1000 ليتر قويدىق دەيىك. مارجاننىڭ وتپەي تۇرعان زاتىنىڭ باعاسىن كوميسسيا ارقىلى شىعارىپ؟ الگى 1000 ليتر نە 500 ليتر قۇيعان ادامعا ۇتىس رەتىندە بەرەمىز. سول سياقتى ەكىنشى ۇتىس ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، بەسىنشى ۇتىس،-دەپ كەتە بەرەدى. سوندا جانار-جاعار ماي الۋشىلار «باعالى سىيلىعا بار»-دەپ ءبىزدىڭ ستانسيادان ماي قۇيۋعا تىرىسادى. ونىڭ ۇستىنە جاردەم كلۋبىنىڭ مۇشەلەرى ەكى-ۇش تەڭگە بولسا دا ارزان دەپ، «جاردەم» كلۋبىنا مۇشەلىككە وتۋگە قىزىعادى. وسىنىڭ ارقاسىندا مارجاننىڭ تاۋارلارى اينالىمعا تۇسەدى.
بىرتە-بىرتە باسقا كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەردى دە «جاردەم» كلۋبىنىڭ مۇشەلىگىنە تارتامىز. مىسالى شاشتاراز، ءدارىحانا، وپتيكا، ءدامحانا، مادەنيەت سارايىن، مونشالاردى دا تارتۋعا بولادى عوي.
— ولار بىزگە مۇشەلىككە وتۋگە كەلىسە مە؟ ول جاعى قالاي شەشىلەدى؟
— ولار دا وزدەرىنىڭ تاۋارلارىنىڭ باعاسىن 2-5%، ءتىپتى 10 پايىزعا دەيىن ءتۇسىرىپ، «جاردەم» كلۋبىنىڭ مۇشەلىك قۇجاتىن كورسەتكەن ادامعا سونداي تۇسىرمە باعامەن ساتادى دا، بورانباي ايتقانداي ساتىپ الۋشىلار سانى ارقىلى ۇتادى. بار قۋلىق پەن قۇپيا وسى.
مىسالى، ايتباي مەن ءلاززات «جاردەم» كلۋبىنىڭ مۇشەسى ەكەنىن راستايتىن قۇجات كورسەتكەن ادامدى 10% ارزان باعامەن تاماقتاندىرا الادى.
ەندى جانار-جاعار ماي جونىندە. ۇكىمەت باسشىسىنىڭ شەشىمى بويىنشا اتىراۋداعى مۇناي كومپانيالارى ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستانداعى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىن قامتاماسىز ەتەتىن بولىپ وتىر. ەكسپورتقا شىعارۋ ساتۋ ماسەلەسى ەكىنشى كەزەكتە. ءقازىردىڭ وزىندە پاۆلودار مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنا ءجۇز مىڭ توننا مۇناي ءونىمى جەتكىزىلدى. پاۆلودار زاۋىتى تولىقتاي جۇمىس ىستەۋگە كوشتى. ءبىزدىڭ دە ىركىلىسسىز جۇمىس ىستەۋىمىزگە بولادى. سوندىقتان دا سەندەر تۋرا تۇسىنىڭدەر. جانار-جاعار مايدىڭ باعاسى وسىلاي شارىقتاعان كۇيدە تۇرا بەرمەيدى! مۇنداي جاعدايدا بارلىق ماي قۇيۋ ستانسياسى جانار-جاعار مايمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، ونىڭ ساتىلۋ باعاسى، باسەكەلەستەردىڭ كوبەيۋى اسەرىنەن تۇسەدى دەگەن ءسوز.
سول ءۇشىن بىزگە لوتەرەيا ويناتۋمەن قاتار شۇعىل تۇردە «جاردەم» كلۋبىن اشۋىمىز كەرەك. سوندا ۇتاتىنىمىز انىق! سولاردىڭ ارقاسىندا تىعىرىقتان دا شىعامىز. قازىرگى ۋاقىتتا ۇلتتىق ۆاليۋتامىز تۇراقتادى. ءبىزدىڭ دە ۆاليۋتا ايىرباستاۋ پۋنكتىمىزگە ءبىراز وزگەرىس ەنگىزۋگە بولادى. ول جايلى انىعىراق كەيىن ايتامىن.
ءبىراق وسى قۇرعان جوسپاردى ءىس جۇزىنە اسىرا الساق مامىر ايىندا جاعدايىمىز تۇزەلەدى.
ال ءبىزدىڭ «تاماشا» ءجشس-نىڭ قۇرىلعانىنا بەس جىل تولعان تويى جونىندە مىنانداي ويىم بار.
كاسىپورىندى جىل بويى ورتا ەسەپپەن ءجۇز جيىرما ادام جۇمىس ىستەپ ءجۇر. بارلىعىنىڭ دا كاسىپورىنعا قوسقان ۇلەسى بار. ەسەپ-قيساپ بولىمىنەن باستاپ، ءاربىر جۇمىسشى ءارقايسىسىنىڭ ەڭبەگىمەن قاتار ءتارتىبىن ەسكەرە وتىرىپ، ەستەلىك سىيلىق، اقشالاي، زاتتاي سىيلىق جانە ءاتى-جونى جازىلعان «ماقتاۋ گرامموتاسىن» قوسا بەرسەك، داستارقان جايىپ، قۇرمەت كورسەتسەك دەيمىن. بۇل ولاردى ىنتالاندىرىپ، كۇش-جىگەر بەرەر ەدى. مىنا نارىقتىق قىسپاققا قىسىلىپ جۇرگەن ۋاقىتتا كوڭىلدەرىن كوتەرىپ، دەمەپ جىبەرەيىك.
قالامىزدىڭ اكىمى ن.يا. دەنينگكە ، «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ءتوراعاسى ت. ساعدييەۆكە، قالالىق مەشىتىمىزدىڭ يمامى قۋانىشقا ەستەلىك شاقىرۋ قاعازىن جىبەرەمىز.
جانە ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە ءۇش كۇندىك قۇربان ايت مەرەكەسى وتكەن سوڭ ءتورتىنشى كۇن — 19 — ناۋرىز جەكسەنبىگە كەلىپ تۇر. وسى جەكسەنبىگە تويىمىزدى جاسايمىز دا 19-ناۋرىزدىڭ «تاماشا» ءجشس-نىڭ قۇرىلعان كۇنى دەپ بەلگىلەيمىز.
ايتپاقشى، 35 جىل بولىپ، ەش جەردە، ءتىپتى كارتادا كورسەتىلمەگەن قالامىزدىڭ تاريحى تۋرالى دەرەكتى ەشكىم بىلمەۋشى ەدى. وسى قالامىزدىڭ تاريحى تۋرالى دەرەكتى كىتاپ جازىپ جۇرگەن جازۋشىنى بىلەتىنىمە ءبىر جىلدان استى. انەكۇنى وزىمەن سويلەسكەنىمدە ءبىزدىڭ قالامىز تۋرالى ءبىرىنشى كىتابىن جازىپ بىتىرگەنىنە ءبىرتالاي ۋاقىت بولىپتى. ءقازىر ءبىزدىڭ قالامىز تۋرالى ەكىنشى كىتابىن جازۋ ۇستىندە ەكەن. قاراجاتتىڭ جوقتىعىنان قالامىز تۋرالى جازعان كىتابىن شىعارا الماي اۋرە سارساڭعا ءتۇسىپ جۇرگەن كورىنەدى. جاعداي تۇزەلسە سول كىسىگە ءبىر 360-370 مىڭ تەڭگەدەي دەمەۋشىلىك تانىتسام با دەگەن ويدامىن،-دەپ نۇرجىگىت تىڭداپ وتىرعان باۋىرلارىنا قارادى.
ەشكىم قوشتاي قويماعان سوڭ تىنىشتىقتى ءوزى بۇزدى.
— بوگەنباي! بورانباي! ايتباي! نەگە ۇندەمەي قالدىڭدار؟ بۇل ۇسىنىسىما نە دەيسىڭدەر؟
بوگەنباي جاس جاعىنان ۇلكەنى بولعان سوڭ ورنىنان قوزعالاقتاپ، تاماعىن كەنەدى.
— ارينە جوسپارىڭنىڭ، ەسەپ-قيسابىڭنىڭ بارىنە ماقۇل. ناتيجە شىعاتىن سياقتى. ال «جازۋشىمىن، سەندەردىڭ قالالارىڭ تۋرالى كىتاپ جازىپ ءجۇرمىن»، — دەگەن ايدالاداعى ادامعا كومەكتەسەمىن دەگەنىڭنىڭ قيسىنى كەلمەيتىن سەكىلدى. ءبىزدىڭ ودان باسقا دا مەكەمەلەرگە كومەكتەسىپ جۇرگەنىمىز از با؟ جازۋشىڭ كىتاپ جازسا، ءوزى ءۇشىن جازادى دا. ءبىز ءۇشىن دەيسىڭ بە؟ وتكەندە «قازاق ءتىلى» قوعامىنا 50 مىڭ تەڭگە دەدىڭ. ءبىرىنشى اشىلعان ۇيىم عوي، مەيلى، ماقۇل دەدىك. ودان كەيىن مەشىت ءۇيىنىڭ كەرەك-جاراعىنا دەدىڭ. ۇنەمدەدىك. ال مىنا ءبىر قايداعى ءبىر جازۋشىعا كومەكتەسەم دەگەنىڭە مەن كەلىسە المايمىن، — دەپ «سەندەر نە دەيسىڭدەر» دەگەندەي باۋىرلارىنا قارادى. وزگەلەرى ۇندەي قويماعان سوڭ اڭگىمەگە مارجان ارالاستى.
— اعامىزدىڭ ۇسىنىسىنا قالاي قاراساڭدار دا وزدەرىڭ بىلىڭدەر. مەن ءوز باسىم سەنىڭ سوزىڭە كەلىسپەيمىن. ول جازۋشى ءوزىنىڭ قاراقان باسىنىڭ قامىن ويلاپ جۇرگەن ادام ەمەس كورىنەدى. شىنىمەنەن ءبىر جىلدان اسا ءبىزدىڭ قالامىز تۋرالى ماتەريال جيناپ، كىتاپ جازىپ ءجۇر ەكەن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىزدىڭ قالامىزعا جازۋشى ەمەس، ءبىر جۋرناليست كەلدى مە؟ كەڭەس داۋىرىندە، جارايدى قالا قۇپيا بولدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرى تۇرماق، كورشى ەلدى مەكەندەردىڭ قاراپايىم ادامدارىنىڭ ءوزى كىرە المايتىن. جەرگىلىكتى ۇلت وكىلىنەن لاۋازىمدى كىسى تۇرماق قارا جۇمىسقا دا ەشكىمدى العان جوق. بارلىعى ورتالىقتان كەلىپ جاتتى. جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى شاحتادا، تاعى باسقا جەرلەردە ەڭ اۋىر قارا جۇمىستا ىستەدى. ولاردىڭ دەنساۋلىعىن كىم ويلادى. ال قالانى كىم تۇرعىزدى؟ ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىز، اعالارىمىز، اكەلەرىمىز! «حالىق جاۋى» دەگەن جالا جابىلعاندار، ءسويتىپ سوتتالىپ، جەر اۋدارىلعاندار. الگى جازۋشى وتكەن تاريحتىڭ ءبارىن زەرتتەپ، كىتاپ جازسا، ءبىز ءۇشىن ەمەي، كىم ءۇشىن؟ ونىڭ ۇستىنە ءبىز ءوز ەلىمىزدە ءوز جەرىمىزدە تۇرىپ، انا تىلىندە حات تانىپ، ساۋات اشقان جوقپىز. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ سالدارىنان بىردە-بىر قازاق مەكتەبى بولماي، بولعانىن جاۋىپ، مەكتەپ بىتكەننىڭ ءبارىن ورىس كەلىمسەكتەردىڭ تىلىنە اۋدارىپ جىبەردى. سوندىقتان دا ءبىز انا تىلىنە شورقاق بولىپ قالدىق.
ەندى، مىنە، ەگەمەندىگىمىزدى الىپ، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ تانىلعاننىڭ وزىندە ءبىزدىڭ قالامىزدا قازاق تىلىندە بىردە-بىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالى جوق تۇعىن.
— قالامىزدا بىلتىر سول كىسىنىڭ باستاماسىمەن «جاڭالىق» دەگەن اتاۋمەن تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە گازەت شىقتى! — دەپ نۇرجىگىت مارجاننىڭ ءسوزىن قوشتادى.
اڭگىمەگە مانادان بەرى ءۇنسىز وتىرعان ايتباي ارالاستى.
— مەنى اكەم نەعىمەت كەنجەسى بولعان سوڭ با، ەسەيىپ، جىگىت بولعانىمشا قاسىنان تاستاماۋشى ەدى. نۇرەكەڭ، سەن ناعاشى اتامنىڭ قولىندا ءوستىڭ عوي. كوپ نارسەدەن بەيحابارسىڭ. مەنىڭ ەسىمدە قالعانى اكەم كوپ تىڭداپ، از سويلەيتىن. ەشۋاقىتتا ەشكىمگە الدىن-الا ۋادە بەرمەۋشى ەدى. «ۋاقتىسىندا كورەرمىز» دەپ قويا سالاتىن. ءوزىڭ دە جازۋشىڭا الدىن-الا ۋادە بەرمەسەڭ، ۋاقىتىسىندا كورەرمىز! — دەگەن ول.
نۇرجىگىت باسىن ءبىر شايقاپ، ءوزىنىڭ بوستان-بوسقا بەرىلە سالمايتىنىن ءبىلدىردى.
— جاڭاعى مارجان ايتىپ وتىرعان گازەتتىڭ باس رەداكتورى سول كىسى دەدى ول. — وقىرمانى بولماعاندىقتان تارالىمى جوقتىڭ قاسى بولدى! سول قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش گازەتكە قۇرىلتايشى بولعان كامەلدينوۆ جانبولات، ءبىز جوريك دەيمىز عوي، مىنا ءبىرىنشى كىتابىنا دا دەمەۋشى بولامىن! — دەپ وتىر. گازەتى دە، وسى ستەپنوگورسك باسپاحاناسى باسىپ شىعارعان تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى دا ءبىزدىڭ قالامىزداعى مۇراجايدا تۇر. بۇل تاريح ەمەي نەمەنە؟ كەلەشەكتە جانبولاتتىڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قازاق تىلىندە قالامىزدا تۇڭعىش شىققان گازەت پەن كىتاپقا دەمەۋشى بولعانىن بارلىق ۇرپاق تاريحتان بىلەتىن بولادى.
«ەكسپرەسس» ءجشس-نىڭ باستىعى ەپيفانوۆ بوريس الەكساندروۆيچ تە «گارانت» ءجشس-نىڭ باستىعى گەراۋف الەكساندر رافايلوۆيچ تە كومەكتەسىپ وتىر. سالىق ءبولىمىنىڭ باستىعى ايعوجين ەسبول قايىركەش ۇلىنىڭ گەراۋفقا جازعان حاتىن ءوز كوزىممەن وقىدىم. 50 مىڭ تەڭگەنى قولما-قول بەرگەن ەكەن، تاعى دا 50 مىڭ تەڭگە جەتپەي قالىپتى، سونى رەسپۋبليكالىق باسپاحاناعا اۋدارۋىڭىزدى سۇرايمىن دەپتى.
كىتاپتىڭ تارالىمى ون مىڭ ەكەن، سوعان 300 مىڭ تەڭگە كەرەك بولىپتى. ءبارى تابىلعان، ەندى ءبىر 60-70 مىڭ تەڭگەسى عانا قالىپتى. «3-4 ايدىڭ ىشىندە كىتاپتا شىعادى. سول شىققاننان سوڭ 1000 دانا كىتاپ بەرەمىن، ساتىلۋ باعاسى 150-200 تەڭگەدەن بولعاننىڭ وزىندە 150-200 مىڭ تەڭگە قۇرالادى. ماعان كىتابىم وقىرمان قاۋىمعا تاراسا بولدى!»-دەپ وتىر جازۋشى. ونىكى دە ءجون. سوندىقتان دا بوگەنباي باتىر، ءبىز جازۋشى ايتقانداي ۋاقىتتان عانا ءبىر 3-4 ايعا ۇتىلامىز، ال كىتاپ كەلىپ مارجاننىڭ دۇكەنىنە تۇسكەن سوڭ ول دا اينالىمعا تۇسەدى.
نۇرجىگىتتىڭ مىنا سوزىنەن كەيىن ءبارى دە باس شۇلعىپ كەلىسىمىن بەردى.
قالا اكىمىنىڭ جۇمىس بولمەسىنە جينالعانداردى مادەني اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باستىقتارى مەن قوسا، باسقادا كاسىپكەرلەردى ەلەڭ ەتكىزگەن جاعداي قالا اكىمى ن.يا. دەنينگتىڭ ادەتتەگى اپتالىق ۇلكەن ءماجىلىستىڭ بايانداما ەسەبىن قالالىق سالىق ءبولىمىنىڭ باستىعى ايعوجين ەسبول قايىركەشۇلىنان باستاماي، قالالىق مادەني-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى كوۆسۋر يۆان پاۆلوۆيچتان باستادى:
* * *
ءبىر كۇنى رەداكسياعا كەلگەن حاتتارمەن تانىسىپ وتىرعانمىن. سونىڭ ىشىندە ءبىر حاتقا ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋعا تۋرا كەلدى.
حات بوگەنباي اۋلىنان جازىلىپتى. ونى جازعان كىسى مىلقاۋ ەكەن. اعاش وڭدەۋ شەبەرحاناسىندا جۇمىس ىستەپتى. ءقازىر ۋاقىتشا جۇمىسسىزبىن دەيدى.
«سىزدەردىڭ «جاڭالىق» اتتى گازەتىڭىزدى ۇزبەي وقىپ تۇرامىن. ماعان قاتتى ۇنايدى. ستەپنوگورسك قالاسىندا مەملەكەتتىك تىلدە شىعاتىن تۇڭعىش گازەتتى اشقانىڭىزعا مەن قۋانىشتىمىن. تالاي جىلدار بويى ەشكىم قولعا الماعان ەدى. سوندىقتان دا سىزگە ۇلكەن تابىس تىلەيمىن»-دەپ كەلەدى دە حات سوڭىندا تاعى ءبىر ءوتىنىش ايتادى.
«ءبىزدىڭ قازاق ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ قۇرىلعانىنا 63 جىل بولدى دەيدى. ءبىراق وسى ۋاقىت ىشىندە ءوزىمىزدىڭ قوعامدا بىردە-بىر باسىلىم بولعان ەمەس. وسى ۋاقىت ىشىندە قوعام قانشاما جەتىستىكتەرگە، قانشاما تابىسقا جەتكەنىمەن ورتامىزدا ءسۇيسىنىپ وقيتىن ءبىر باسىلىم بولسا دەپ مەن سياقتى قانشاما قوعام مۇشەسى ارماندايدى. ءبىزدىڭ قوعام تەك شورتاندى قالاسى ەمەس، رەسپۋبليكانىڭ بارلىق قالالارى مەن اۋدان ورتالىقتارىندا دا بار. الگىندە ايتىلعان جەتىستىكتەرمەن قوسا تابىسىمىزدى، نەمەن شۇعىلداناتىنىمىزدى ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ءبىزدىڭ قوعامدا نەبىر دارىندى (سۋرەتشىلەر، اكروباتتار ارتيستەر، رەجيسسەرلەر، سپورتتىڭ نەشە ءتۇرلى مەڭگەرگەن شەبەرلەر، جازۋشىلار) ادامدار كوپ. ءبىراق وكىنىشكە وراي ولاردى ەشكىم بىلە بەرمەيدى.
ءبىر كەلسە ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلەر. وعان مەن ابدەن سەنىمدىمىن.
سىزدەن بارلىق قازاق ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ اتىنان سۇرايتىنىم ءبىزدىڭ قوعامعا دا «جاڭالىق» سياقتى تارتىمدى باسىلىم اشىپ بەرسەڭىز ەكەن! — دەپ ءاتى-جونىن جازىپتى.
اڭ-تاڭمىن. شىنىمدى ايتسام مىلقاۋ وقيدى، جازادى دەگەن ويىما دا كەلمەپتى. ءارى مەن جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن مامان بولسام ءبىر ءسارى.
— بۇلاردىڭ قوعامىندا مەنى كىم قولداپ، قاراجاتپەن كىم كومەكتەسەدى؟ بۇل جازعانىڭ گازەت شىعارۋ وڭاي دۇنيە دەپ وتىر عوي دەيمىن!-دەپ ءوز ويىممەن ءوزىم بولىپ وتىردىم دا قالدىم.
ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ «قوي كورسەتىلگەن ادرەس بويىنشا وزىمەن كوزبە-كوز جولىعىپ كورەيىن،-دەپ بوگەنبايعا ءجۇردىم دە كەتتىم.
سۇراستىرىپ ءجۇرىپ ىزدەگەن ادامىمدى دا تاپتىم. كەلۋىن كەلدىماۋ ءبىراق ۇيىندە ءبىر ءوزى ەكەن، ەشتەڭە ءتۇسىندىرىپ ايتا المادىم. ابدەن ساعىم سىنىپ، ونىڭ ىمىنا مەن تۇسىنبەي، مەنىڭ ايتقانىما ول تۇسىنبەي، ەسىم شىعىپ سارساڭعا ءتۇستىم. نە ىستەرىمدى بىلمەي تۇرعانىمدا قىزمەت بابىنداعى كۋالىگىم ەسىمە ءتۇسىپ، سونى كورسەتتىم. ول «جاڭالىق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى» دەگەن ءسوزدى وقىدى دا، ۇيىنە قاراي جەتەكتەي جونەلدى. ۇيگە كىرگەن سوڭ ستول ۇستىندە جاتقان «جاڭالىق» گازەتىنىڭ سوڭعى سانىن الىپ، ماعان كورسەتىپ بىردەڭى دەپ بىلدىرلاپ قويادى. مەن تۇككە تۇسىنبەسەم دە باسىمدى يزۋدەمىن. ول ءوزىن تۇسىنبەگەنىمدى ءبىلىپ، قالتاسىنان قالامسابىن الدى دا، گازەتتىڭ شەتىنە «ءقازىر ايەلىم كەلەدى سول ءبارىن تۇسىندىرەدى» دەپ جازدى. مەنىڭ دە كوڭىلىم ورنىنا ءتۇستى. ول تورگى بولمەدەن ماعان ءبىر كىتاپ اكەپ ۇستاتتى. قاراسام سىرتىندا «گوۆوريم رۋكامي» دەپ جازىلىپتى. اشسام — وڭكەي سۋرەت. سۋرەتتەگى كىسىنىڭ ءار قيمىلى تەگىس ءبىر ءسوزدى بىلدىرەدى ەكەن. اقتارىپ وتىرىپ ماعان كەرەك ءسوزدىڭ سۋرەتتەگىدەي قيمىلمەن وعان كورسەتىپ ەدىم، ول «ءتۇسىندىم» دەگەندەي ءماز بولادى. ونىڭ جاساعان ىمىن مەنىڭ تۇسىنە الماي قالعانىمدى بىلە سالا قاعازعا جازىپ ماعان وقىتادى. مەن ەندى ءتۇسىندىم دەگەن بەلگى بەرسەم، جاس بالاشا الاقانىن شاپالاقتاپ كەپ قۋانادى. ءبىرشاما ۋاقىت ىممەن سويلەسىپ وتىرىپ، مەن دە ءبىراز نارسەدەن حاباردار بولعاندايمىن. قولمەن سويلەسۋ قىزىعىنا ابدەن بەرىلگەن كەزىمىزدە ونىڭ ايەل دە كەلدى. ول بولسا ايەلىنە قولى-قولىنا جۇقپاي بىردەڭەلەردى «ايتىپ» ارا-اراسىندا كومەكەيىنەن دىبىس شىعارىپ، كۇلىپ قويادى.
ايەل ءسال كەكەشتەنىپ سويلەيدى ەكەن.
— كۇيەۋىمنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق، ونى ءوزىڭىز دە بايقاپ وتىرعان شىعارسىز. بەس جاسىندا ۇلكەن ارىق سۋىنا اعىپ كەتىپ، ارعى بەتتەگى كىسىلەر قۇتقارىپ العان. سودان ءتىلى بايلانىپ قالعان. بىرەۋلەر قورىققاننان بولعان، ەندى ءدال سولاي ءبىر قورىقسا ءتىلى شىعار ەدى»-دەيدى. كەيبىرەۋلەر «باسىنا، قۇلاعىنا زيان كەلگەن، سودان كەيىن سويلەي المايدى»-دەگەندى ايتادى.
دارىگەرگە قاراتىپ پا ەدىڭىزدەر؟ — دەگەن سۇراعىما؛
— قاراتقانبىز. ەشتەڭە دە شىقپادى، — دەدى ايەلى مۇڭايىپ. — ءبىراق ساڭىراۋلار مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن ءوزى تالاپتانىپ، بىرنەشە ماماندىق الدى. بۇلاردىڭ مەكتەبىندە بارلىق ساباق ورىسشا جۇرەدى. قازاقشا وقىپ، جازۋدى دا ءوزى ۇيرەندى. ورىسشا-قازاقشا بىردەي جازا بەرەدى. حاتىن وقىپ كورگەن شىعارسىز. جازۋى قانداي تاماشا. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ناسرە — بۇلاردىڭ ىمى بارلىق جەردە ءبىر ماعان بەرەدى. ۇلتىنا قارامايدى. سوندىقتان دا ءبىر-بىرىن تۇسىنە بەرەدى. ەندى بۇل مىنا الدىڭىزدا جاتقان «گوۆوريم رۋكامي» دەگەن كىتاپتى قازاقشاعا اۋدارۋ ۇستىندە. ءوزى دە شىعارماشىلىقپەن اينالىسادى. تاقىرىبىنىڭ ءبارى وزدەرىنىڭ قوعامى، وزدەرىنىڭ ورتاسى تۋرالى. ولار ءوز اراسىندا بۇنى جازۋشى دەپ اتايدى.
— ءوزىڭىز قولمەن ىمداپ سويلەسۋدى قالاي ۇيرەنگەنسىز؟
— مەنىڭ دە ءتىلىم وتە كەش شىققان. اتا-انام مەن سويلەي الماعان سوڭ ارنايى مەكتەپكە بەرگەن. سول مەكتەپتە وقىپ، ۇيرەندىم. ارنايى ساباق، ەم اسەر ەتتى مە، الدە ءوزىمنىڭ تالاپ-تالپىنىسىمنىڭ ناتيجەسى مە، ايتەۋىر سويلەيتىن بولدىم.
— كۇيەۋىڭىزدىڭ اتى كىم؟ ءوزىڭىزدىڭ شە؟
— كۇيەۋىمنىڭ اتى — قاپەن! ءوزىمنىڭ اتىم — الما! سول ەكى ورتادا قاپەن الماعا قاراپ، بىردەڭە ايتقانداي بولدى. ءبىراق الما «ايتامىن!» دەپ اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى.
— گازەت تۋرالى ايت، «جاڭالىق» سياقتى ءبىزدىڭ قوعامدا دا ءوزىمىزدىڭ گازەت بولسا جەتىستىكتەرىمىزدى، جاڭالىقتاردى ءوزىمىز جازامىز. قوعام مۇشەلەرى دە قۋانىپ قالار ەدى دەيدى. بىزدە جازاتىن ادامدار كوپ. تاقىرىپ تا جەتەرلىك. گازەت شىعارۋعا كومەگىمىزدى ايامايمىز. ءوزىمىزدىڭ قوعامنىڭ ءتوراعاسىنا حات جازامىز. كەرەك بولسا الماتىداعى قازاق ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى تەزەكباي دىلدابەكۇلىنان كومەك سۇرايمىز! — دەپ ءولىپ وتىر! — دەپ الما ءبىر جىميىپ قويدى. المانىڭ دا اقسارى كەلگەن سۇلۋ وڭىنە قۋانىش سەزىمىنەن قان جۇگىرگەندەي بولدى. قاپەننىڭ سويلەي الماعانى، المانىڭ كەكەشتەنگەنى بولماسا ەكەۋى دە وتە رەڭدى، بىر-بىرىنە ساي ەكەنى كورىنىپ تۇر.
— بالالار بار ما؟ ولار سويلەي الا ما؟ — دەدىم مەن.
— ءبىر ۇل، ءبىر قىزىمىز بار. ءقازىر مەكتەپتە، تومەنگى سىنىپتا وقيدى. ەكەۋى دە سويلەيدى. ساباق ۇلگەرىمى وتە جاقسى. ءقازىر جارتى ساعاتتان سوڭ كەلىپ تە قالار. تۇسكى تاماقتارىن ازىرلەيىن... ءسىز ايىپ ەتپەڭىز،-دەپ داستارقان جاساي ءجۇرىپ، ارا-اراسىندا قاپەنمەن سويلەسىپ، قاپەننىڭ ايتقانىن ماعان اۋدارىپ ۇلگەرىپ جاتىر.
ءۇي ءىشى مۇنتازداي تاپ-تازا. ءوزى دە ورتا بويلى، سۇلۋ ءمۇسىندى، اقسارىنىڭ كەلبەتتى رەڭدىسى ەكەن. ەكىنىڭ ءبىرى مەنىڭ ايەلىم وسىنداي بولسا ەكەن،-دەپ ارماندايتىن كەلىنشەك.
كەشكە دەيىن وتىرساق تا اڭگىمەمىز تاۋسىلماي، اقىرىندا قوعامعا گازەت اشۋ ويلاستىرماق بولىپ، حابارىن ءوزىم ايتۋعا كەلىسىپ، ماشينامدى وت الدىرا باستادىم. قاس قىلعانداي وت الۋى قيىنداپ الەككە سالدى. ءبىر توك جەتكىزگىش ىستەمەي تۇر. وسى كەزدە قاپەن «ءوشىر!»-دەگەن بەلگى بەردى دە سارايىنا بارىپ ءبىر قوبدي الىپ كەلدى. قوبديدى اشىپ ەدى، نەبىر قولعا تۇسپەيتىن كىلتتەردى كوردىم. توك جەتكىزگىشتەردى الىپ، ءوزى قوبديىنان باسقاسىن الىپ سالدى. تاعى باسقا ەلەكتريككە ءتان جۇمىستاردى دا قولى قولىنا جۇقپاي جاساپ شىقتى. سودان سوڭ «وت الدىر!»-دەگەن بەلگى بەردى.
ماشينام بىردەن وت الدى. قولىمەن ىمداپ بىردەڭەلەردى ايتادى. مەن تۇسىنبەگەن سوڭ ونىسىن ءوتىپ بارا جاتقان الما تاباندا اۋداردى.
— اعا، ماشيناڭىز بۇزىلسا، ەشكىمدى ىزدەمەي-اق تۋرا وزىمە كەل! مەن ءۇشىن ونى جاساۋ تۇككە دە تۇرمايدى. جوندەپ بەرەمىن،-دەپ جاتىر.
— كورىسكەنشە! ساۋ بوپ تۇرىڭىزدار! — دەپ ستەپنوگورسك قالاسىنا بەت الدىم.
«نە دەگەن جىگەر! نە دەگەن تالانت! نە دەگەن دارىن! قۇدىرەتىڭنەن اينالايىن، ءتاڭىرىم-اي! — ءبىر جاعىن بەرسەڭ، ءبىر جاعىن كەم قىلىپ قوياتىن!
قوي مەن ەرتەڭ تارازعا، مۇراتقا حابارلاسايىن. بۇل مۇگەدەك جاندارعا باسىلىم اشۋ ماسەلەسىن قولعا الايىن. بايعۇستار ءبىر قۋانسىنشى. ءبىزدى دە ويلايتىن جاندار بار ەكەن!» دەپ ويلادىم بىلاي شىعا.
ەڭ باستى ماسەلە تاراز قالاسىنداعى قازاق ساڭىراۋلار قوعامىنا قاراستى تاراز وقۋ — وندىرىستىك كاسىپورىننىڭ ديرەكتورى وتەبايەۆ مۇراتقا حابارلاسىپ، ولاردىڭ جارعىسىندا «شىعارماشىلىقپەن اقپاراتپەن اينالىسۋعا بولادى» دەگەن تارماعى بولسا، كوكتەن ىزدەگەنىم جەردەن تابىلعانى. ەگەر ول تارماق جوق بولسا، قوعامنىڭ باسقا قالاداعى باسقارمالارىمەن حابارلاسۋ كەرەك بولادى. وسى ويمەن كەلە جاتىپ، ستەپنوگورسك قالاسىنا دا جەتتىم.
ماشينانى تۇراققا قويىپ، ۇيگە كەلسەم باقىت مەنى كۇتىپ وتىر ەكەن.
— قايدا ءجۇرسىڭ؟ بول، تەز، كەتتىك! — دەيدى.
— قايدا؟ قايدا كەتتىك؟ — دەدىم اڭ-تاڭ بولىپ.
— مەيرامحاناعا! پەرنەبايدى شىعارىپ سالۋعا!-دەدى ول جۇرە كيىنىپ.
مەن ستەپنوگورسك قالاسىنا كەلگەلى بەرى باقىتپەن بىرگە ول جالداعان پاتەردە تۇراتىنمىن. وعان دا ەكى جىل بولىپ قالدى.
قىزمەت بابىمەن پەرنەبايدىڭ وڭتۇستىكتىڭ ءبىر قالاسىنا اۋىساتىنىن وتكەن اپتادا ءبىر باس قوسقانىمىزدا ەسىتكەن ەدىم. مىنە، سول انىقتالىپ، جولعا شىققالى وتىرسا كەرەك. ءبىزدى مەيرامحاناعا جيناپ، ايىرىلىسۋ كوجەسىن بەرمەكشى.
بىزدەن باسقا مۇندا تارازدىق ءانۋار مەن پەرنەبايدىڭ وتباسى وسىندا. ال باقىتتىڭ وتباسى تارازدا. ءوزى سالت ءجۇرىپ قىزمەت ەتۋدە. مەنىڭ جاعدايىم بوسادا ءمالىم.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى — پەرنەبايدىڭ جايعان داستارقانىندا بۇكىل قالانىڭ اتقا مىنەرلەرى — باسى قالا اكىمى قويشىبايەۆتان باستاپ باس قوسىپ، ءدام تاتتى. ءبارى دە جاقسى نيەتتەرىن ءبىلدىرىپ، قيماي قوشتاسىپ جاتتى.
پەرنەبايدى شىعارىپ سالۋ كەزىندە ءبىر رەتى كەلىپ ساڭىراۋلار قوعامى تۋرالى، باسىلىم جايلى ويىمدى ءبىلدىرىپ ەدىم، تۇسىنىگى مول، پاراساتتا جىگىت ەمەس پە، تۇسىنە كەتتى.
— ساكە! مىناۋ باستاماڭ — ەشكىمنىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەيتىن جاڭالىق قوي!-دەدى ول قولىمدى الىپ. — دەرەۋ بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەت! جاريا ەتە بەرمە. قازىرگى قالتالىلار اقشاسىن قايدا جۇمسارىن بىلمەي جۇرگەن ۋاقىتتا يدەياڭدى قاعىپ تۇسەدى. سوندىقتان دا اۋزىڭدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ قالما! قايمىقپا، سەنىڭ قولىڭنان كەلەتىنىنە مەن كامىل سەنەمىن. قانشاما قيىنشىلىق ءوتتى. بۇل ءومىردى كوردىڭ دەگەن ءسوز. ەكى جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا بۇرىن قۇپيا بولعان قالادا قازاقشا گازەت شىعارىپ، تاجىريبە جيناقتاپ ۇلگەردىڭ. بۇل از ەڭبەك ەمەس. ساكە، دەرەۋ جولعا جينال، مىنا باستامانى تەز قولعا ال. ءارى ءوز قالاڭ، ءبارى تانىس. ونىڭ ۇستىنە وڭتۇستىك قازاقستاندا دا، جامبىل وبلىسىندا دا وسى ۋاقىتقا دەيىن رەسپۋبليكاعا تارالاتىن بىردە-بىر گازەت جوق. تۋعان قالاڭدا رەسپۋبليكالىق گازەت شىقسا جامان با؟ ءوزىڭ مۇرىندىق بولىپ، گازەت اشىپ بەرسەڭ ساڭىراۋلار راقمەتىن جاۋدىرارى انىق.
اڭقىلداق ازامات وسىلاي اعىنان جارىلدى، وسىلاي قۋاندى. وعان باقىت تا قوسىلا كەتتى.
قايران اقجۇرەك، اقنيەت دوستارىم-اي! بۇلاردىڭ مەنى سۇيەمەلدەگەن ءسوز جاردەمىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ نە ءۇي جوق، نە كۇي جوق ەلدەن جىراقتا جاپادان جالعىز قالماسىن! — دەپ ەكەۋمىز دە كەتەمىز، سەن دە ەلگە قاراي جىلجى» دەگەندى اشىق ايتپاسا دا جەتكىزگەنىن ايتساڭشى. ولاردىڭ دوستىق اقىل ايتقانىنا مەن دە ريزا بولىپ، قاناتتانعانىم سونشا، بىردەن تارازعا، مۇراتقا حابارلاسىپ، بارلىق جاعدايدى ءبىلىپ الدىم. جارعىسىندا ماعان كەرەكتى، مەن ىزدەگەن تارماقتىڭ ءبارى بار ەكەن. ول دا مەنى قولداپ، قۋانا قارسى الاتىنىن ايتتى.
ءتىپتى «جاقىن ارادا قازاق ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ ءحىىى سەزى بولادى. سوعان گازەت شىعارىپ ۇلگەرەيىك» تەز جەت! — دەدى.
ەندى ماعان كىدىرەتىن ەشتەڭە جوق ەدى. جۇمىستى ۋاقىتشا تابىستاپ، قىسقا مەرزىمدى دەمالىس الدىم دا، قاپەنگە جولىعىپ، ءمان-جايدى الما ارقىلى جەتكىزدىم. ءسويتىپ قايىر-قوش ايتىپ، جولعا دايىندالدىم. بۇل جاڭالىققا قاپەن مەن الما دا قۋانىپ، جول دوربامدى ازىققا تولتىرىپ، قالاعا دەيىن شىعارىپ سالدى.
ەكى كۇننەن كەيىن تارازداعى مۇراتتىڭ مەكەمەسىنە كەلىپ الداعى جۇمىستىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تالدادىق.
ەڭ باستى ماسەلە — قازاق ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ ءحىىى سەزى قارساڭىنا گازەت شىعارىپ ۇلگەرۋ بولدى. وسى قارقىنمەن سول كۇنى قوعامنىڭ جارعىسى مەن ادىلەت باسقارماسىنا كەرەكتى باسقا دا قۇجاتتاردى الىپ، استاناعا اتتاندىم. ءوزىم بارماي، پوشتامەن جىبەرسەك سەزگە دەيىن گازەتتى شىعارىپ ۇلگەرمەيتىن بولدىق. سوندىقتان دا بارۋىما تۋرا كەلدى.
استانادا ەكى كۇننىڭ ىشىندە جۇمىسىم ءبىتتى. قازاق ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ تاراز وقۋ-وندىرىستىك كاسىپورنى قۇرىلتايشىلىق ەتكەن «جاناشىر - ميلوسەرديە» گازەتى دۇنيەگە وسىلاي كەلدى.
باسىلىمنىڭ العاشقى سانى 16 جەلتوقساندا شىعىپ، تاۋەلسىزدىك كۇنىنە سايكەس كەلدى. العاشقى سانىنا تارازدىق كاسىپكەرلەر مۇرات قوقان ۇلى ءازىمقۇلوۆ، مۇبار ءادىلحان قىزى سابدەنالييەۆالار دەمەۋشىلىك ەتتى.
— باسىلىمنىڭ ءبىرىنشى بەتىنە قازاق ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى ت.د. يسايدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن قۇتتىقتاۋى، گازەت ەكى تىلدە (8 بەت بولىپ شىعاتىندىقتان قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە) بەرىلدى.
ەكىنشى بەتكە ورىس تىلىندە كىرىسپە ءسوز، ودان كەيىن تاراز قالاسى ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ ءتورايىمى ن.پ. سكالياپوۆانىڭ ماقالاسى جاريالاندى دا، «جاناشىر - ميلوسەرديە» گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى سايلاۋبەك دارمەنقۇلوۆتىڭ باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولۋىنا بايلانىستى «باتىر ەسىمى ماڭگى ەستە»-دەگەن ۇلكەن ماقالاسى قازاق تىلىندە بەرىلدى. سونداي-اق ءتىلشىنىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىنە بايلانىستى «تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەنبىز»-دەگەن قازاق تىلىندەگى تاعى ءبىر كولەمدى ماقالاسى باسىلدى. 4-5-بەتكە ورىس تىلىندە «زاكونوداتەلستۆو و سوسيالنوي زاششيتە ينۆاليدوۆ» دەگەن زاڭ اكتىلەرى جاريالاندى. 6-بەتتە ورىس تىلىندە «س زابوتوي و ليۋدياح» دەگەن اتپەن تاراز قالاسىنداعى اتاقتى ورتولارينگولوگ يۋ.ا. كۋچەنيەۆتىڭ كلينيكاسى، ونىڭ ەمدەۋ ءتاسىلى جازىلدى. بۇل «جاناشىر-ميلوسەرديە» گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى م. ومىربايەۆتىڭ قالامىنان تۋىنداعان ەدى.
«جاناشىر-ميلوسەرديە» گازەتى جەلتوقسان ايىندا جارىق كورگەننەن كەيىن قايرات رىسقۇلبەكوۆ جانە ونىڭ جاقىندارى تۋرالى وسى گازەتتىڭ رەداكتورى دا قالام تارتتى. بۇل ماقالا «قۋعىنعا تۇسكەن قايراتتىڭ جاقىندارى»-دەپ اتالادى.
— ءار حالىقتا دا كيەلى ۇعىم بار. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانى ءبىز ءۇشىن سونداي قاستەر تۇتار ءسوز. مۇز قۇرسانعان جەلتوقسان ىزعارىن ەرىتكەن، جاستىق جالىن يەلەرىن ەسسىز ەدى،يۋ — دەپ كىم ايتار؟ كوپشىلىك بۇزىلماعان سەڭنىڭ ىرگەسىن سوگىپ، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ كۇنى ساناۋلى دەگىزگەن، ءسال كەيىن ونىڭ دا سەل-سەلىن شىعارعان قۇدىرەتتى كۇش جەلتوقسان وقيعاسىنان باستاۋ الماپ پا ەدى؟ مەنمەنسىنگەن تالايعا قازاق دەگەن حالىققا باس كيىمىن الدىرىپ، سالەم بەرگىزگەن دە جەلتوقسان ەمەس پە ەدى.
مىنە، سول جەلتوقسان ىزعارى قۇرساۋىنىڭ اشىلعانىنا دا 14 جىل بولدى. ءبىراق بارىنە ۋاقىت ەمشى. قانداي قايعىدان قارىس ۇرىپ تۇرساڭىز دا، ونىڭ سەرپىلەتىن كەزى تۋادى! — دەپ ايتقانمەن، سول جەلتوقسان ىزعارىنان قالعان داقتىڭ ءبىزدىڭ سانامىزدان كەتپەگەنىن باسقا جۇرت بىلە مە ەكەن. ءبىزدىڭ عانا ەمەس، اكەم نوعايباي، شەشەم دامەتكەن، اجەم ناپيسا جانۇزاققىزىن، بىزگە جاقىن تۋىسقاندارمەن قوسا جەلتوقسان ىزعارى اجەم ناپيسا جانۇزاق قىزىنىڭ ىنىلەرىن دە شارپىعان جوق پا؟ — دەپ قايرات رىسقۇلبەكوۆتى تۋعان اعاسى ەسەنتاي بۇرىن سوڭدى ءبىز ەستىمەگەن اڭگىمەنىڭ سىرىن اشتى. — قايراتتى مويىنقۇمنان ۇستاپ اكەتكەن سوڭ تەرگەۋ ۇزاققا سوزىلدى. قايرات پەن تالعات ەكەۋى تەتە، اراسى ءبىر جاس ەدى. الماتىداعى ساۋلەت ينستيتۋتىنا باراردا سوۆحوزدان 60-70 تايىنشا الىپ، بورداقىلاۋ ءىسىن مەردىگەرلىك ادىسپەن باستاعان ەدىك.
قايراتتى قاماۋعا العاننان كەيىن-اق تالعاتتى ينستيتۋتتان شىعارىپ جىبەرگەن. العاشىندا ۇيدە ءجۇرىپ، بورداقىلاپ وتىرعان مالدى اكەم ەكەۋى قاراعان ەدى. مەن ول كەزدە اۋىلدا ينجەنەر-ەلەكتريك بولىپ جۇمىس ىستەيتىنمىن.
قايرات ۇستالىپ، تەرگەۋدە جۇرگەنىنە ءبىر-بىر جارىم اپتا وتكەن كەزدە، الماتىدان، وبلىس ورتالىعى، اۋداننان كەلگەن تەرگەۋ جۇيەسىنىڭ ماماندارى تالعاتتى قايتا-قايتا سۇراققا الۋمەن بولدى، مەنى دە سىنىققا سىلتاۋ تاۋىپ ىستەپ جۇرگەن قىزمەتىمنەن بوساتتى. الماتىدا قاماۋدا جاتقان قايراتقا جولىعىپ حابار الماق تۇگىل ورگان قىزمەتكەرلەرى مەن پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسىنا دەيىن ارنايى تاپسىرمامەن ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ اياق باسقان ءىزىن اڭدۋمەن بولدى.
بىر-ەكى اپتانىڭ ىشىندە ءبارىمىزدى جۇمىستان بوساتىپ تا ۇلگەردى. اكەم نوعايبايدىڭ الدىنداعى مالدى الۋعا اۋىلدا قابىلدايتىن ادامداردىڭ رەتى كەلمەدى. ويتكەنى ءبىر توعا جۇمساق مىنەزدى اكەمدى ەل سىيلاۋشى ەدى. ءارى قىستىڭ كوزى قىراۋدا قاتىناپ ىستەگەنگە شەت جاقتان دا ەشكىم كەلە قويمادى.
وسىدان 14 جىل بۇرىنعى ىزعارلى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ تىكەلەي كولبين، ميروشنيك، كنيازيەۆتىڭ قولىمەن ىستەلىنگەنىنە، ونىڭ سوڭى جاپپاي قۋدالاۋعا ۇلاسقانىنا ەل ءقازىر مۇمكىن سەنبەس تە.
قۋدالاۋ جاعدايىن ءبىزدىڭ جاقىن اعايىنىمىز، تۋعان ناعاشىممەن قوسا ءتۇپ ناعاشىم اجەمنىڭ ىنىلەرى ورمان جانۇزاق ۇلى، تۇرلىباي اپسەمەت ۇلى دا باستان كەشىردى. ناپيسا اجەمنىڭ تۋعان ءسىڭىلىسىنىڭ بالاسى اكەم نوعايبايدىڭ تۋعان بولەسى سايلاۋبەك ناۋرىزبايەۆ تا اۋدان كولەمىندەگى باسشى قىزمەتتەن شەتتەتىلىپ، اۋىلدا قاتارداعى جۇمىسشى بولىپ كەتتى. اسىرەسە، ورمان جانۇزاق ۇلى جامبىلداعى ەڭ ءىرى قانت زاۋىتىندا 1958 جىلدان قاتارداعى جۇمىسشى بوپ كىرىپ، پارتيا مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن 15 جىلدان اسا سول زاۋىتتىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە كولبين مەن ونىڭ قولشوقپارلارىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ اسەرىنەن قىزمەتىنەن بوساتىلدى.
بارلىعىنىڭ ءومىربايانىن ءتيىستى ورگاندار تەكسەرىپ كەلگەندە قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ جاقىن تۋىستارى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى دەگەن ات پەن ايداردان بولەك، ۇلتشىل، حالىق جاۋىنىڭ ۇرپاعى دەگەن كۇيە جاعىپ، سەنىمسىزدىك بىلدىرگەن ەدى. وعان مۇراعاتتا ساقتالعان قۇپيا قۇجاتتاعى دەرەكتەر سەبەپ بولدى. سوناۋ 1937 جىلعى ورماننىڭ اكەسى جانۇزاق قىرعىزبايەۆ 70 جاسىندا حالىق جاۋى دەگەن جالامەن تومسك قالاسىنا ايدالىپ، حابار-وشارسىز كەتكەن ەدى. ال، ءومىرزاق سۇزەك اۋرۋىنا شالدىققان سوڭ ايداۋدان امان قالدى دا، تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىرىپ، سول 1937 جىلدارى دۇنيە سالدى «بەسجىلدىق» اۋلىنا جەرلەنگەن. ءومىرزاقتان شايكۇل اتتى قىز جاسوركەندە تۇرادى. ورمان جانۇزاق ۇلىنىڭ جيەنى نۇرمان ءالىمقۇلوۆ (شايكۇل اپكەنىڭ جالعىز بالاسى) ۇزاق جىل ورگاندا ىستەگەن، ءقازىر قۇرمەتتى دەمالىستا.
ارينە الگىندە اتالعان كىسىلەر 1957 جىلى اقتالعاندى. قايرات رىسقۇلبەكوۆتى وتىرىك جالا مەن ايعاقتىڭ اتىن اتاپ جامىلىپ تۇقىم قۋالاعان ۇلتشىل، قوعامعا وتە ءقاۋىپتى جان، ساۆيسكييدى ولتىرگەن دەگەن ۇر دا جىق شەشىممەن قاتاڭ دا اۋىر اتۋ جازاسىنا كەسكەنىمەن تۇرماي باۋىرلارىن، جاقىندارىن دا قۋعىنداعان تۇعىن. ونىڭ ۇستىنە جارتى جىلدان سوڭ اكەسى نوعايبايدى دا «مالدىڭ سالماعى كەمىگەن، دۇرىس قاراماعانسىڭ» دەگەن سىلتاۋمەن سوتتاپ جاڭاتاس قالاسىنان ءبىراق شىعارادى. ءبىز ءۇشىن جاريالىلىقتىڭ ەسىگى تارس جابىلدى. الايدا بىزدەن گورى ادىلەتكە ءبىر تابان جاقىن باتىس قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ءولىم جازاسىنا كەسىلگەنىن ەستىگەن زاماتتا ءدۇر ەتە تۇسكەن. قايراتتاي جاس بوزداقتى قۇتقارۋعا جۇمىلىپ، ايانىپ قالماپتى.
ادام ايتقىسىز قاتال جازاعا قارسى نارازىلىقتار تاسىرايعان كرەملگە ۇستى-ۇستىنە جولدانىپ، يلىكتىرمەك نيەت ءبىلدىرىپتى. ول تۋرالى ەستىمەپپىز دە، بىلمەپپىز دە. دەگەنمەن باتىستىڭ قوعامدىق وتكىر پىكىرى ءىزسىز قالماعان سياقتى. ءولىم جازاسى 20 جىل اباقتىمەن اۋىستىرىلدى.
وسىنداي جاناشىرلىق كورسەتىپ، اراشا تۇسكەن قاۋىمنان سەسكەنگەن جاڭاتاس قالاسىنداعى تۇرمەگە جەدەل تۇردە قۇپيا نۇسقاۋ بەرىلىپ، قايراتتىڭ اكەسى نوعايباي رىسقۇلبەكوۆتى باسقا قالانىڭ اباقتىسىنا اۋىستىرماق بولدى. بۇل جاعدايدى اراداعى سالەم جەتكىزۋشى كىسىلەر نوعايبايدىڭ تاعى ءبىر ناعاشىسىنا حابارلايدى. ول كەزدە نۇرمان ءالىمقۇلوۆ ورگاننىڭ بەدەلدى قىزمەتكەرى. تۋىسقاننىڭ اتى تۋىسقان ەمەس پە، وسى نۇرمان ءالىمقۇلوۆ بولەسى نوعايباي رىسقۇلبەكوۆتى باسقا اباقتىعا جىبەرمەۋ جولىن قاراستىرىپ، ءتيىستى جەرلەردىڭ بارىنە حات جولداپ كومەك ەتكەن ەكەن.
سول جاڭاتاستاعى اباقتىدا دەنساۋلىقتان ايىرىلعان ءارى بالاسى قايراتتىڭ قاسىرەتى جەڭگەن نوعايباي 1993 جىلى كوكتەمدە دۇنيە سالدى. نوعايبايدىڭ اناسى ورماننىڭ تۋعان اپكەسى ناپيسا ءقازىر 80 جاستا، ايدارلىدا تۇرادى. اناسى دامەتكەن جەلتوقساننىڭ 14 جىلدىعىنا ارنايى شاقىرۋمەن الماتى قالاسىنا جۇرمەكشى. ءبىراق قۋعىنعا تۇسكەن التىن اسىقتاي ۇلى — قايراتتىڭ ورنىن تولتىرا الا ما؟ امال قانشا؟ جازىمىش سولاي دا. قايرات جالعىز نوعايباي مەن دامەتكەننىڭ ۇلى ەمەس، حالىقتىڭ ۇلى. ونىڭ سۇيەگى سەمەيدە، ۇلى اباي اتاسىنىڭ جەرىندە جاتىر.
«جاناشىر — ميلوسەرديە» زازەتىنە تەك پاتريوتتىق تۇرعىداعى دۇنيەلەر عانا ەمەس، ونەر قايراتكەرلەرى، عالىم، سۋرەتشىلەر جايىندا دا جاريالاپ تۇردىق. سونداي-اق وسى قازاق ساڭىراۋلار قوعامىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن كىسىلەرمەن قاتار، قوعامعا ەڭبەگى سىڭگەن قاراپايىم ەڭبەككەرلەردەن باستاپ، باسشى قىزمەتتە جۇرگەن جاندارعا دەيىن جازىلىپ تا، باسىلىپ تا جاتتى.
اسىرەسە قازاق ساڭىراۋلار قوعامى مەن زاعيپتار قوعامىنا ەڭبەگى سىڭگەن تۋما تالانت، بەلگىلى عالىم، ماتەماتيكا سالاسىندا كوپتەگەن تىڭ تاقىرىپقا جول اشىپ، بۇكىل الەمگە تانىمال بولعان، قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ تۋرالى ماقالا وقىرماندى ەلەڭ ەتكىزدى.
مىلقاۋلاردىڭ «سويلەۋ» ادىستەرىن جەتىلدىرگەن، زاعيپتارعا ارنالعان جازۋ ماشيناسىن ويلاپ تاپقان قازاق ستەنوگرافياسىنىڭ اتاسى، 1963 جىلدان كسرو سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ماتەماتيك، 77 جاسار مايدانگەر، قارت ۇستاز قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ تۋرالى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ جامبىل وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى ماقۇلبەك رىسداۋلەتتىڭ «قىزىق كىسى» اتتى تاقىرىپپەن جاريالانعان ماقالاسىن وقىپ، تانىسقان سوڭ، بۇرىن دا قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ تۋرالى ەستىگەندىكتەن ءارى تۋعان قىزى اقدانا قاڭتاربايەۆامەن بايزاق اۋدانىندا بۇدان ون ءبىر جىل بۇرىن قىزمەت بابىمەن تانىستىعىمىز بولعاندىقتان ونى ىزدەپ شىقتىم. اقدانا قىرعىزباي قىزىنىڭ ءىس-قاعازعا، تاريحي قۇجاتتارعا ۇقىپتىلىعى مەن ىقتياتتىلىعىن، ونەگەلى ونەرگە دەگەن ىقىلاسىن جاقسى بىلەتىنمىن. ءوزى سۋرەتتى دە تاماشا سالاتىن ەدى.
«شۋ دەگەن اتقا دەمەۋ»-دەگەندەي قازاق حالقىنىڭ دارىندى ۇلىنىڭ ءبىرى، اقدانانىڭ تۋعان اكەسى قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ تۋرالى جاڭا دەرەكتەر تاۋىپ، حالىققا، وقىرمانعا جەتكىزۋگە اسىقتىم. ءارى زاعيپتار مەن ساڭىراۋلار قوعامى پايدالانىپ وتىرعان جازۋ ماشيناسى مەن ساڭىراۋلار قوعامى پايدالانىپ وتىرعان جازۋ ماشيناسى مەن سۋردو اپپاراتىنىڭ اۆتورى قىرعىزباي قانتاربايەۆ ەكەنىن قازاق ساڭىراۋلار قوعامى مەن قازاق زاعيپتار قوعامىنا تانىتۋ دا ويدا بولدى.
اقدانا قىرعىزباي قىزى وپ-وڭاي تابىلا كەتتى. ول جامبىل قالاسىنداعى تاراز اشىق اكسيونەرلىك قوعامىندا جاۋاپتى قىزمەت اتقارادى ەكەن. ارادا ون ءبىر جىل وتسە دە ول مەنى بىردەن تانىدى.
كوپ ۇزاماي اقدانانىڭ ۇيىندە وتىردىق. ول جەكە مۇراعاتىندا ساقتالعان، قىرىق ءبىر جىل بۇرىن باسىلىمعا جاريالانعان ءوز اكەسى قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ تۋرالى وتە قۇندى دەرەكتەردى كورسەتە وتىرىپ، ءبىر ۇلكەن اڭگىمەنىڭ سىرىن اشتى.
قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ اراب ءتىلىن ۇيرەنۋ ەرەجەلەرىن، زاعيپتارعا ارنالعان جازۋ ماشينكاسىن ويلاپ تاۋىپ، مىلقاۋلاردىڭ «سويلەۋ» ادىستەرىن جەتىلدىرگەن. كەزىندە زاعيپتارعا جازۋ ماشينكاسى وندىرىسكە قابىلدانىپ، 1000 سوم سىياقى ءارى ونەر تاپقىشتىق پاتەنتىن العان. ارينە، مىلقاۋ سويلەيدى دەگەنگە ەشكىم سەنە قويماس. ءبىراق قىرعىزباي اقساقال زاعيپتىڭ جازۋىن نوتاعا، ودان ءۇن تاسپاعا تۇسىرگەن. ودان قۇرال-سايمان اپاراتىمەن مىلقاۋ كىسىلەرگە سۋرەتتىڭ ىمى ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىنىن دالەلدەگەن.
تاراز قالاسىنداعى ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ وقۋ-وندىرىستىك مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى مۇرات وتەبايەۆ كومپيۋتەر جەتىستىگىن پايدالانىپ، وسى قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ ايتقان تاسىلمەن زاعيپتار مەن مىلقاۋ كىسىلەردىڭ ءوزارا «سويلەۋ» تاسىلدەرىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ ءۇشىن ءوز مەكەمەسىندە تاجىريبە جۇرگىزۋ ۇستىندە.
قىرعىزباي ىرىس ۇلى قاڭتاربايەۆ ءبىر ەمەس، ءتورت وقۋ ورنىن بىتىرگەن. شىمكەنت مۇعالىمدەر ۋچيليششەسىن، الماتىدا اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتى، قازاندا سۋرەتشىلەر ۋچيليششەسىن، ماسكەۋدە جوعارى ستەنوگرافيستەر كۋرسىن ءبىتىردى. ول 7 جانە 13 ساندارىنىڭ بولگىشتىگىن تابۋ ءۇشىن وتىز جىل باسىن قاتىرعان. سونداي-اق قىرعىزباي اقساقال ساننىڭ ءتۇبىرىن تابۋدىڭ دا جاڭا جولىن اشقان.
قىرعىزباي ىرىس ۇلى تۋرالى 2000 جىلى «اق جول» گازەتىندە ب. احمەت «جانارتاۋ جانىمىزدا ءجۇر بايقالماي...» اتتى ماقالا جازعان ەدى.
قوسۋعا قارسى-الۋ، كوبەيتۋگە ءقارسى-بولۋ امالدارى بار. ال دارەجەلەۋگە قارسى تۇبىرلەۋدى تاۋىپ، العاش فورمۋلاسىن قورىتقان دا قىرعىزباي ىرىس ۇلى ەدى،-دەيدى اۆتور. — وسى جاڭالىعىن اتتاي قالاپ، سۇراستىرىپ «نوبەل سىيلىعىنا» ۇسىنۋعا دا ۋادە ەتكەن پىسىقايلار بولدى-اۋ. ول كىسى «7» «13» «40» ساندارىنىڭ قۇپياسىن، بولىنگىشتىگىن دە تاپتى. قىرعىزباي اقساقال ويلاپ تاپقان «قىرىق ەسەپ» الدەبىر پىسىقايدىڭ جيەندىك جاساۋمەن ىلگەرىدە كىتاپ بولىپ تا باسىلدى. قىرەكەڭنىڭ سوڭعى جىلدارى جەكە اتاۋ سوزدەر توركىنىن زەرتتەدى. بۇل سالادا ول ءبىر كىسىدەي ەڭبەكتەنگەن. ونىسى ءبىر قۇندى زەرتتەۋگە بارا-بار دەسە دە بولادى.
ول كىسى قازاقتىڭ قولدانبالى ونەرىنىڭ بارلىق سالاسىندا (سۋرەتشىلىك، مۇسىنشىلىك، قول ونەرى، گوبەلەن، تاعى باسقالارى) دا وزىندىك قولتاڭبا قالدىردى. ول بىلاي تۇرسىن ستەنوگرافيا، لينگۆيستيكا، ماتەماتيكا فيلولوگيا عىلىمدارىنا دا ەنگىزگەن جاڭالىقتارى بار. جاڭالىق اشۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.
اپىرماي، سوندا بۇل كىسىنى كىم دەيمىز؟ ەلدە جوق ەرۋديت، پوليگلوت پا؟ ول كىسىگە ءبارى دە سىيىمدى. تاعدىرى عاجاپقا تولى ەكەندىگى انىق.
قىرعىزباي ىرىس ۇلىنىڭ كىشكەنتايىنان نە نارسەگە دە قىزىعۋشىلىعى بىلمەككە قۇشتارلىعى سار التىنداي تالانتىنىڭ بىرتىندەپ اشىلۋىنا دا ىقپال ەتتى. ول جامبىل اۋدانىنداعى مولوتوۆ اتىنداعى ۇجىمشاردا سەگىز سىنىپ ءبىتىردى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىندە-اق سۋرەت سالۋمەن شۇعىلداندى. تۋعان ەلىمىزدە اۋىل مەن مەكتەپ ومىرىندەگى ايىرىقشا وقيعالار كەنەپ بەتىنەن كورىنىس تاپتى.
...اقدانا قىرعىزباي قىزى قاڭتاربايەۆانىڭ جەكە مۇراعاتىندا ساقتالعان سوناۋ 1960 جىلى «كوممۋنيست» گازەتىندە (№51) «نارودنىي ۋمەلەس» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان ماقالاسىندا ا. پوپوۆ قىسقاشا بىلاي دەپ جازعان؛ «كيرگيزباي كانتاربايەۆ داۆنو ۋۆلەكاەتسيا يزۋچەنيەم كازاحسكوگو پريكلادنوگو يسكۋسستۆا. ا ەگو البوماح سوبرانى منوگوچيسلەننىە زاريسوۆكي ناسيونالنىح ۋزوروۆ ورنامەنتا.
ۆسە سۆوە سۆوبودنوە ۆرەميا كانتاربايەۆ وتداەت ليۋبيمومۋ دەلۋ. نا وبلاستنۋيۋ ۆىستاۆكۋ پريكلادنوگو يسكۋستۆا ون پرەدستاۆيل ماستەرسكي ۆىپولنەنۋيۋ ۆ ناسيونالنوم ستيلە رەزنۋيۋ دەريەۆياننۋيۋ رامۋ ك تريۋمو، گاردينى ي پودستاۆكۋ دليا سۋندۋكا. رەزنوي ستۋل ي ورنامەنتيروۆاننىي سۋندۋك رابوتى كانتاربايەۆا ەكسپورتيرۋيۋتسيا ۆ لەنينگرادسكوم سەنترالنوم مۋزەە ەتنوگرافيي نارودوۆ سسسر ي ۆ قازاحسكوي رەسپۋبليكانسكوي حۋدوجەستۆەننوي گالەرەە يمەني شيەۆچەنكو. موسكۆيچي ۆيدەلي يزگوتوۆلەننىە يم ي رەزنىە دۆەري دليا يۋرتى.
نەداۆنو كيرگيزباي كانتاربايەۆ پرينيات ۆ سويۋز حۋدوجنيكوۆ كازاحستانا. ۆ ەتوم گودۋ پرەدستويت ۆسەسويۋزنايا ۆىستاۆكا رابوت سامودەياتەلنىح حۋدوجنيكوۆ. ۋسيلەننو گوتوۆيتسيا ك نەي ي ك. كانتاربايەۆ. يز سەلنوگو كۋسكا يابلونيەۆوگو دەريەۆا ون ۆىرەزال نارودنىي مۋزىكالنىي ينسترۋمەنت كوبىز بوگاتو ورنامەنتيروۆاننىي رەزبوي پو كوستي. سپەسياليستى-مۋزىكانتى دايۋت ۆىسوكۋيۋ وسەنكۋ ەتومۋ ينسترۋمەنتۋ. ون جە زاكانچيۆاەت دەريەۆياننۋيۋ سكۋلپتۋرۋ ديەۆۋشكي — كازاشكي. بوگاتى تۆورچەسكيە زامىسلى سامودەياتەلنوگو حۋدوجنيكا. ۆ بليجايشەە ۆرەميا ون دۋماەت ۆىرەزات فۋتليار دليا چاسوۆ، دەكوراتيۆنۋيۋ رامۋ دليا كارتين ي ت.د.».
اقدانانىڭ جەكە مۇراعاتىن اقتارىپ وتىرىپ، «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1960 جىلدىڭ 11-ماۋسىمىنداعى №137-سانىنان «اعاشتان ءتۇيىن ءتۇيدى» اتتى اناربەك ايتباەتىڭ ماقالاسىنا كوزىم ءتۇستى.
«اعاش ۇستالىعى ونەرىنە قالاداعى جامبىل ورتا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ جاستايىنان قۇمار ەدى. ول بەرتىن كەلە بۇل ونەرمەن شىنداپ شۇعىلداندى.
ءتۇرلى ستول، ورىندىقتار، كيىم ىلگىشتەر جاسادى. قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ موسكۆادا وتەتىن ونكۇندىگىنە ازىرلىك كەزىندە قازاق ءۇيىنىڭ شاڭىراعىن جاسادى، اسەم ءتۇر سالىپ كيىزدەرىن باستىردى. ۇلتتىق ناقىشتارمەن ورنەكتەلگەن التى قانات اق بوز ءۇي ونكۇندىك كەزىندە موسكۆادا جوعارى باعالاندى.
قاڭتاربايەۆ بۇدان كەيىن دە ونەر شەبەرلىگىن جەتىلدىرە تۇسۋدە. ەندى ول سۇيەكتەن ءتۇرلى زاتتار جاساۋعا كىرىستى. بۇعان كەرەكتى قۇرال جابدىقتى دا ءوزى قولدان جاسادى. ءسويتىپ، سۇيەكتەن دە ويۋ-ورنەك جاساپ، اعاشقا ويىپ قوندىردى.
بۇگىندە قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ جاساعان ءبىرقاتار زاتتار لەنينگرادتاعى سسسر حالىقتارىنىڭ مۋزەيىنە قويىلعان.
قىرعىزباي ىرىس ۇلىنىڭ ءبىز ايتقان بۇل زاتتارىنان باسقا ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتى پايدالانا وتىرىپ جاساعان زاتتارى كوپ. ولاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا كورۋشىلەردى ءسۇيسىندىرىپ، ءوزىنىڭ شەبەر جاساعاندىعىمەن جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارادى»، دەيدى اۆتور.
اقدانانىڭ كوپتەگەن قۇندى قۇجاتتارىنىڭ ىشىنەن «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1968 جىلدىڭ 10 قازانىنداعى № 238 سانىنان ا. ماحامبەتوۆتىڭ «قىرعىزباي وسىنداي ادام» اتتى ماقالاسىنا دا كوز جۇگىرتتىم.
«وزىڭمەن تالاي جۇزدەسىپ، كۇندە سويلەسىپ جۇرگەن ادامدى دا جەتە بىلمەيسىڭ» دەگەن جولداسىمنىڭ سوزىنە تالاي داۋلاسقانىم بار. جولداسىمنىڭ پىكىرى ورىندى ەكەنىن سوڭعى ءبىر وقيعادان كەيىن عانا مويىندادىم. ول بىلاي باستالعان ەدى.
وقۋ ءۇيىنىڭ الدىندا ءبىر توپ وقۋشىلار ءمۇعالىم قىرعىزباي قاڭتاربايەۆتى قورشاپ اڭگىمە تىڭداپ تۇردى. جولداسىم ەكەۋمىز دە سول توپقا قوسىلدىق. «مەندەلەيەۆتىڭ ۇلى حيميك ەكەنىن بارىمىزدە بىلەمىز. ال چەمودان جاساۋشى شەبەر ەكەنىن اركىم بىلە بىلمەسە كەرەك»-دەپ ول بىزبەن سالەمدەسىپ بولعان سوڭ اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىردى. مەندەلەيەۆتىڭ جاساعان چەمونداندارىن تەك سول ماڭايداعىلار ءبىلىپ قويماعان، ءتىپتى شەت ەلدەردەن ىزدەپ كەلىپ الاتىندار دا كوپ بولعان. ال چەمودان الۋشىلار مەندەلەيەۆتىڭ ۇلى حيميك ەكەنىن بىلمەگەن. سونداي-اق مەندەلەيەۆتىڭ چەمودان جاساۋشى شەبەر ەكەنىن، سول كەزدەگى عالىمداردىڭ دا كوپشىلىگى بىلە بەرمەپتى. چەموداننىڭ جەڭىل ءارى بەرىك بولۋىنا ۇلى حيميكتىڭ ءوزى جاساعان جەلىمدى پايدالانۋى سەبەپ بولسا كەرەك...»
قوڭىراۋ سوعىلىپ بالالار قيماستىقپەن كلاستارىنا تارتتى. بۇل اڭگىمەنى جولداسىم ەكەۋمىز دە ءبىرىنشى رەت ەستىگەن ەدىك.
— سەن قىرعىزبايدى جاقسى بىلەسى بە؟-دەدى جولداسىم.
ارينە جاقسى بىلەمىن. ءمۇعالىم كەرەك دەسەڭ ۇيىندە، بالا-شاعاسىنا دەيىن بىلەمىن، — دەدىم.
— ءبارىبىر سەن ول كىسىنى بىلمەيدى ەكەنسىڭ...
سابىرلى دا سالماقتى ۇنمەن قىرعىزباي ءوزى تۋرالى ساراڭداۋ سويلەدى: «دۇنيە دە وڭايلىقپەن كەلەتىن ەش نارسە جوق. ءبىر ءىستى قولعا العان سوڭ، سونىڭ ناتيجەسىنە جەتۋ كەرەك. ءبىر نارسەنى ويلاساق ونىڭ سوڭىنان تاعى ءبىر ويلار تۋادى ەكەن. مىسالى، سىزدەرگە قىزىق بولىپ وتىرعان سوقىرلار جازاتىن ماشينانى ويلاپ تابۋدان بۇرىن، ولاردىڭ جازۋىن ۇيرەندىم. سوقىرلار پايدالاناتىن ءارىپتى كوزى بارلاردىڭ كوپشىلىگى بىلمەيدى. سوقىرلار كوزى بارلارعا حات جازۋدى قاتتى ارمان ەتەدى-اۋ دەگەن وي كەلدى. ءبىراق ونى ىسكە اسىرۋدى، ياعني سوقىرلارعا ارنالعان جازۋ ماشيناسىن قۇراستىرۋ كوپ ەڭبەكتەنۋدى قاجەت ەتتى. ال ءقازىر زاعيپتاردان العىس الدىم».
تورگى بولمە. وندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن مۇقاباسى سارعايعان ەسكى كىتاپتاردان باستاپ، وسى زامانعى ادەبيەت پەن ونەر جونىندەگى جاڭا كىتاپتار سىقالىپ تۇر. ءبىر پاپكانىڭ سىرتىندا «اندەر» دەگەن جازۋ بار. بۇل قالىڭ قاعازداعى ءبىراز اندەردى حالىق اۋزىنان جيناپ، نوتاعا تۇسىرگەن ەكەن. ىشىندە سوڭعى كەزدە شىققان ءان جيناقتارىنا ەنبەگەندەرى دە بار ەكەن.
«ال مىنا اندەردى مەن ءوزىم ەشبىر جيناقتان كورە المادىم،-دەدى» دە ول ويىنشىق پيانينودان بىرنەشە ءاندى وينادى. ويىنشىق پيانينونىڭ وزىندە بۇل ىندەر وتە سۇيكىمدى ەستىلدى. ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا تيمەگەن اندەر ەكەن. ۇلكەن — ۇلكەن شكافتاردىڭ ءبىرىنىڭ ىشىنەن سۇيەكتەن جاسالعان مۇسىندەر كورىنەدى.
الىپ كوردىك، سۇيەكتەن جاسالعان ءمۇسىننىڭ استىندا نيكەلدەنگەن تەمىر پلاستينكا جالتىلدايدى. وندا؛
«مەن دە اداممىن جارالعان
سۇيەك، ەتتەن،
مەندە وي بار، پىكىر بار،
جان تەربەتكەن»
حالقىمنىڭ قاراپايىم ءبىر
ۇلىمىن،
جانىمدى ارىم ءۇشىن
قۇربان ەتكەن» —
دەپ جازىلعان ەكەن.
بۇل باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ولەڭى ەكەنىن بىلە كەتتىك. مۇسىنگە قاراساق، جەلبەگەي جامىلعان شينەلى، باسىندا پاپاحاسى بار، ويلى، وتكىر كوزدى پولكوۆنيك باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ءوزى. سورەنىڭ قاق ورتاسىندا اق مراموردان جاسالعان ۇلى كوسەمىمىز ۆ.ي. لەنيننىڭ ەكى جاعىندا ۇلى اقىندارىمىز اباي مەن جامبىل جانە قارا كۇشىمەن دۇنيەنى باسقان الىپ — قاجىمۇقان پالۋاننىڭ مۇسىندەرى تۇر. ساۋساقتارى قوبىزدا، قولاڭ شاشىنىڭ ءبىر ءورىمى الدىندا، ەكىنشىسى ارتىنا بوس جىبەرىلگەن ۇكىلى تاقياسى بار قورعاسىننان جاسالعان قازاق قىزىنىڭ ءمۇسىنى ەرەكشە كوز تارتادى.
سوڭعى كەزدەردە قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ ماتەماتيكا سالاسىندا ءبىراز ەڭبەكتەنگەن. ول دا ناتيجە بەرگەن. سانداردىڭ كۋب ءتۇبىرىن تابۋدىڭ، سانداردىڭ «7» گە بولىنگىشتىگى جونىندە 3 جانە 10، ودان دا كوپ تاڭبالى ساندار مەن مىسالدار الىپ كورسەتتى. ءبىز ۆىگودسكييدىڭ انىقتاماسىنداعى تارتىپپەن قىرەكەڭنىڭ شىعارعان ەسەبىن تەكسەرىپ كورگەنىمىزدە قىرەكەڭ: «ول تارتىپپەن بولگەنشە، كوپ تاڭبالى سانداردى ءبىر تاڭبالى سانعا ءبولۋ ەرەجەسىمەن بولسەڭدەر تەز شىعارمايسىزدار ما — دەپ جىميدى. بۇل كۇلكى ونى شىنايى دا سىپايى كورسەتتى. سانداردىڭ 7-گە بولىنگىشتىك قاسيەتى جونىندە ماتەماتيكا تاريحىندا بىردە-بىر ماتەماتيكا تاريحىندا بىردە-بىر ماتەماتيكا وسى ۋاقىتقا دەيىن دايەكتى تۇجىرىم جاساماعانىن ايتساق، قىرەكەڭنىڭ بۇل جاڭالىعى ەرەكشە ەككەنىن كورسەتەدى.
اڭگىمە ۇستىندە ءبىز قىرعىزباي ىرىس ۇلىنىڭ ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن «فيزيكا ەسەپتەرىن وڭاي شىعارۋ ادىستەرى» دەگەن كىتاپ جازباق ويىن بايقادىق.
— سۋرەت ونەرىندە دە جۇمىستارىڭىز بەر ەكەن عوي — دەگەنىمدە.
— سۋرەت سالۋ — ول قولدان كەلەدى. ونى جاڭاعى ديپلومدارىن كورگەن بولارسىزدار — دەدى.
ءبىز ءمۇعالىم ۇيىنەن سىرتقا شىقتىق «جامىبىل زووتەحنيكالىق — مال دارىگەرلىگى تەحنيكۋمنىڭ ءمۇعالىمى قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ وسىنداي ادام» دەپ مەن ءاربىر ادامعا ايتقىم كەلەدى. ەرەكشەلىگى جوق، وسىنداي قاراپايىم ادامنىڭ وسىنشاما ونەر يەسى ەكەنىن قاسىندا ءجۇرىپ بىلمەۋدى ءجون كورمەدىم. ءوزىمدى ءوزىم كىنالادىم. «جاقسى ادام جانىڭدا ءجۇر» دەگەن وسى ەكەن» دەپ جازادى اۆتور.
«ۆاشا زاششيتا» گازەتى دە 2001 جىلى قىرعىزباي ىرىس ۇلى قاڭتاربايەۆتىڭ وسىنشاما ونەر يەسى ەكەنىن بارشا قاۋىمعا پاش ەتكەن. اقدانا سارعايىپ كەتكەن كەلەسى قۇجاتتاردى كورسەتۋگە دايىنداپ جاتقان كەزدە «ونەرلى دە ءبىلىمدى ادامدار جانىڭدا جۇرسە دە، ولاردى باسقا جاقتان ىزدەيتىنىمىز بار-اۋ» دەدىم ىشىمنەن.
اقدانا كورىكتى ءجۇزىن ماعان بۇرىپ، «مىنانى دا كورىڭىز دەگەندەي» جىميعان بويى تاعى ءبىر قۇجاتتى ۇسىنا بەردى.
مەن قۇجاتتى قاراپ وتىرعانىمدا اقدانا اكەسى قىرعىزباي ىرىس ۇلى تۋرالى ومىردەرەكتىڭ تاعى ءبىر سىرىن اشتى.
«اكەم تۋعان ءۇيى ءالى تاراز قالاسىنىڭ ورتاسىندا تۇر. اتامدى — اكەمنى اكەسى ىرىس قاڭتاربايەۆتى «حالىق جاۋى» دەپ الىپ كەتكەننەن كەيىن ءبىزدى دە قۋدالاعان دەيدى اكەم قىرعىزباي» دەدى ول.
اقدانانىڭ كورسەتكەن قۇجاتتارىن كورسەم شىنىندا دا قازىرگى اباي داڭعىلى بۇرىنعى تەمىرشى (قۇجاتتاعى اتى) كوشەسىندەگى تاراز قالاسىنىڭ ورتالىق الاڭىنا جاقىن تۇرعان ەڭسەلى عيمارات قىرعىزبايدىڭ اكەسى، ادۆوكات ىرىس قاڭتاربايەۆتىڭ ءۇيى ەكەن. كوزى اشىق ازامات كەزىندە ءۇيىنىڭ قۇجاتتارىن دۇرىستاپ جاساتىپ بەكىتتىرسە كەرەك. اكەسىن «تۇرار رىققۇلوۆپەن، وراز جاندوسوۆپەن بايلانىستا بولدىڭ» دەپ ايىپتاپ، حالىق جاۋى رەتىندە اتىپ جىبەرىپتى. ءبىراق كوپ كىتاپتاردىڭ اراسىندا ءۇيدىڭ قۇجاتى ساقتالىپ قالىپتى. اقدانانىڭ ايتۋىنشا قىرعىزباي اقساقال وسى ماعان كورسەتكەن قۇجاتتاردى كوتەرىپ، ءوزى دۇنيەگە كەلگەن، تۋعان اكەسى ىرىستىڭ ءۇيىن قايتارىپ الىپ، ەرەكشە مۇراجايعا اينالدارسام دەپ تالاي جەرگە بارىپتى. ءبىراق بىرەۋى دە سوزىنە قۇلاق اسپاعان. ءسويتىپ بوستان بوسقا الا شاپقىن بولىپ، 240 مىڭ تەڭگە قاراجات جۇمساپتى.
شىنىندا دا اكەسى سالعان، ءوزىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن ءۇيىن قايتارىپ السا نەسى ايىپ؟ بالەن جىل بويى ساقتالعان ءۇي قۇجاتى مەنشىك يەسىن ايعاقتاپ تۇرعان جوق پا؟ ەڭ بولماعاندا قىرعىزباي قاڭتاربايەۆتىڭ ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەسكەرىپ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ، حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن كەرەكتى قۇجاتتاردى ىڭعايلاستىرىپ، مۇراجاي ەتۋگە بولماس پا ەكەن؟
قىرعىزباي قاڭتاربايەۆ سياقتى ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان ادامنىڭ قولىنان شىققان باعاسى جوق تۋىندىلارعا سوناۋ الىستاعى يتاليا، ۆەنگريا، جاپونيا جانە ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ قالالارىنداعى ەل-جۇرت اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمعاندا، ەگەمەن ەل بولعان قازاقستان ونىڭ ەڭبەگىن باعالاپ، نەگە ءوزى ءۇشىن كوزىنىڭ تىرىسىندە مۇراجاي ەتىپ بەرمەيدى؟
قىرعىزباي اقساقالدىڭ شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن ءۇي كەزىندە قازاقتى بۇكىل الەمگە تانىتقان بالۋان قاجىمۇقان، قوعام قايراتكەرلەرى ت. رىسقۇلوۆ، س. سەيفۋللين، و. جاندوسوۆ، ع. مۇراتبايەۆ، د. فۋرمانوۆ جانە دە كوپتەگەن ءبىرتۋار ازاماتتار تالاي رەت ات باسىن تىرەپ، ءدام تاتقان قاسيەتتى شاڭىراق.
مىنە سول ۇلى ادامداردىڭ نيەت-تىلەگى، شىن جۇرەكتەن بەرگەن باتاسى قىرعىزباي قاڭتاربايەۆقا جۇعىستى بولىپ، تۋما تالانت يەسىنە اينالدى.
سوڭعى كەزدە قىرەكەڭمەن مەن دە بىرنەشە رەت جۇزدەسىپ، سۇحباتتاستىم.
جاسى سەكسەننىڭ ۇستىندەگى اقساقالمەن سوڭعى كەزدەسۋىمدە:
— قىرەكە، مەن سىزبەن قوشتاسپايمىن، تاعى دا كەلەمىن. وزىڭىزبەن ءالى تالاي جۇزدەسەمىن،-دەپ ۋادە بەرگەنمىن.
سونداي-اق قازاق ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ رەسمي تۇردە ات قويىپ ايدار تاققان قازاقشا، ورىسشا مىلقاۋلاردىڭ سويلەۋ تاسىلىمەن، ياعني ءۇش تىلدە سويلەيتىن «جاناشىر-ميلوسەرديە» گازەتىنە دە، جارىققا شىققان بىر-ەكى سانىنان كەيىن-اق، ستەپنوگورسك قالاسىندا مەملەكەتتىك تىلدە جارىق كورگەن «جاڭالىق» گازەتىنە كەلىپ تۇسكەن حاتتار سەكىلدى «جاناشىر-ميلوسەرديە» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا دا حات قارشا بورادى. ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ مۇشەلەرى مەن مۇگەدەكتەردەن بولەك، ون ەكى مۇشەسى تۇگەلدەرى دە بارشىلىق ەدى. بارلىعىنىڭ دا جولداعان حاتتارىنىڭ مازمۇنى ءبىر. «كاسساعا (جيناق كاسساسىنا) سالعان اقشامىز قايدا؟ كىمنەن تالاپ ەتەمىز؟ — دەپ سۇرايدى ءبارى. بۇل ماعان تانىس جاعداي. بۇرىن ءوز باسىمنان كەشكە جايت جانە حات يەلەرىنە جاۋاپتى جەدەل تۇردە بەرۋگە اسىعىپ، حات-سۇراقتاردىڭ تۇيىندى-تۇيىندىلەرىن عانا الدىم. مازمۇنى ورتاق تاعى ءبىر كوپ حاتتار كەلدى.
«ءبىز نەسيەنى العاشىندا تومەنگى پايىزبەن الىپ، ءونىم وندىردىك، نەسيەنى دە ۋاقىتىسىندا وتەپ، اجەپتاۋىر تابىسقا كەنەلۋشى ەدىك. قازىرگى ۋاقىتتا تابىس تاپپاق تۇرماق، وندىرگەن ءونىمىمىزدى وتكىزە المايمىز. شىققان شىعىنىمىزدى وتەمەيدى» دەيدى حات يەلەرى.
بۇل دا ماعان تانىس سۇراق. وسىدان ون جىل بۇرىن مەنىڭ «كولقاينار» اتتى كووپەراتيۆىم وسىنداي جاعدايعا دۋشار بولىپ، وسى حات يەلەرى سەكىلدى جاۋاپ ىزدەپ، شارق ۇرعانمىن! اشپاعان ەسىگىم، باسپاعان تابالدىرىعىم قالمادى. ءبىراق ەشكىمنەن ماردىمدى جاۋاپ الا المادىم. ءسويتىپ كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان ايىرىلعانمىن. بانكتان العان نەسيەنىڭ ءوسىمى شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، العان نەسيەڭدى وتەي الماي جاتساڭ قايداعى كۇلكى، قايداعى ۇيقى! ال وندىرگەن ءونىمىم ەشكىمگە كەرەك بولماي قالدى. ال، كووپەراتيۆ مۇشەلەرى ەڭبەك اقىلارىن تالاپ ەتەدى.
«ەندى نە ىستەيمىن؟» اقىل ايران بولدى. اقىلداساتىن دا پەندە جوق!-دەپ قۇسالىقپەن ءوتىپ جاتقان كۇندەردىڭ ءبىرىندى جۋالى اۋدانىنىڭ بۇرىنعى «بيلىكول» سوۆحوزىنداعى اۆتودۇكەن مەڭگەرۋشىسى، ەسكى تانىس اۋەسحان اناربەكوۆ ويلاماعان جەردەن «اقمولاداعى» مەنىڭ دۇكەنىمە كەلە قالدى. وتكەن-كەتكەن اڭگىمە اراسىندا وعان بار جاعدايىمدى جايىپ سالىپ ەدىم، اڭگىمەمدى بولمەي، تىڭداپ وتىرعان اۋكەڭ قولىمنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا:
— قورىقپا! قورىقپا، بالا! شارۋاڭ شەشىلەدى! جۇمىسشىلارىڭنىڭ ءبارىنىڭ ەڭبەك اقىسىن بەرەسىڭ! قارىزدارىڭنان دا قۇتىلاتىن جول بار!-دەدى. اۋەسحان تاباندا ءبىر قاپ اقشا الىپ كەلىپ قولما-قول جۇمىسشىلارىممەن ەسەپ ايىرىساتىنداي — قاتتى قۋاندىم. سودان قۋانعانىمنان:
— اۋزىڭا ماي، جال-جايا، اۋكە! قانداي جول؟! اينالايىن، اۋكە، باي بولعار ايتشى اقىلىڭدى! قانداي جول؟! — دەپ مارە-سارە بولدىم دا قالدىم.
— سابىر، سابىر ساقتا! جاعدايىڭدى تۇسىنەمىن! ەندى مەنى تىڭدا! كەپىلدىككە قوياتىن دۇنيە-مۇلىكتەرىڭ جەتەرلىك ەكەن. بۇدان ون جىلدان استام بۇرىن مەن مالشى ەدىم عوي! بولات كەمەلبەكوۆ ەكەۋىڭنىڭ وبلىستىق حالىقتىق باقىلاۋ توبىمەن ءبىزدىڭ «بيلىكول» سوۆحوزىنىڭ مال فەرماسىنا قوزى ساناققا كەلگەندەرىڭ ەسىڭدە مە؟
— ءيا! ءيا، كەلگەنبىز!
— ەسىڭدە بولسا، جاز جايلاۋىمىز، قىس قىستاۋىمىز ءبىر مۇستاحي دەگەن كورشىم ەسىڭدە مە؟
— ويباي-اۋ، اۋكە، نەگە ەسىمدە بولماسىن، ارينە ەسىمدە.
— قوش! سول ەكەۋىڭ تانىسا سالىسىمەن، اڭگىمەلەرىڭ جاراسىپ، كەتە-كەتكەنشە تالاي اڭگىمەنىڭ باسىن قايىردىڭدار عوي!
ءيا! ءيا، سولاي! سولاي بولدى! ءوزى دە ءبىر التىن ادام عوي، اۋكە! —دەپ قويام اعىمنان جارىلىپ.
— سول اڭگىمەڭ جاراسقان مۇستاحيدىڭ ءادىلحان دەگەن بالاسى وسى بىزدەگى حالىق بانكىنىڭ ديرەكتورى. ءمان-جايدى سوعان ايت! ءبىر كومەكتەسسە سول كومەكتەسەدى! مەنىڭ بىلەتىنىم وسى. باسقاشا امال كورىپ تۇرعانىم جوق — دەگەن اۋكەڭنىڭ ءسوزى ماعان ۇلكەن دەم بەرىپ، «ياپىر-اي، «ولمەنگەنگە ءولى بالىق جولىعادى»-دەگەن وسى ەكەن عوي! ولمەيتىن بولدىق قىسپاقتان شىعاتىن ۋاقىت تا جەتتى» دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن.
«نەسيە الاتىن بولىپتى» دەگەندى ەسىتكەندە جىگىتتەرىم دە ريزا بولاتىن بولدى. نەسيەنى العان زاماتتا مەكتەپكە باراتىن بالالارىنا ارناپ ءبىرىنشى كەزەكتە قاراجات بولدىرمەسەم بە؟! قالعان قاراجاتتى جانار-جاعار ماي الىپ دايىن جەرگە كۇزدىك بيداي سەۋىپ تاستايىن. ءشوپ جەتەرلىك. قىسقا تۇسەتىن مال دا كوپ ەمەس قوي! ساۋىن سيىر جانە بىرەر تۇياق قوي-ەشكىدەن جۇمىسشىلارىما ەڭبەك اقى ورنىنا بەرسەم. ودان كەيىن بيداي وراق تا كەلىپ قالادى. كوكتەم شىعىپ، كۇن جىلىنسا جاڭا تۋعان ءتول اياقتانىپ كەتەدى. «اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى» دەگەن وسى. قۇدايىم بەرەم! دەسە وپ-وڭاي ەكەن عوي. و، توبا! جاساعان يەم، ءوزىڭ جارىلقاي كور! دەپ قيالعا بەرىلىپ، اۋەسحاندى مويىنقۇمداعى مالشى قاۋىمىنا شىعارىپ سالعان بويدا مەن دە قالاعا حالىق بانكىنە اتتاندىم. نەسيە الۋعا كەپىلدىككە قوياتىن زاتتارىمنىڭ قۇجاتتارىن ءاۋ باستان دايىنداپ قويعانمىن. نەسيە الاتىنىم انىق، وعان تولىق سەنىمدەمىن.
انە-مىنە دەگەنشە پاركوۆايا كوشەسىندەگى حالىق بانكىنىڭ بۇرىنعى عيماراتىنا دا كەلىپ جەتتىم. كۇزەتشىلەردەن ءجون-جوسىقتى سۇراپ الىپ، ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە بەت الدىم. قابىلداۋ بولمەسىندەگى ايزادا اتتى حاتشى قىزبەن سويلەسىپ تۇرىپ، ديرەكتور ەسىگىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى قارا جالتىراق اينەك استىنداعى جازۋعا كوزىم ءتۇستى. وندا «ديرەكتور وڭعاربايەۆ ءادىلحان مۇستاحي ۇلى» دەپ جازىلىپتى. «سول! ءدال ءوزى! اۋەسحاننىڭ ايتقان ادامى! بولدى، ءىس ءبىتتى! جۇمىسىم شەشىلەدى!» دەپ قۋانىپ كەتتىم.
ءوزىمىزدى تانىستىرىپ الىپ، ايزادا قارىنداستان ديرەكتورعا كىرۋگە رۇقسات سۇرادىم. ول تەلەفونمەن ديرەكتورعا حابارلاستى عوي دەيمىن، ءبىر ۋاقىتتا ماعان قاراپ:
— كىرىڭىز! — دەدى.
ديرەكتورعا كىرگەن بويدا اڭگىمەمدى ءجۇز جىلدان بەرى تانىپ بىلەتىن ادامداي باستاپ-اق ەدىم، سودان كەيىن ءبىر ءسوزىمدى بىرنەشە رەت قايتالاپ، اقىر سوڭىندا نە ايتىپ، نە قويعانىمدى بىلمەي قالدىم. ايتەۋىر نەسيە تۋرالى قانشا رەت قايتالاعانىمدى ءبىر قۇدايىم ءبىلسىن. ديرەكتور ءلام-ميم دەپ جاۋاپ قاتپاعاننان كەيىن مۇلدە ساستىم.
مەنىڭ مىنا كۇيىمدى ءتۇسىندى عوي دەيمىن، ءبىر كەزدە ول:
— ساكە! باعانادان بەرى ايتىپ جاتقانىڭىزدىڭ ءبارى دۇرىس. ءبارى شىندىق. ەلدە، سونىڭ ىشىندە اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىندا بولىپ جاتقان جاعداي بارىمىزگە ءمالىم! — دەپ ءسوز ساپتاۋىن ارىدەن باستادى دا ەلدەگى احۋالدى، ءرۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋىن، اۋىل شارۋاشىلىعى عانا ەمەس، ءوندىرىس ورىندارىنىڭ دا داعدارىسقا ۇشىراعانىن پرەزيدەنتىمىز باس بولىپ، وسى داعدارىستان شىعۋ جولىن قاراستىرىپ جاتقانىن ۇزاق ءتۇسىندىردى. ونىڭ ايتقاندارىندا ءوزىم بىلەتىن دە، بىلمەيتىن دە جايتتار بار ەدى.
— وتكەن 1992 جىلى قازاقستاننان جيىرما شاقتى بانكير انگلياعا بارىپ وقىپ قايتتىق. كۋرستا وقۋ بارىسىندا ولاردى نەسيە بەرۋ 8-9% اسپايتىنىن ءبىلىپ، اڭ-تاڭ بولدىق. بۇلاردا ينفلياسيا دەگەن ۇعىمنىڭ جوق ەكەنىن ءبىلىپ تاعى دا باس شايقادىق،-دەدى ول اڭگىمە اراسىندا.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— سونى ايتايىن! — دەپ وتىرمىن عوي. ولار دا بىزدەگى جاعدايدى، اسىرەسە «نەسيەنى قانشا پايىزبەن بەرەسىزدەر؟»-دەپ سۇراعاندا «ءتورت ءجۇز پروسەنتتەن استى، — دەگەنىمىز سول-اق ەكەن، ءدارىس بەرىپ تۇرعان پروفەسسورىمىزدىڭ كوزى الارىپ، «مۇمكىن ەمەس! مۇمكىن ەمەس!» قالاي جۇمىس ىستەپ جاتىرسىڭدار؟! بۇل دەگەنىڭ ينفلياسيا ەمەس، ءتىپتى گيپەرينفلياسيا! — دەي بەردى بايعۇس. ءوز جۇمىسىنا شەكسىز بەرىلگەن جان ەكەن بىزگە، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ءتىپتى جانى اشىپ كەتتى.
شىندىعىندا دا 1992 جىلى نەسيە پايىزى 20% باستاپ، 400 پايىزعا دەيىن باردى عوي. مىنە، سابىر، العان نەسيەنىڭ پايىزى شارىقتاپ وسكەننەن كەيىن قانداي ءونىم وندىرۋگە بولادى؟ ول ءونىمىڭ قالايشا ارزان بولادى؟ مىنە، سەن دە وسى 1992ء-ىڭ نەسيەسىن الىپ، گيپەرينفلياسياعا ۇرىندىڭ. ەندى «تاعى دا نەسيە الامىن» دەيسىڭ. كەپىلدىككە قويعان دۇنيە-مۇلكىڭ بانككە تاعى دا ءوتىپ كەتپەسىن دەسەڭ شامالى قويا تۇر. ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتامىز شىقسىن. ول ءقازىر قولعا الىنۋدا. ءسويتىپ تاپشىلىقتىڭ ورنى تولسىن. ءار رەسپۋبليكا ءوز جولىمەن ءبىر قالىپتى ەكونوميكالىق جۇيەگە ءتۇسسىن.
سودان كەيىن نەسيە الا بەر. ساعان مەنىڭ ايتىپ وتىرعان دوستىعىم ءارى شارۋاشىلىعىڭنىڭ شىرقى بۇزىلىپ ىرگەسى سوگىلمەسىن، ەڭبەك ەتكەن ادامداردىڭ ەڭبەك اقىسىن بەرىپ، ەسەپ-قيساپ جاساسىپ، جاڭا تىرشىلىك كوزىن باستايىن دەگەن ويىڭدى بىلگەننەن كەيىن ايتىپ وتىرعانىم. ايتپەسە كوپتەگەن اۋىلداعى اعايىندار باعىت باعدارسىز جۇمىس ىستەپ، تاقىرعا وتىردى عوي؟ قايتا سەن ولشەپ-پىشىپ ارەكەت جاساعانىڭنىڭ ارقاسىندا شارۋاشىلىعىڭدى قۇلدىراتپاي، ءبىر جاقتى ەتىپ وتىرسىڭ عوي. ەندى شامالى ۋاقىت شىداپ شارۋاڭمەن اينالىسا بەر.
— ءادىلحان مۇستاحي ۇلى، شامالى ۋاقىت بولعاندا قانشا؟ جارتى جىل ما، جوق ءبىر جارىم جىل اينالىسىپ بارىپ كەلەيىن بە؟
— ناقتى مىنا ۋاقىت دەپ ساعان قالاي ۋادە بەرەيىن. ايتسە دە كوپ ۇزاماي-اق كەلەسىڭ. وعان سەنىمىم بار.
ويتكەنى ناقتى ىسكەرلىكتى تالاپ ەتەتىن شارۋالار كۇتىپ تۇر. ارينە جاعدايىمىز دۇرىس بولىپ، ينفلياسيا شىرماۋىندا قالماعاندا سەن سياقتى تياناقتى تۇلعالاردىڭ سانىن كوبەيتپەسەك كەۋدەسىنەن يتەرمەيمىز عوي. زاڭدى تۇردە كەپىلدىككە قوياتىن مۇلىكتەرىڭمەن تۇراقتى قالىپپەن جۇمىس ىستەگەنگە نە جەتسىن. وقاسى جوق، سابىر، «ەشتەن كەش جاقسى»-دەگەن عوي اتامىز قازاق. اكەل قولدى! ۋادە بويىنشا تۋرا وسى بولمەدە بارلىق قيىندىقتى جەڭىپ، جىلى جۇزبەن ءبىر جىلدان سوڭ كەزدەسەيىك.
ايتقان سوزدەرىن ۇيىپ تىڭداپ مامىلە جاي-جايباراقات وتىرعان مەن ەرىكسىز ۇسىنعان قولىمدى بەرىپ تۇرىپ. العاشقى رەت ديرەكتوردىڭ بولمەسىنە كىرگەندەگى «ۇرداجىقتىڭ» كەيپىندەگى بەينەمە، كەشىرىم ءوتىندىم. مەنىڭ رياسىز جىميعان ءتۇر كەلبەتىمنەن ىڭعايسىز جاعدايداعى كۇيىمدى بايقاپ قالدى ما؟ جوق الدە ەر-ازامات ەمەس پە؟ دالا زاتى دەگەن وي بولدىما قايدام:
وقاسى جوق! شارۋا ادامنىڭ سونداي تاسۇر-تۇسىر ءجۇرىس تۇرىسى. دالا دۇنيەسىنە ساي مىنەز ايبات بولماسا ول شارۋاشىلىقتى قالاي يگەرەدى؟ كەڭ دالانى قالاي مەڭگەرەدى؟ ال جاقسى قاجىماي-تالماي ەڭبەك ەت.
ديرەكتوردىڭ كابينەتىنەن شىقسام ايزادا وتىرعان قابىلداۋ بولمەسىندە كەزەك كۇتكەن ادامدار تولىپ وتىر ەكەن.
«ماسقارا! قانشا ۋاقىتىن العانمىن! ۇيات بولعان ەكەن-اۋ!» دەدىم دە جىلدام باسىپ، سىرتقا شىعا بەرىپ، 1987 جىلدارى تانىسقان مارجان قوجامۇراتوۆاعا كەزدەسە كەتتىم. ول وسى بانكتە يۋريست-كونسۋلت بولىپ قىزمەت ىستەيدى ەكەن. «كازگالانتەرەيتورگتا» توۆاروۆەد بولىپ ءجۇرىپ، قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە سىرتتاي وقۋشى ەدى.
— قايدان كەلە جاتىرسىز؟ — دەدى ول بۇرىنعى ادەتىنشە جىميىپ.
— گيپەرينفلياسيانى قالاي جويۋ كەرەكتىگى جونىندەگى ساباقتان كەلەمىن.
— كىم وتكىزىپ جاتىر؟
— وڭعاربايەۆتىڭ ءوزى. سەن نەگە قاتىسپادىڭ؟
— بىلمەي قالدىم. ماعان ەشكىم ايتقان جوق! جۇمىسقا ەندى عانا ورنالاسىپ ەدىم.
قايران التىن قىزىم-اي! باياعى اڭقاۋلىعى قالماپتى. مەنىڭ قىلجاعىما قۇدايداي سەنىپ تۇر. بۇل مىنەزى مەنىڭ قىزىما ۇقساس بولعاننان كەيىن بە، قاتتى ەركەلەتكىم كەلىپ كەتتى.
ول كىسى كەز-كەلگەن ماماندى كونكۋرسپەن قابىلدايدى. ءيا، ءيا، باس مامانداردى عانا ەمەس، ءتىپتى باقىلاۋشى كاسسيرعا دەيىن. بۇل كىسىنىڭ وسىنداي ەرەكشە ادىستەمەسى بار. سونداي-اق تاعى ءبىر ەرەكشە ادىستەمەسى بار. سونداي-اق تاعى ءبىر ەرەكشە قاسيەتى — تۇراقتى تۇردە، جاڭاعى ءوزىڭىز ايتقانداي، ساباق وتكىزىپ تۇرادى. ودان كەيىن بىلگىر مامانداردى ءار-ار جەردەگى فيليالدارعا ساباق وتكىزۋگە جىبەرەدى. سونىمەن بىرگە ءوزىڭىز سەكىلدى ىسكەر ازاماتتارمەن «كەزدەسۋ ساعاتىن» وتكىزدىرەدى، ناتيجەسىن ءوزى جەكە قاداعالاپ وتىرادى.
مەن مارجاننان مىنا جاڭالىقتى ەستىگەنىمدە «ويپىرماي، جاڭا عانا مارجانعا ايتقان قىلجاعىمنىڭ شىندىققا اينالعانىنا قۋاندىم.
— اتاڭنان اينالايىن ادەكە! مۇنداي باستامانى ادەتكە اينالدىرعانىڭدى كىم بىلگەن؟ مىنە بۇل ونەگەلى باستاماڭ ايدالاداعى مەنى دە قۋانتتى، ءبىرىنشى قۇداي، ەكىنشى وزىڭە سەندىم» دەدىم ىشتەي. سول ەكى ورتادا مارجان دا ءوز شارۋاسىنا كەتۋگە ىڭعاي تانىتتى دا:
— ەندى قاشان كەلەسىز؟ — دەدى. بۇل جولى ەشقانداي دا ءازىل-قالجىڭسىز:
— ءبىر جىلدان سوڭ! — دەپ ەدىم، مەنىڭ شىنىمەن ايتقان سوزىمە سەندى مە سەنبەدى مە، ايتەۋىر:
جارايدى، كەلىڭىز، كورىسكەنشە، — دەپ جاقىن ەسىكتىڭ بىرىنە كىرىپ كەتتى.
مەن سىرتقا شىعىپ، ماشنامنىڭ قاسىنا كەلگەن سوڭ مانا بولعان اڭگىمەنى وي ەلەگىنەن وتكىزە باستادىم. «ءبىر جىلدان سوڭ كەل»-دەيدى ءيا مىنا وڭعاربايەۆ. نەگە ءبىر ايدان سوڭ ەمەس؟ نەگە ەكى جىلدان سوڭ ەمەس؟ تۇككە تۇسىنسەم، بۇيىرماسىن! ءبىر جىلعا دەيىن كىم، بار كىم جوق؟ الدە الداۋسىراتىپ جىبەرگەنى مە؟ ودان وعان نە پايدا؟ جوق، الدە شىنىمەن جاناشىرلىق تانىتقانى ما؟ ءبىر كورگەن ادامعا دا سويتە مە؟ قيسىنى كەلەتىن تىرلىك ەمەس! جاي الىپ قاشتىسى بولار. ايتپەسە ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ نەسى بار؟ توقتا، بالەم، قۋلىعىڭدى اسىرعانىڭدى كورەيىن. تۋرا اكەڭە بارامىن! اكەسى جاقسى ادام! مۇنىڭ الىپ قاشتىعى سالعانىن سوندا كورەيىن. بىردەڭە دامەتىپ وتىر-اۋ، ءا؟! بالەنىڭ ءبارى وزىمنەن بولدى. اڭگىمەنى تۋرا اكەسىن تانيتىندىعىمنان باستاۋىم كەرەك ەدى. قاپ اتتەگەناي-ا! مەيلى تۇرا تۇر ەندى، بالەم!-دەپ ماشيناعا وتىردىم دا «اقمولا» قايداسىڭ! — دەپ تارتىپ كەتتىم. ويىم قۇمداعى مالشى اۋىلدان قايتقان اۋەسحاندى جولىقتىرۋ. ءسويتىپ بۇكىل جاعدايدى الدىنا جايىپ سالۋ. قۇداي بىلەدى، مىنا وڭعاربايەۆ بىردەڭە دامەتتى. قولما-قول ۇستاتا سالاتىن ەشتەڭەمنىڭ جوعىن ءبىلىپ، الداپ-سۋلاپ شىعارىپ سالدى. «مەنى اكەسىنە ەرتىپ اپار. قولىما اقشا تيگەندە قالاعانىن بەرەمىن!» دەپ اشىق اڭگىمە جۇرگىزەم دەگەن نەبىر ويلارىمەن «اقمولاعا» دا كەلدىم.
قۇرعان جوسپارىم، ارينە وزىمشە كەرەمەت. وندا ايتىلار ءاربىر سوزىنە دەيىن جاتتاپ العام. ءبىراق مەن كۇتكەن اۋەسحانىم ءالى جوق. ەندى اۋەسحاننىڭ تىلەۋىن تىلەۋگە كىرىستىم. «امان-ەسەن ورالسا» ەكەن دەيمىن. ياپىر-اي، «ويىق» نە بولماسا «بوستاندىق» نە «اقكول»، «بايسال»، «ون التى بەل»، ميحايلوۆكا كەتتى مە ەكەن؟ ءبىراق ول جول ورالما عوي! ەڭ جاقىن دا جاقسى جول وسى «اقمولا» ارقىلى وتەدى. باسقا جولمەن جۇرمەيدى. ونىڭ ءجونى جوق. مۇمكىن، ءالى ساۋدا جاساپ جاتقان شىعار. الدە ماشيناسىنا بىردەڭە بولىپ قالدى ما؟ تەحنيكانىڭ اتى-تەحنيكا عوي!
وسىلاي اۋەسحاننىڭ تىلەۋىن تىلەۋمەن ءۇش كۇن دە وتە شىقتى. سول كۇنى «بيلىكول» سوۆحوزىنىڭ ماڭداي الدى شوپانى ءبيلىباي ءوزىنىڭ «ۋازيك» ماشيناسىمەن دۇكەنگە ساپ ەتە قالدى. ءبيلىباي سوۆحوزدان قۇمعا كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. ءتۇر الپەتىنە قاراسام بۇرىنعى مەن بىلەتىن ءبيلىباي ەمەس. قاباعى قاتۋلى.
— و-! بيلىەكە، مازاڭ جوق قوي؟ جايشىلىق پا؟
— ءا-اي، جايشىلىق!
— وتكەندەگى كەلىنىڭىز قالاي، امان-ەسەن اياق-قولىن باۋىرىنا الدى ما؟ نەمەرەڭىز ەندىگى قىرقىنان شىققان شىعار؟ كىندىك اكەگە جورالعىڭىزدى جاسامايسىز با؟ «ەر ازامات كىندىك اكە بولعان بالا جامان جىگىت بولمايدى» دەيدى عوي ۇلكەن كىسىلەر. مەن وسىمەن ءۇشىنشى بالاعا كىندىك اكەمىن. ءبىرىنشى كىندىك بالام مىناۋ دۇكەننىڭ ارتىنداعى «لەسحوز» دەيمىز عوي، سونىڭ كۇزەتشىسى قۇدايبەرگەننىڭ نەمەرەسى. ءسىزدىڭ كەلىننەن ءبىر ايداي بۇرىن وسى «اقمولا» بوساندى. اتىن سارسەنبى كۇنى تۋعاننان كەيىن، سارسەنبي دەپ ءوزىم قويدىم.
ال ءسىزدىڭ كەلىندى قۇمنان وسى جەرگە جەتكىزگىزگەنگە دەيىن قاتتى قينالىپ قالىپتى — دەي بەرىپ ەدىم، ءبيلىبايىم اپپاق ساقالىمەن قۇداي اتىپ كەتكەن تالاي ءسوزدى توعىتپاسا بار ما؟ «قوي ءسوزىمدى قور قىلمايىن» دەدىم دە ەپتەپ-سەپتەپ تەزىرەك ساۋداسىن جاساتىپ اتتاندىرۋعا اسىقتىم. وعان كەتەر كەزدە:
— اۋەسحانعا «اقمولادا» كۇتىپ وتىر دەڭىزشى جولاي ماعان مىندەتتى تۇردە سوقسىن، — دەدىم دە دۇكەننىڭ قوسالقى بولمەسىنە ءۇن-تۇنسىز كىرىپ كەتتىم.
ءبيلىبايدان سوڭ اراعا ءبىر كۇن سالىپ، كوپتەن كۇتكەن اۋەسحانىم دا كەلدى. كەلگەن بەتتە اۆتولاۆكاسىنان تۇسەر-تۇسپەستەن:
— اۋ-ۋ، ءىنىم-اۋ! اناۋ ءبىزدىڭ «بايدى» رەنجىتىپ الىپسىڭ عوي. وكپەسى قارا قازانداي، — دەپ جاتىر.
— ءى-ى، بايلارىڭىز قاتتى رەنجۋلى بولسا، قۇمنان قايتار جولىندا رەنىشىن جازىپ الارمىز، — دەگەن ءسوزىمدى بىردەن تۇسىنگەن اۋكەڭ:
— بەلگىلى باي عوي، — دەپ قىسقا قايىردى.
— اۋكەڭە ات-كولىك امان با؟، — دەپ سۇراپ ۇلگەرگەنىمشە، اڭگىمەنى بىردەن ماشيناسىنىڭ قوراپشاسى بۇزىلىپ، كوپ قيىنشىلىق كورگەنىن ايتتى دا:
— باردىڭ با وڭعاربايەۆقا؟ — دەدى.
وسى سۇراقتى كۇتىپ وتىرعان مەن سارناپ قويا بەردىم.
— ءىنىم ايتىپ وتىرعانىنىڭ ءبارى راس. مەن سەنەمىن... بۇل جوسپارلارىڭدى جەتىسكەننەن جاساپ وتىرعان جوقسىڭ. ونى دا تۇسىنەمىن! «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى» دەگەن عوي. سەن شارشاما! ءادىلحانعا پارا بەرىپ، اقشامەن ۇرىپ الا المايسىڭ. ويتكەنى «شىر» ەتىپ دۇنيەگە كەلگەننەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمىزدا وسكەن بالا عوي. ول بالامىزدىڭ سىرى وزىمە ءمالىم. اكەسى مۇستاحيدى ءوزىڭ بىلەسىڭ. مۇستەكەڭنىڭ تاربيەسىن العان بالا وندايعا بارمايدى، — دەدى.
— اكەسى مۇستاحي تالاي اۋىرتپالىقتى باسىنان وتكەردى سوندا دا اۋىر ەڭبەككە، جەتىسپەۋشىلىككە، جوقشىلىققا مويىماي، ءبارىن توتەپ بەرىپ، سول ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورگەن جان. ايتپەسە سول ۋاقىتتاعى جەتى جىلدىق مەكتەپتى «وتە جاقسى» دەگەن باعامەن بىتىرگەن ەدى. مىنە سول اكە اقىلىن تىڭداپ، قۇلاعىنا قۇيىپ وسكەن بالا وسى ءادىلحان. وعان دا بىردەن حالىق بانكىنىڭ ديرەكتورى بولۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. قانشاما ەڭبەك، قانشاما تەر توگىلدى. اقىرىندا مۇنىڭ دا قولى جەتتى. جوعارى ءبىلىم الۋ دا ءادىلحانعا ۇلكەن ەڭبەكپەن كەلدى. ون جىلدىقتى بىتىرگەننەن سوڭ ول دا اكەسى مۇستاحي سياقتى ومىرگە دەگەن جولدامانى ەڭبەكپەن باستادى. قۇرىلىسشى بولدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ وقىدى. ەڭبەك پەن ءبىلىمدى قاتار الىپ جۇرگەن ءادىلحان اقىرى جوعارى ءبىلىمدى بۋحگالتەر ماماندىعىن الىپ شىقتى. سول ۋاقىت ىشىندە اكەسى قۇساپ جاماندى دا، جاقسىنى دا كوردى. سونداي ءجون سەن ايتتى ەكەن، -دەپ، مەن ايتتى ەكەن،- دەپ قىلمىسقا بارا ما؟ پارا الۋ، جەمقورلىققا، دۇنيە قوڭىزدىققا بارۋ دەگەن مەن بىلەتىن وڭعاربايەۆتار اۋلەتىندە اتىمەن جوق. ولار وزدەرىنىڭ ادال ءىسى مەن بىلىمىنە عانا سەنەدى. كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتامايدى. سوندىقتان دا پەندەشىلىك جاساما! ءوزىڭدى جامان قارسى الماپتى، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايتىپ سەنىڭ پايداڭا شىعاتىن جاعىن ويلاپتى. مەنىڭ اقىلىم سونىڭ ءوزى ايتقان ۋاقىتىندا بار، — دەپ اڭگىمەسىن ءبىتىردى اۋەسحان.
— ءبىز ابدەن بۇرىنعى سارىنعا بوي بەرىپ، شىندىعىندا دا جامان داعدىعا ۇيرەنىپ كەتىپپىز. رەسەيدەن بۇيرىق كۇتىپ، جوسپارشىلدىققا، ۇرانشىلدىققا ۇرىنىپپىز. سونىڭ سالدارىنان، وسىنداي كەزەڭگە تاپ كەلگەن سياقتىمىز. جاڭا عانا ءسىز ايتقان ءسوزدىڭ جانى بار. اڭعالدىققا سالىنىپ، ءادىلحاننىڭ ايتقانىنا دا دەن قويماپپىن. راسىندا ءبىرىڭىز بانكيردىڭ، ەكىنشىڭىز شارۋانىڭ تىلىمەن ءتۇسىندىرىپ، مەنى وي تۇبىنە ۇڭىلۋگە ءماجبۇر ەتتىڭىزدەر. سوندىقتان دا ەرتەڭگى كۇن ەمەس، بولاشاققا بولجام جاساپ، وتپەلى كەزەڭ اۋىرتپالىعىمەن، ءادىلحاننىڭ سوزىمەن ايتقاندا، قازاقستاننىڭ قاراپايىم ازاماتىنان باستاپ، پرەزيدەنتىنە دەيىن حالىققا ءتيىمدى جاعىنىڭ امالىن قاراستىرىپ كۇرەسۋ كەرەك. ءبىزدى رەسەي لاقتىرىپ كەتسە، ەندى ءوزىمىزدىڭ ەلباسىنىڭ جاڭا زاڭى، جاڭا تالابىنا ساي حالىق يگىلىگىن ءوزىمىز جاساۋ ءۇشىن جاڭا جول، جاڭا ءتاسىل قاراستىرۋ قاجەت.
— ول قانداي جاڭا ءتاسىل؟
— ونىڭىز بارلىق بايلىق، ءتۇرىنىڭ كوزىن ارشىپ، سونى ارشىعان ادامعا تيەسىلىسىن، سول بايلىقتىڭ يەسىنە دە ءوز ۇلەسىن بەرە كەلە، كەزەڭ قىسپاعىنان بىرتىندەپ شىعۋعا، قۇنسىزدىقتى دا جويۋعا، الەۋمەتتىك جاعدايدى دا كوتەرۋگە بولاتىن جول ەكەن. مۇنى ماعان ءادىلحان ابدەن ءتۇسىندىردى، — دەدىم مەن.
— وسىنداي جاعدايمەن ءبىر امالىن تاپپاسا، مىنا قالىپپەن ۇزاققا بارا المايمىز. نە دەگەن سۇمدىق؟ مىنە مەن مالشى قاۋىمعا ازىق-تۇلىك جەتكىزۋگە قۇيعان جانار-جاعار مايىمنىڭ قۇنى اپارعان ازىق-تۇلىك قۇنىنان التى ەسە اسىپ كەتتى. قايدا بارا جاتىرمىز ءوزى؟
— بۇل ماسەلەنى وتكەندە ءادىلحانعا بارعانىمدا «ءبىر قاپ ۇن بۇرىن 17 سوم (رۋبل) ەدى. ال ءقازىر شە؟ بەس-التى ەسە ءوسىپ كەتتى» دەگەنمىن. سويتسەم كوپ نارسەنىڭ پروبلەماسىنا كەپ تىرەلەدى ەكەن. ءبىز ونىڭ پايىمىنا بارماي قۇريدى ەكەنبىز. سونى ءادىلحان ماعان سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كوزىمدى جەتكىزدى. ءادىلحاننىڭ ناقتى ايعاعىنان كەيىن بۇل قاراجات جاعىنداعى الاساپىران قۇنسىزدىقتى ءتۇسىندىم. ءسويتىپ ءوزىمنىڭ شولاق ەسەبىم بويىنشا العان نەسيەمە تانا-تورپاق الىپ قويسام كۇنىن جەيدى ەمەس پە، ءبىر-بىر جارىم جىلدان سوڭ ىشكەن-جەگەنىن اقتاماي ما؟- دەپ ەدىم، ەندى ول ويىمنان، اسىرەسە ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن سوڭ، اينىدىم. قۇرىسىن، كۇن ساناپ ەمەس، مىنا باعا ساعات ساناپ ءوسىپ جاتقاندا پايدا تاپپاق تۇرماق، ءوز باسىن جەپ قوياتىن ءتۇرى بار كورىنەدى. ودانشا «مىنا قۇنسىزدىق ءبىر جاقتى بولعانعا دەيىن قويا تۇرۋ كەرەك ەكەن» دەپ ءبىر توقتامعا كەلدىم، — دەدىم اۋەسحانعا.
سول توقتام ءبىر جىل ەمەس، سەگىز جىلعا سوزىلدى. حالىق قاتتى كۇيزەلىسكە دۋشار بولدى. ءبىزدىڭ ەلدە ءبىر جاقسىسى بەيبىتشىلىك بولدى. كورشىلەس الىس-جاقىن ەلدەردەن كۇن كورىس ءۇشىن جۇمىس ىزدەگەندەر كۇننەن-كۇنگە اعىلىپ جاتتى. كەيبىر ەلدەردەگى وتپەلى كەزەڭ داعدارىسى اشارشىلىققا، سوعىس وتىن تۇتاندىرۋعا اكەلىپ سوقتى. ەلباسىنىڭ كورەگەندىلىك ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە ونداي سۇمدىقتان ءبىزدىڭ ەل امان قالدى.
ەلباسىنىڭ كەمەڭگەرلىگىنىڭ ارقاسىندا بارلىق قيىنشىلىقتى بىرتىندەپ جەڭگەن كۇيدە ۇلتتىق ۆاليۋتا ءوز اينالىمىنا ءتۇستى. ال ءوزىم دە وتپەلى كەزەڭ داعدارىسىنان تاياق جەپ، قولىمدا قالعان جالعىز كاماز-بەن ساپارعا اتتاندىم. ول دا كۇن كورىستىڭ امالى بولاتىن. سودان اراعا ءادىلحان ايتقان ءبىر جىل ەمەس، بىرنەشە جىلدار سالىپ حالىق بانكىنىڭ ديرەكتورى ءادىلحان وڭعاربايەۆقا كەلدىم.
— بيىل ءبىزدىڭ بانككە سالىمشىلار سانى الپىس پايىزعا ءوسىپ، ءۇش ميللياردتان اسا تەڭگەنى ساقتاپ وتىرمىز. ساقتاعاننان بولەك، سول حالىققا ءبىز نەسيە بەرۋ جاعىنىڭ بىرنەشە ءتۇرىن جەتىلدىرىپ، دامىتۋ جاعىن دا قاراستىرۋدامىز. ۇلتتىق ۆاليۋتا اينالىمعا تۇسكەن ۋاقىتتا كوپتەگەن كەلەڭسىز جاعدايلاردى دا باستان كەشتىك، — دەپ باستادى اڭگىمەسىن ءادىلحان. — سول كەلەڭسىز جاعداي ءبىراز ۋاقىت بويى ءبىزدىڭ بانككە حالىقتىڭ سەنىمسىزدىك كوز قاراسىن دا تۋعىزدى. بانكتىڭ نەگىزى سالىمشىلاردان تۇراتىندىقتان، تەڭگە اينالىمعا تۇسكەندە حالىق بانكىنىڭ رەسپۋبليكالىق باسقارۋ جۇيەسىندەگى باسشىلارى سالىمشىلار جاعىن قولداپ، كوپتەگەن جىلدار بويى، جيناق كاسساسىنا سالعان اقشاسىنىڭ كۇيمەيتىن جاعىن ۇكىمەت باسشىسىنا (ول كەزدە تەرەششەنكو) تۇسىندىرە المادى. مەنىڭ جانە سەلينوگراد وبلىسىنداعى حالىق بانكىنىڭ ديرەكتورى ەكەۋمىزدىڭ سالىمشىلار جاعىنىڭ اقشاسى كۇيمەيتىن جاعدايدى قاراستىرعان ۇسىنىسىمىزدى قاۋقارسىز، جارامسىز دەپ قابىلدامادى. ءتىپتى ونى سىنعا الدى. وسىنداي جىبەرىلگەن قاتەلىكتىڭ ناتيجەسىنەن اقشاسى كۇيگەن سالىمشىلار جاعى حالىق بانكىسىنە ءبىراز ۋاقىت سەنىمسىزدىك تانىتتى. بۇل جاعداي بانك جۇمىسىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. ءارى سالىمشىلار «سالعان اقشامىزدى تاعى دا جوعالتىپ الامىز با؟» دەگەن ءقاۋىپ تە باسىم بولدى. دەگەنمەن ۋاقىت وتە كەلە ءبىزدىڭ بانكتىڭ حالىقپەن جۇمىس جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە قالالىق، اۋداندىق، كەرەك دەسەڭىز اۋىلدىق جەرلەردەگى بولىمدەرىنە دەيىن جۇيەلى جۇمىسىن زەردەلەي بىلگەن سالىمشىلار سەنىمى قايتادان جاندانا ءتۇستى. الگىندە وبلىس كولەمىندەگى سالىمشىلار سانىن ايتسام. ال رەسپۋبليكا بويىنشا سالىمشىلار سانى 25% جەتتى. بۇل تەك قانا حالىق بانكى بويىنشا. قالعان پايىز مولشەرى رەسپۋبليكاداعى باسقا بانكتەردىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. ءبىز ءبىر جىلدا حالىققا وبلىس بويىنشا 1 ملرد 95 ملن. تەڭگە نەسيە بەردىك.
بۇل تەك كەلىسىمدى جالاقى الاتىن كىسىلەرگە بەرگەنىمىز عانا. سونداي-اق اۋىلدىق جەردەگى اعايىنداردى دا قامتىدىق. بۇل بەرىلگەن تۇتىنۋشىلار قاجەتتىلىگىن وتەيتىن نەسيەنى وتە ءزارۋ مۇقتاجىنان باسقا دا يگىلىكتى ىستەرىنە جۇمسايتىنداي جاعداي تۋعىزۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ بانك «قايدا جۇمسايسىڭ؟ نە ءۇشىن كەرەك؟» دەپ سۇرامايدى دا.
بۇل تۇتىنۋ نەسيەسىن قاي اۋداننان دا الامىن دەۋشىلەردىڭ قولىن قاقپاي بەرۋدەمىز. مىسالا سارىسۋ 81 ملن.، جۋالى 61 ملن. قورداي 71 ملن.، تالاس 82 ملن.، تۇرار رىسقۇلوۆ اۋدانى 21 ملن.، شۋ اۋدانى بويىنشا 114 ملن.، تاراز قالاسى مەن بايزاق، جامبىل اۋداندارى 529 ملن. تەڭگە الدى. سوڭعى ءۇش ەلدى مەكەن قالانىڭ قۇرىلىمىنا كىرگەندىكتەن قوسىلىپ، بىرگە ەسەپتەلەدى. بارلىعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 100 مرد. نەسيە بەرىپ وتىرمىز.
سونداي-اق بۇل تۇتىنۋ نەسيەسىن بولەك شاعىن جانە ورتا كاسىپپەن اينالىساتىن كاسىپكەرلەرگە بەرگەن نەسيەمىز ءوز الدىنا. ماقساتىمىز حالىقتىڭ اقشاسىن ساقتاپ قانا قويماي، وعان قىزمەت ەتىپ، ءتىپتى ەتەنە ارالاسىپ، جاعداي تۋعىزعانىمىزدىڭ ارقاسىندا حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرە باستادىق. ەندى كەلەشەكتە ەكى سالانى نەسيەمەن قامتاماسىز ەتۋگە 3 مرد. تەڭگە بەرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
ءدال قازىرگى ۋاقىتتا دوللاردىڭ قۇنى ءتۇسىپ جاتىر. ءبىراق سالىمشىلار تاراپىنان بۇعان دا الاڭداۋشىلىق كورىنبەيدى. سەبەبى سالىمشىلار دا وزدەرى باسىنان كەشكەن قۇنسىزدانۋدىڭ ءىس جۇزىندە ءدامىن تاتقاندىقتان، ەندىگى جيعان-تەرگەنىن كۇيدىرمەس ءۇشىن ساقتىق شارالارىن جاساپ، نەشە ءتۇرلى ۆاليۋتالىق سالىمعا ءبولىپ سالىپ ساقتاۋدى ادەتكە اينالدىرعان. وسى جۇيەمەن تەڭگە، دوللار، ەۆرو سالىمىن قاتار پايدالانعان سالىمشىلار استە ۇتىلمايدى. ۇتىلمايتىندىعىنا وزدەرىنىڭ دە كوزى جەتكەلى قاشان.
2002 جىلدارى دوللار سالعان سالىمشىلار 60% قۇراسا، ۇستىمىزدەگى جىلى ول كورسەتكىش 40 پايىزدى عانا قۇراپ وتىر. كەرىسىنشە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ سالىمشىلارى 60 پايىزدان اسىپ، كۇننەن كۇنگە ءوسۋ ۇستىندە. تەڭگەنىڭ جىلىنا تولەنەتىن پايىز مولشەرى ارتىق بولعاندىقتان كوپتەگەن سالىمشىلار ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتانى سالۋعا ىنتالى. كەلەشەكتە دە ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇنى تۇراقتى بولادى عوي دەپ ويلايمىن.
1992 جىلعى اڭگىمەمنىڭ بارىسىن دا ايتا كەتەيىن. سول سەن كەلىپ سۇراعاندا مەنىڭ انگلياعا بارىپ كەلگەن كەزىم ەدى عوي. سودان بەرى دە قانشاما جىلدار ءوتتى، قانشاما كوزگە كورىنەتىن اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلدى. سول اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ ءبارى جەدەل پروگرەسسيۆتىك قارقىن مەن تەحنيكانىڭ ماڭداي الدى جەتىستىكتەرى ەنگىزىلگەن وركەنيەتتى ەلدەردەن ۇيرەنگەنىمىزدىڭ، ونى ءوزىمىزدىڭ جۇيەگە كەلتىرىپ، كادەگە اسىرعانىمىزدىڭ جەمىسى عوي دەيمىن. قازاقتا «كورە-كورە كوسەم بولاسىڭ» دەگەن بار عوي. بۇل دا وسىنداي ىس-ارەتكەتتەن كەيىن دۇنيەگە كەلگەن ءسوز بولسا كەرەك.
انگليادا العاش رەت كومپيۋتەرلىك جۇيەنى كورگەنىمىزدە بىزدە ءالى كۇنگە قاراپايىم ەسەپ ماشينكالارى ەدى. بۇگىنگى تاڭدا سول كومپيۋتەرلىك جۇيەگە دە جەتتىك. وسى جەتىستىكتىڭ ءبارى جالعىز مەنىڭ ەڭبەگىم ەمەس، بارلىق ۇجىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ، مامانداردىڭ دا ەڭبەگى.
العاشقى ۆاليۋتامىز ەنگەن كۇننەن باستاپ، ينفلياسيا جىلما-جىل تومەندەپ، بۇگىنگى كۇندە، قۇدايعا شۇكىر، دۇنيە جۇزىلىك دەڭگەيگە جۋىقتادى دەپ تولىق ايتۋعا بولادى. ون جىلدىڭ ىشىندە وسىنداي جەتىستىككە جەتۋ دە وڭايعا تۇسكەن جوق. دەگەنمەن ءالى دە جوعارى. سوندىقتان دا شەت ەلدىڭ نەسيەسىن الىپ، وعان ءوزىمىزدىڭ پايىزدىق مولشەردەگى سومنان قوسىپ جۇمىس جاساۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. كەلەشەكتە وسى قارقىنمەن جۇمىس ىستەي بەرسەك ءارى دەگەندە ءۇش-تورت جىلدىڭ ىشىندە شەت ەلدىك دەڭگەيدەگى تەپە-تەڭدىككە قول جەتكىزۋگە بولادى.
اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى كاسىپكەرلەردەن بولەك ءبىزدىڭ حالىق بانكى ءىرى-ىرى ءوندىرىس ورىندارىن زاۋىتتاردى دا قامتاماسىز ەتەدى. حيميا وندىرىسىمەن قاتار قانت زاۋىتى، تەمىر جول مەكەمەلەرى قىزمەتكەرلەرىنىڭ بارلىعى دا ەڭبەك اقىلارىن ءبىزدىڭ پلاستيكالىق كارتوچكامىزبەن الادى. سونداي-اق بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن مەكەمەلەر دە سويتەدى. ونداي مەكەمەلەر كەزىندە ەكى ويلى بولعان ەدى. ءسويتىپ بانكتىڭ قىزمەتىنە وتپەكشى بولعان سىڭاي تانىتقان. سول كەزدە تىكەلەي وبلىس اكىمى س.ءا. ۇمبەتوۆ ارالاستى:
حالىق بانك سەكسەن جىلدىق تاريحى بار. جۋىق ارادا تويلايىق دەپ وتىرمىز، قىزمەت كورسەتەتىن ايماعى دا كەڭ. اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنان بولەك ءىرى-ىرى ءوندىرىس ورىندارىنا دا ايلىق بەرۋ قىزمەتىن پلاستيكالىق كارتوچكاعا كوشىرگەن. سوندىقتان دا بيۋدجەتتەن ايلىق الاتىن بارلىق مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرى باتىل تۇردە حالىق بانكىنىڭ قىزمەتىن قابىلداۋىنا بولادى!-دەدى ول. اكىمنىڭ ۇسىنىسىنان سوڭ قازىرگى ۋاقىتتا بيۋدجەدتىك مەكەمەنىڭ 90 پايىزى ءبىزدىڭ بانكىدەن ايلىق الاتىن بولدى. ودان جامان بولعان جوق، ولار نەسيەنى ەشقانداي كەدەرگىسىز قالاعان ۋاقىتىندا الىپ، ءوز قاجەتتىلىگىنە جۇمساي الادى. وسى جاعىنان كەلگەندە وبلىستا دا، رەسپۋبليكا بويىنشا دا ءوزىنىڭ حالىققا قىزمەت كورسەتۋى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا.
حالىق بانكىنىڭ دامۋ جاعىن، اسىرەسە پروگرەسسيۆتىك جولداعى باعىتىن ايتار بولساق، ول تىپتەن بولەك اڭگىمە. ءيا، ءيا، ول كارتوچكاعا كەلىپ تىركەلەدى.
كارتوچكا تۋرالى تۇسىنىگىڭ بار شىعار؟ بۇل وتە كەرەمەت دۇنيە. سوندىقتان دا بۇل كارتوچكالىق جۇيە بارلىق وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قولدانىس جۇيەسىنەن ورىن تاپقان.
شەت مەملەكەتكە شىعىپ جۇرگەندەگى كوڭىلىمە تۇيگەنىم وسى كارتوچكالىق جۇيە ەدى. مىنە ءبىزدىڭ حالىق بانكىسىنە ءبىرىنشى بولىپ وسى جۇيە ەنگىزىلدى. بانكوماتتى قازاقستانداعى بانكتەر ىشىنەن تۇڭعىش رەت ءبىزدىڭ بانك قويدى. وبلىس بويىنشا 76% كارتوچكا شىعارىپ، قىزمەت كورسەتۋ ءبىزدىڭ حالىق بانكىسىنىڭ ۇلەسىندە. وسىدان كەيىن ۇيىم ماماندارىنىڭ قانداي جۇمىس جاساپ وتىرعانىن اڭعارا بەرىڭىز. ويتكەنى كارتوچكا جايلى حالىققا ءتۇسىندىرىپ، ونىمەن قالاي جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن جەتكىزە ءبىلۋ وڭاي شارۋا ەمەس.
ەلدىڭ «كارتوچكا دەگەن نە سۇمدىق! ونىڭ قاي تەتىگىن شۇقىلاپ جاتامىن!» دەپ ات-تونىن الا قاشاتىنى بارشامىزعا ايان. سول ۋاقىت كەزەڭىندە ءبىزدىڭ مامانداردىڭ مەكەمەلەرگە بارىپ، حالىقتى جيناپ، ءار ادامعا كارتوچكامەن ەسەپ ايىرىسۋ ءتاسىلىن ءتۇسىندىرۋ دەگەنىڭىز، قيىننىڭ قيىنى. مامانداردىڭ قاجىماي-تالماي جۇرگىزگەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا وسىنداي دارەجەگە جەتتىك. ءقازىر وسى قالانىڭ وزىندە ون توعىز بانكومات تۇر. بۇل دەگەنىڭىزدىڭ بىرەۋىنىڭ ءوزى بۇكىل كومپيۋتەرلىك جۇيەدەن قۇرىلعان قىمبات دۇنيە. دەگەنمەن بانكومات ءالى ازدىق ەتەتىندىكتەن وسى جىلى تاعى دا قوسىمشا بانكوماتتار قويماقشىمىز. شۋعا ەكەۋىن قويدىق، تاعى ەكەۋىن قوياتىن ويىمىز بار. مۇنداي بانكوماتتار كورشى قىرعىزستان، وزبەكستان ەلدەرىندە ءالى جوقتىڭ قاسى. ءقازىر ءبىزدىڭ ارىپتەستەر قىرعىزستان قالالارىنا بانكومات قوندىرعىسىن قويۋعا قول ۇشىن بەرىپ جاتىر، — دەپ ەسىتتىم.
وسى كوپتەگەن ناتيجەلى جەتىستىكتەر مەن جاقسى كورسەتكىشتەرگە جەتۋىمىزدىڭ بىردەن-بىر سەبەبى كادرلاردىڭ ەڭبەگى، — دەپ بىلەمىن. ايتپەسە جالعىز ديرەكتور قاي جاعىنا جەتەدى.
وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن جاس مامانداردى قىزمەتكە كونكۋرستىق جۇيەمەن قابىلداي باستادىق. كىم كونكۋرستان جەڭىپ شىعادى، سول قىزمەتكە قابىلدانادى. وسى ءادىسىمىزدى باسقا وبلىستاعى بانكتەر، ءتىپتى رەسپۋبليكا بويىنشا قابىل الدى. ءبىراق ءبىز بۇل كونكۋرستان وتكەن ماماندى بىردەن قىزمەتكە ورنالاستىرمايمىز. تياناقتى قىزمەتىنە كىرىسەردىڭ الدىندا ءۇش اي سايىن بارلىق سالادان العان ءبىلىمىن پراكتيكالىق تاجىريبەمەن قالاي ۇشتاستىرىپ جاتقانىن ءبىلۋ ءۇشىن سىناق جۇرگىزەمىز. ءۇشىنشى اي بىتكەننەن كەيىن سوڭعى سىناق، مىنە وسىدان وتكەن تالاپكەر عانا قىزمەتىنە كىرىسەدى.
وسى ءتاسىلدىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن سۇرىنبەي وتكەن، مىنە قاراما-قارسى بولمەدە مەنىڭ ورىنباسارىم بولىپ وتىرعان قۋانىش ءسالىموۆ دەگەن مامان. تالاي سىناقتان ءوتىپ، كەزىندە زەينەتكەرلەر قورى جاڭادان اشىلعاندا سونى تۇڭعىش رەت ۇيىمداستىرىپ، ىرگە تاسىن قالاعان مامان. ناتيجەسىندە رەسپۋبليكا بويىنشا جامىبىل وبلىسىنىڭ حالىق بانكىنىڭ زەينەتكەرلەر قورى ەكىنشى ورىنعا شىقتا. وسى جىگىتتىڭ ءوز جۇمىسىن بىلگەندىگى مەن ۇيىمداستىرۋ قابىلەتتىلىگىنىڭ ارقاسىندا سوناداي كورسەتكىشكە جەتتىك. ەڭبەگىن باعالاپ، اۋەلى ءبولىم باستىعىنا جوعارىلاتتىق. ول قىزمەتتە دە ءوزىن ىسكەر مامان رەتىندە كورسەتكەننەن كەيىن وزىمە ورىنباسار ەتىپ تاعايىندادىم. ال جاقىنىڭدى، تۋىساقانىڭدى باسقا دا تانىستارىڭدى قويساڭ ولار «ديرەكتور تۋىسقانىم» دەپ ارقا تۇتادى دا، جۇمىستىڭ كوزىن تاپپاي، تاپسا دا سىڭار ەزۋلىك، توڭ مويىندىققا سالادى. وندايلار دا كەزدەستى.
ماقتانعانىم ەمەس ءقازىردىڭ وزىندە الماتىدا مەنىڭ جيىرمادان اسا شاكىرتىم ءار ءتۇرلى بانكتەردە قىزمەت ىستەپ ءجۇر.
الدى تالعات كولباچايەۆ الماتى قالاسىنداعى حالىق بانكىندە ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى جانە بىرەۋى رەسپۋبليكالىق كازكومەرسبانكتە. سونداي-اق الماتىدا «نۇر» بانكتە ءبولىم باستىعى ساكەن ابدىكەرىموۆ بار. ءبىر جىگىتىمىز پاۆلودار قالاسىنىڭ كازكومەرسبانكىنىڭ ديرەكتورى. كەلەشەك جاستاردىكى. جاقسى ۇسىنىس جاساپ، ىسكەرلىك تانىتقان ماماننىڭ قولىن قاقپايمىن.
ايتپاقشى بىزدە پلاستيكالىق كارتوچكا ءبولىمى جاڭادان اشىلعان كەزدە ىستەگەن ءابىلقايىر دەگەن جىگىت استانادان، ۇمىتاپاسام تەمىر بانكتەن تەلەفون سوعىپ:
«ءادىلحان مۇستاحي ۇلى، كوپ راحمەت. ءسىزدىڭ مەكتەبىڭىزدەن وتكەن ماعان وتە جەڭىل بولىپ جاتىر! العىسىمدى ايتايىن! — دەپ تەلەفون سوعىپ تۇرمىن» دەگەن.. مۇنداي مىسالداردى ايتا بەرسەك كوپ، وعان ۋاقىت قايدا؟
كەزىندە ۋنيۆەرسيتەتتەن پسيحولوگيادان ساباق وتكىزۋ ءۇردىسىن باستاپ ەدىك، ول الگە دەيىن جالعاسىن تابۋدا.
1996 جىلى گەرمانيادا بولدىم. سوندا شپاككواسسا دەگەن بانكتە وقىدىق. ول بانكتىڭ جۇمىس جۇيەسى ءبىزدىڭ حالىق بانكىنىڭ جۇيەسىنە ءسال دە بولسا سايكەس كەلەدى. سول بانكتىڭ كادر دايىندايتىن اكادەمياسىندا بولدىق. ولاردىڭ كادر دايىنداۋ ءتاسىلى مىنانداي. ءبىر ماماندى دايىنداۋ ءۇشىن ولار بەلگىلى ءبىر مەرزىم وقىتادى دا، سول دايىنداعان ماماندىعى بويىنشا قىزمەت ىستەتەدى. ەڭ تومەنگى قىزمەتتەن باستاپ، بارلىق سالادان ۇيرەتە وتىرىپ، جوعارىلاتا بەرەدى. مەن دە سونداي تومەننەن جوعارىلاعان ماماندى قاتتى سىيلايمىن. ونداي كىسى باسشى بولعاندا دا بارلىق سالادان وتكەندىكتەن ءبارىن ءوزى ءبىلىپ وتىرادى. كاسسانىڭ دا، ەسەپشىنىڭ دە، وپەراتوردىڭ دا جۇمىسىن، كەرەك دەسەڭ بالانستى قالاي جاساۋ كەرەك ەكەنىنە دەيىن بىلەدى.
حالىق بانكىنىڭ دامۋ ءداۋىرى 1994 جىلى زەينوللا كاكىمجانوۆتىڭ كەلۋىنەن باستالدى. قىزمەتكە كەلگەن بەتتە ول ءبارىمىزدى جيناپ الدى.
سول جينالىستا ءوزىنىڭ باعىت-باعدارلاماسىن الدىمىزعا جايىپ سالدى. ءوز سوزىندە مەنىڭ وسىدان ەكى جىل بۇرىن انگلياعا بارعاندا كورىپ كەلگەن جايتتارىمدى ول دا ايتتى. ارينە مەنىڭ كورىپ كەلگەنىم ءبىزدىڭ سول كەزدەگى جاعدايىمىزعا مۇلدە كەلمەيتىن ەدى. ويتكەنى كومپيۋتەر قوندىرعىلارىن بىلاي قويعاندى 1994 جىلى ءبىز حالىق بانكى عيماراتىنا سىيماعاندىقتان، ءۇش-تورت جەردە ءبولىنىپ وتىرىپ جۇمىس ىستەدىك.
«قاپ بۇل كىسى تىم ارتىق كەتتى-اۋ»-دەپ ويلاعانىم سول ەدى، ول ءسوزىنىڭ اياعىندا:
— سەندەر قىزمەتتەرىڭە بارعاننان كەيىن ءبىر ايدىڭ ىشىندە وبلىس ورتالىعىنان باستاپ، اۋدان، اۋىلدا ورنالاسقان بولىمشەلەرىڭە دەيىن كومپيۋتەرلىك جابدىق جۇيەسىمەن تولىق قامتاماسىز ەتەمىز! — دەپ سالدى.
ءبارى اڭ-تاڭ. ارينە تاڭداناتىنداي-اق بار ەدى. ويتكەنى كەيبىرەۋلەر كومپيۋتەردى كورمەگەن دە. كورمەگەنى بىلاي تۇرسىن، اتىن دا ەستىمەگەن. ايتسە دە ز. كاكىمجانوۆ «ءبىر ايدىڭ ىشىندە كومپيۋتەر قويىپ بىتىرەسىڭدەر. سودان سوڭ ماعان كۇندەلىكتى بالانس بەرىپ تۇراسىڭدار، — دەپ ءسوزىن ءبىتىردى.
ول كەزدە بالانستى اي-سايىن جاساپ توقسان سايىن تاپسىراتىنبىز. جارايدى، بالانستى بىردەڭە ەتەرمىز، — دەپ ماقۇلداستىق. ءبىراق ونداي قاراجات بۇكىل قازاقستاننىڭ حالىق بانكىندە جوق. ال كومپيۋتەر دەگەنىڭىز دۇنيەنىڭ اقشاسى. سودان ارامىزداعى ءبىر وبلىستىق بانكتىڭ ديرەكتورى:
— سونشا قاراجاتتى قايدان الامىز؟ — دەپ قالدى. «شىندىعىندا قايدان تابادى؟» دەگەن وي ءبارىمىزدى دە تولعاندىرىپ وتىرعاندى. ز. كاكىمجانوۆ:
— سەندەرگە تاپسىرما بەرىلدى مە، ورىنداڭدار! قاراجاتقا باستارىڭ اۋىرماي-اق قويسىن، ول مەنىڭ شارۋام! — دەدى.
اۋماقتى جينالىسىمىز ءبىتىپ ۇيدى-ۇيىمىزگە تاراستىق. ءبىراق كوبىسى ز. كاكىمجانوۆ ايتقان اڭگىمەگە سەنبەي كەتتى!
ءبىراق كومپيۋتەرمەن جابدىقتاسا ءبىزدىڭ وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلعانىمىز، ينفلياسيانى دا جەڭگەنىمىز. مەن بۇل كىسىنىڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن انگليادا ءوز كوزىممەن كوردىم. شىندىققا جاناسادى. بايقايمىن، بۇل كىسى قاراجات تا تابادى. كومپيۋتەردى دە قويادى دەگەن ويمەن تارازعا جەتتىم. ايتقانىمداي-اق ەكى-ۇش اپتا ءوتتى مە، وتپەدى مە كومپيۋتەردىڭ العاشقى پارتياسى كەلدى!
ز. كاكىمجانوۆ «بارلىق جاعدايدى جاسايمىن!» دەپ ەدى، جاسادى. «قاراجاتتى تابامىن!»-دەپ ەدى، تاپتى! «كومپيۋتەر بولادى!» دەپ ەدى، بولدى! نە دەگەن ىسكەرلىك! اينالدىرعان ەكى ءۇش اپتانىڭ ار جاق، بەر جاعىندا باياعى انگليادا كوزىممەن كورگەن دۇنيەگە كەنەلدىك تا قالدىق. جالعىز ءبىزدىڭ جامبىل وبلىسىنا قاراستى حالىق بانكى ەمەس، قازاقستاننىڭ بۇكىل وبلىسىنا، اۋدانىنا، ءتىپتى اۋىلداعى بولىمشەلەرىنە دەيىن كومپيۋتەر قويىلدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق بانكى قىزمەتكەرلەرى تاڭ قالۋدا. بۇرىنعى حالىق بانكىنىڭ باستىعى نەگە قاۋقارسىزدىق تانىتقان؟ نەگە وسىلاي جۇمىس ىستەمەگەن؟ بۇل قارقىنمەن زەينوللا كاكىمجانوۆتىڭ ەكى-ۇش جىلدا ءبىزدى العا الىپ شىعاتىنىنا ءوز كوزىم جەتتى دە، كۇن-تۇن دەمەي كومپيۋتەردى ۇيرەنۋگە كىرىستىك.
سىرتتان قايران جوق. ول كەزدە قازىرگىدەي كومپيۋتەردىڭ وقۋىن بىتىرگەن، بولماسا كومپيۋتەردى جاقسى مەڭگەرگەن مامان تابۋ دەگەن مۇمكىن ەمەس. سودان جۇمىستان سوڭ ءوز بەتىمىزبەن كومپيۋتەر ۇيرەنۋدى كۇن تارتىبىنەن شىعارمادىق. 1994 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا بارلىق جۇمىستى قالپىنا كەلتىرىپ، 1995 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ، ۇلتتىق بانككە كۇنبە-كۇن بالانس بەرە باستادىق. «اقشانى قايدان تابادى؟» دەپ جۇرسەك، سول كەزدە ۇلتتىق بانكتىڭ رەزەرۆىندە پالەنباي ميلليون اقشا جاتقان ەكەن عوي. كۇندەلىكتى بالانس بەرە الماعاندىقتان نورماتيۆكە بايلانىستى جۇمسالعان قاراجات جوق. سونىڭ سالدارىنان اينالىمعا تۇسە الماعان سول اقشا قوزعالىسسىز جاتىپ قالعان ەكەن. ول كەزدە ۇلتتىق بانكىنى د. سەمبايەۆ باسقارعاندى.
— وي، مىڭ بولعىر كاكىمجانوۆ ءبىزدىڭ بارشامىزدىڭ كوزىمىزدى اشقانى ءبىر بولەك، ءوز باسىن قاتەرگە تىگىپ، ءبىز ءۇشىن («ءبىز» دەپ وتىرعانىم حالىق بانكى) كوزسىز باتىرلىققا دا بارعانىن بىلدىك.
ول ۇلتتىق بانكتەگى اقشانى حالىق بانكىنىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ ءۇشىن سەمبايەۆقا كىرەدى:
— مىنا اقشانى ماعان بەر، مەن جاراتامىن،-دەيدى. بانكتە جۇمىس ىستەيتىن قۇرال-سايمان جوق، سوعان جۇمسايمىن! — دەيدى.
— سەن بالانس بەرە المايسىڭ! اي-سايىن توقسان سايىن ەسەپ-قيساپ جاساپ بەرە المايسىڭ. بۇل نورماتيۆتەگى دۇنيە، رەزەرۆتە بولادى، ەسەپ بولماعاننان سوڭ سولاي ۇستاپ تۇرۋىمىز كەرەك.
— ماعان ءقازىر بەر! ال ەسەپ-قيساپ بالانسىن، ەكى اي شىدا، سودان سوڭ بەرەمىن!-دەيدى.
بۇعان سەمبايەۆ كونبەيدى. ويتكەنى سەنبەيدى.
سودان كاكىمجانوۆ قارىز سۇراپ ماسكەۋدە بىرگە وقىعان دوستارىنا بارادى. ولار — ب. ابىليەۆ، س. مىڭبايەۆ تاعى باسقا ىسكەرلەر ەدى. «سەندەر تاۋارلىق نەسيە بەرىڭدەر مەن سەندەرمەن ەكى ايدىڭ ىشىندە ەسەپتەسەمىن!» دەيدى اڭگىمەنى توتەسىنەن باستاپ.
دوستارىنا كاكىمجانوۆتىڭ سىرى بەلگىلى. ونى ولار سوناۋ ماسكەۋدەن، ستۋدەنتتىك كەزدەن بىلەدى. ز. كاكىمجانوۆ ايتپايدى، ايتسا — ورىندايدى. حالىق ءۇشىن وسىنداي شەشىم قابىلداپ باسىن قارىزعا تىگىپ وتىرعانىن دا كورەگەن دوستارى تۇسىنەدى. تۇسىنەدى دە سۇراعانىنىڭ ءبارىن بەرەدى. جالعىز كومپيۋتەر ەمەس حالىق بانكتىڭ يگىلىگىنە عيماراتتار، ارنايى اقشا تاسيتىن اۆتوكولىكتەر دە بولەدى. ءبىز سياقتى ۇشكە، تورتكە، ءبولىنىپ وتىرعان وبلىستىق بانكىلەر بۇگىنگى تالاپقا ساي، جاڭا عيماراتتار سالا باستايدى. قازىرگى ءبىزدىڭ بانكتىڭ جاڭا عيماراتتى سول كەزدە كاكىمجانوۆ دوستارىنىڭ قاراجاتىنا سالىنعان دەسە دە بولادى.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ۇلتتىق بانكىنىڭ ءتوراعاسى سەمبايەۆقا كۇنبە-كۇن جاسالعان ەكى ايدىڭ بالانسىن اپارعان ز. كاكىمجانوۆقا سەنىمسىزدىك تۋعىزعان سەمبايەۆتىڭ كوزى قانشاما تەكسەرۋلەر مەن قانشاما جۇيكە توزدىرعان كۇندەردەن سوڭ جەتكەن.
ز. كاكىمجانوۆ بولسا سونىمەن بىرگە دوستارىنا بەرگەن ۋادەسىندە دە تۇرىپ، ءارى ۇلتتىق بانككە قالاي جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن دالەلدەپ بەرەدى.
تاعى ءبىر بىلگىرلىگى سول قارساڭدا ءبىزدىڭ اكسيامىزدى (اكسيونەر بولعان كەزىمىز) روسسيانىڭ جيناق بانكىسى، تۇرانالەم جانە ت.ب. بانكتەر ءبولىپ الىپ، ءبىزدىڭ السىرەپ قالعان كەزىمىز ەدى. سودان ز. كاكىمجانوۆ ءوزىنىڭ ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا بارلىق قۇجاتتاردى دايىنداپ، سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى ءا. قاجىگەلديننىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ ءجۇرىپ «زاتى دا، اتى دا ايتىپ تۇرعانداي. حالىق بانكى مەملەكەت قاراماعىندا بولۋى كەرەك. باسقالارداعى اكسيانى قايتارۋ قاجەت» دەپ دالەلدەيدى اقىرى. ءسويتىپ اكسيونەرلەر جينالىسىن اشۋعا مۇمكىندىك الادى. وعان قاجىگەلديننىڭ ءوزى قاتىسادى. ءوزى سويلەمەي، قاجىگەلدينگە ءسوز بەرەدى. «حالىق بانكى مەملەكەت قاراماعىندا بولۋى كەرەك!» دەيدى ول. بۇرىن قارسىلىق ءبىلدىرىپ جۇرگەن اكسيونەرلەر اشىق قارسى شىعا المايدى.
قاجىگەلدين بولسا جينالعانداردان پىكىر كۇتەدى. ەشكىم دە مىنبەرگە كوتەرىلمەيدى. وسى كەزدە بولات ءابىلوۆ ءسوز سۇرايدى.
— حالىق بانكى حالىقتىكى، حالىققا قىزمەت ەتۋى كەرەك! ءبىز جاعدايدى تۇسىنەمىز. جۇمىسىن تۇزەپ العاننان كەيىن ديۆيدەنتىمىزدى وتەيدى. ازىرشە اكسيامىز وسىندا بولا تۇرعانىنا، ۇكىمەت باسشىسى ايتقانىنداي، قارسى ەمەسپىز، — دەپ دوسىنا قولداۋ كورسەتكەننەن كەيىن، جيىنداعىلاردىڭ ءبىرازى بولاتقا قولداۋ كورسەتەدى.
مىنە، حالىقتىڭ قامىن ويلاعان ازامات، — دەپ ز. كاكىمجانوۆتى ايتۋعا بولادى. ويتكەنى سودان كەيىن-اق حالىق بانكى دامىعاننىڭ ۇستىنە دامىپ، وركەندەي بەردى. حالىق بانكى ز. كاكىمجانوۆتىڭ كەزىندە دامىدى دەپ ايتاتىنىمىز وسىدان.
ولاي دەيتىنىم 1995-96 جىلدارى تەلەديداردان «پوست رەسپۋبليكي» دەيتىن حابار جۇرگىزىلەتىن. سول حاباردا رەسپۋبليكا قارجى سالاسىنىڭ باسشىلارى مەن سۇحبات جاسالاتىن. مەن ز. كاكىمجانوۆپەن بولعان سۇحباتتى ەكى رەت كوردىم. سوندا ز. كاكىمجانوۆ تەك ءبىزدىڭ بانك ەمەس، بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا جاۋاپ بەرىپ وتىردى. سوندا ول «ءۇش جىلدان سوڭ ينفلياسيا مىنانداي دەڭگەيگە دەيىن توقتايدى. تاعى ءۇش جىل وتكەندە شاعىن بيزنەس وسىنشاما دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. تەڭگەنىڭ (ۇلتتىق ۆاليۋتا) قۇنى كوتەرىلەدى. تۇراقتايدى. ەكونوميكا (ءقازىر ناقتى سيفرلار ەسىمدە جوق) وسىنشا پايىزعا كوتەرىلەدى!» دەگەن. سۇحبات جۇرگىزىپ وتىرعان جۋرناليست «ءسىز بارىنە، بارلىق سالاعا قالاي قورىقپاي جاۋاپ بەرىپ وتىرسىز؟ ەگەر ءۇش جىلدان كەيىن كەزدەسىپ، ايتقانىڭىز كەلمەدى عوي دەسەك قىسىلمايسىز با؟»-دەپ قالدى.
«جوق، قىسىلمايمىن. ءۇش جىلدان سوڭ الگى مەن ايتقانداي كورسەتكىشكە جەتەتىنىمىزگە كامىل سەنەمىن!» دەدى ول. اقىرى سول جۋرناليست تۋرا ءۇش جىل وتكەننەن كەيىنگى كەزدەسۋدە ز. كاكىمجانوۆتىڭ ايتقان بولجامدارىنىڭ تۇپ-تۋرا كەلگەنىنەنە تاڭدانىپ، تىكەلەي ەفيردەن ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. سوندا جىلعىز مەن ەمەس، سول سۇحباتتى كورگەن حالىق ز. كاكىمجانوۆتىڭ تەك قارجى سالاسىندا عانا تولعانباي، بۇكىل رەسپۋبليكانىڭ قارجىلىق جانە ەكونوميكالىق جاعدايىنا مازاسىزداناتىن ءبىلدى. سول كەزدىڭ وزىندە بۇكىل ماكرو-ەكونوميكا جاعدايىنىڭ تەتىگىن ەركىن دە تەرەڭ ساراپتاپ، ەلىمىزدى وركەندەتۋ ماقساتىنداعى باعىت-باعدارلاماسىن، ءوز يدەياسىن جاريالىلىقپەن تەرەڭ ءتۇسىندىرىپ، حالىق يگىلىگىنە پايدالانۋعا ۇكىمەتكە ۇسىنىپ تا قويعان ەدى.
سول العاشقى يدەياسىنىڭ ءبىرىن قاجىگەلديننىڭ قاسىندا بولعان جىلدارى ىسكە اسىردى. ول — شەت ەل قارجىسىن (ينۆەستەرلاردى تارتۋ) رەسپۋبليكاعا اكەلۋ، رەسپۋبليكا يگەرە الماي جاتقان بايلىق كوزىن اشىپ، حالىققا پايداسىن تيگىزۋ بولاتىن. الەۋمەتتىك جاعداي مەن باستى ماسەلە — ەكونوميكانى تۋرا جولعا قويىپ، ونى جەتىلدىرۋ وڭاي شارۋا بولعان جوق.
مەن 1992 جىلى انگليادا بولعانىمدا ءبىر لونداننىڭ وزىندە التى جۇزدەن اسا بانك بولدى. سولاردىڭ ءۇش جۇزدەيى شەت ەلدەردىكى ەكەن. سوندا مەن «بۇل قالاي؟ شەت ەلدىك بانكىسى نەسى؟» دەپ ويلاعانمىن. سويتسەم ەشتەڭەسى دە جوق ەكەن. شەت ەل قارجىگەرلەرىنىڭ قۇقىن قورعايتىن ەگەمەندى ەلدىڭ زاڭى مىقتى بولسا، قارجىسى بار شەتەلدىك بيزنەسمەندەر «ءوز قارجىمىزعا ءوندىرىس ورنىن، زاۋىت سالامىز، جەر وڭدەيمىز» دەسە، نەسى بار؟ بۇل ارادا قانداي كەلەڭسىز وي تۋماق؟ قانداي ارتىق پيعىل بولۋى مۇمكىن؟ ونداي كەلەڭسىز وي-پيعىلدارعا ەلىمىزدىڭ قارسى تۇرار زاڭى بار ەمەس پە؟ وسى زاڭ اياسىندا شەتەلدىكتەردەن، بىرىنشىدەن سالىق تۇسەدى، ەكىنشىدەن، جۇمىس ورىندارى اشىلادى، ۇشىنشىدەن، حالىق تابىس تابادى. بۇل پايدا ەمەي، نەمەنە؟ جاسالعان كەلىسىم-شارت ۋاقىتى بىتكەن سوڭ سالىنعان زاۋىتتار، كاسىپورىندار ەلىمىزدە قالماي ما؟ وزدەرىمەن بىرگە كوشىرىپ الىپ كەتپەيدى عوي!
ءبىراق، جاسىراتىنى جوق، العاشقى كەزدە بۇقارا حالىقتان باستاپ كەيبىر سانالى ازاماتتارعا دەيىن ءبىزدى شەت ەلدىكتەر جاۋلاپ الۋعا، توناۋعا كەلە جاتىر»-دەگەن داڭعازا جاسادى. سونىڭ سالدارىنان ينۆەستورلاردىڭ كەلۋىنە ءبىرتالاي بوگەت جاسادى.
سول ساتتە ز. كاكىمجانوۆ مۇنداي ازاماتتارعا دا ءوزىنىڭ ناقتى باعىت-باعدارلاماسىن تەرەڭ ءتۇسىندىرىپ جەتكىزە ءبىلدى.
ەلباسىنا بۇل ءىستىڭ ءمان-جايىن ابدەن دالەلدەدى. وسىنداي ۇلكەن ىس-ارەكەتتىڭ ارقاسىندا شەتەلدىڭ قارجىلى وكىلدەرى ەگەمەندى ەلىمىزگە قاراي بەت بۇرا باستادى. ايتپەسە ولار اقشالارىن بەتالدى شاشپايدى. ولاردا ءبارى دە ەسەپتەۋلى. «دالاعا شاشار اقشا جوق، پايداسى ونىڭ بولماسا دەگەن قاعيدانى ۇستانعان شەتەلدىكتەر ەمەس پە؟ قىزىعۋىن قىزىققانمەن، پايدا كوزىنىڭ بارىن بىلگەنمەن شەتەلدىكتەر قورقىنىش پەن ۇرەي باسىم ەدى. مىنە، وسى ۇرەيمەن قورقىنىشقا توسقاۋىل قويىپ، جول اشقان ز. كاكىمجانوۆتىڭ يدەياسى. بۇل — ز. كاكىمجانوۆتىڭ ەڭبەگى! ونى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. بۇل تاريحتا قالعان وشپەس ءىز.
تابيعاتىنان تالانت پەن دارىن يەسى، اسىرەسە قارجى سالاسى مەن ەكونوميكاعا جەتىك ز. كاكىمجانوۆتى تانىعان. ەلباسى وعان سەنىم ارتتى. ءسويتىپ ونى وزىنە كەڭەسشى ەتىپ تاعايىندادى. كەڭەسشى بولىپ باراردىڭ الدىندا ەلباسى وعان ويلانۋعا ءۇش كۇن بەرگەن ارالىقتاعى ز. كاكىمجانوۆتىڭ كۇيزەلىسىن ءا. وڭعاربايەۆ اڭگىمە اراسىندا بىلاي دەپ باياندادى:
— ز. كاكىمجانوۆ پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى بولىپ جۇرگەندە ز.كاكىمجانوۆ اكىمشىلىككە دە، باسقاعا دا تەلەفون سوقپاي، ءا. وڭعاربايەۆقا حابارلاسادى.
— ادەكە، كەلىنىڭىز ەلگە كەتىپ بارا جاتىر ەدى. اۋلىنا — اساعا جەتكىزىپ سالارسىز! — دەيدى. وڭعاربايەۆ كۇتىپ الىپ، ۇيىنە اپارىپ تۇستەندىرەدى. سوندا اڭگىمە اراسىندا ز. كاكىمجانوۆتىڭ ايەلى:
— ەلباسىنىڭ ويلانۋعا ءۇش كۇن ۋاقىت بەرگەندە زەينوللا ءنار تارتپادى. ءوز قىزمەتىن قيمادى، — دەيدى. «قاپ، — ەندى بىر-ەكى جىل بانكتى باسقارا تۇرعاندا ماڭدايىمىز جارقىراپ، الدا بولار ەدىك!» دەپ ءا. وڭعاربايەۆ تا وكىنەدى.
كەيىن وڭعاربايەۆ كاكىمجانوۆپەن كەزدەسكەندە، اڭگىمە اراسىندا «راس، قاتتى قوبالجىدىم. بانكتى ەندى عانا اياعىنان تۇرعىزعاندا... كەلەشەگى قالاي بولار ەكەن؟ كىم باسقارادى؟ قانداي جاعدايدا بولادى؟ — دەپ ۋايىمدادىم.
قايتەيىن، قانشاما ەڭبەك كەتتى، قانشاما ۇيقىسىز تۇندەر ءوتتى. «ەڭبەگىم ەش بولا ما؟» دەگەن ويلار عوي مازامدى العان» دەيدى زەينوللا. ءبىراق ەلباسى بانك تاعدىرىن مەنەن دە كوپ ويلاپتى. سوعان وراي ءوزىم ۇسىنعان ادامدى تاعايىندادى.
* * *
وسىدان سەگىز جىل بۇرىنعى بولعان وقيعانى جامبىل وبلىستىق حالىق بانكىنىڭ ديرەكتورى ءا. وڭعاربايەۆتىڭ ءوزى باسىنان كەشكەندەرىن ەش قالتارىسسىز، قاز-قالپىندا قازاق ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ «جاناشىر — ميلوسەرديە» گازەتىنىڭ بەتىندە قوعام مۇشەلەرىنە ساباق ءارى حاتتارىنا جاۋاپ ورنىنا جاريالاۋدى ءوتىندى.
ءا وڭعاربايەۆتىڭ جۇمىس ىڭعايىنىڭ ءوزى اقشامەن تىعىز بايلانىستى بولعاننان كەيىن بە، الدە زامان اعىمى سولاي ما، ايتەۋىر وسىعان بايلانىستى نەبىر شىتىرمان وقيعالارعا تاپ بولعانىن دا، الاياقتار مەن قىلمىسكەرلەردىڭ ىس-اركەتتەرىنىڭ دە كۋاسى بولعانىن، ءوزى باس بولىپ، قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە تالاي قىلمىسقا قارسى تۇرعانىن، ءتىپتى بىرنەشە ءوز ومىرلەرىن قاتەرگە تىگىپ، حالىق قازىناسىنا اراشا تۇسكەنىن دە رەسپۋبليكالىق باسىلىمعا ۇزبەي جاريالاتىپ تۇردى.
وسىنداي ءبىر وقيعانىڭ كۋاسى بولعان حالىق بانكى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى امانجول وتىنشييەۆ كانىگى قىلمىسكەرلەردىڭ بەس-التى جىل بۇرىنعى ىس-ارەكەتىن بىلاي دەپ بايانداعان ەدى.
كانىگى قىلمىسكەرلەر بۇل ىس-ارەكەتكە ابدەن ازىرلەنىپ، ءمۇلت كەتپەيتىندەي جوسپار قۇرعان كورىنەدى. الدىن الا قۇرىلعان جوسپار بويىنشا، تەمىر جول ماڭىنداعى كۇلايشا نيازبەكوۆا باسقاراتىن جيناق كاسساسىنا جۇمىس سوڭىندا بىلدىرمەي كىرىپ، ەسىكتى ىشتەن ءىلىپ الادى. سودان سوڭ كۇلايشا نيازبەكوۆاعا شولاق مىلتىقتى كەزەپ تۇرىپ، سەيفتەگى بار اقشانى بەرۋدى تالاپ ەتەدى. كوپ جىلدان بەرى جيناق كاسساسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىندە ادال ەڭبەك ەتىپ، سالىمشىلاردىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن، ءوز ۇجىمىنداعى بەدەلدى مامان كۇلايشا ولاردىڭ وكتەم سوزدەرى مەن قيمىلدارىنان قىلمىسكەرلەر ەكەنىن سەزەدى دە، قايتكەن كۇندە اقشانى قولدى ەتپەۋدىڭ امالىن قاراستىرادى. ەش ساسپاستان بىلدىرمەي سەيفتى جاۋىپ، كىلتىن قوينىنا سالادى دا، دابىل تۇيمەسىن باسىپ ۇلگەرەدى. ودان مۇنداي قايسارلىقتى كۇتپەگەن قىلمىسكەرلەر كاسسانى ءبولىپ تۇرعان كەدەرگىدەن سەكىرىپ تۇسە بەرە قارسىلىق كورسەتىپ باققان كۇلايشانىڭ باسىنان كوزدەپ تۇرىپ، اتىپ جىبەرەدى. دەر كەزىندە قورعانىپ ۇلگەرگەن كۇلايشاعا اتىلعان وق دارىماي، ءمۇلت كەتەدى. قىلمىسكەر شولاق مىلتىقتىڭ شۇرىپپەسىن قايتا-قايتا باسقانمەن مىلتىق اتىلماي قالادى. ارپالىس ۇستىندە كۇلايشا «سىرتقى قوڭىراۋ» تۇيمەسىن باسىپ ۇلگەرەدى. كۇلايشانىڭ قوينىنداعى سەيفتىڭ كىلتىنە جارماسقان قىلمىسكەر ارپالىسىپ ءجۇرىپ شولاق مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىمەن باس-كوزگە قاراماي توقپاقتاي بەرگەن سوڭ كۇلايشا السىرەي باستايدى. ءبىراق «دابىل قوڭىراۋىنىڭ» ءۇنىن ەسىتكەن ارنايى كومەك توبى كىرىپ كەلىپ، جيناق كاسساسىنا قارۋلى شابۋىل جاساعانداردى قىلمىس ۇستىندە قولعا تۇسىرەدى. كەيىننەن ولاردىڭ تەك كاسسا توناۋمەن عانا اينالىساتىن كانىگى قىلمىسكەرلەر توبى ەكەنى بەلگىلى بولادى. تەرگەۋ بارىسىندا قىلمىسكەرلەر كۇلايشا نيازبەكوۆانى كەپىلدىككە الىپ، قۇتىلماقتا بولعانى انىقتالدى.ءبىراق سوققىنىڭ سالدارىنان ەس-تۇسسىز تالىپ جاتقان نيازبەكوۆانى ولدىگە ساناعان قىلمىسكەرلەردىڭ بۇل ويى ءىس جۇزىنە اسپاي قالىپتى. قىلمىسكەردىڭ سوققىسىنان اۋىر جاراقات العان نيازبەكوۆا بىرنەشە اي اۋرۋحانادا جاتىپ شىعادى. مەملەكەت قاراجاتىن قاراقشىلاردىڭ قولىنا تۇسىرمەي، ءوز ءومىرىن قاتەرگە تىككەن كۇلايشا نيازبەكوۆانىڭ ەرلىگى حالىق بانكى باسشىلارىنىڭ تاراپىنان ەسكەرۋسىز قالماي، سىي-قۇرمەت كورسەتىلدى.
— وسى حالىق بانكىندە ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعانىما ون بەس جىلداي بولدى. اسىرەسە سوڭعى جىلدارى وسىعان ۇقساس بىرنەشە وقيعالار بولدى. اقشا جۇرگەن جەردە وسىنداي نەشە ءتۇرلى وقىس جاعدايلاردىڭ كەزدەسىپ تۇراتىنى بارشاعا بەلگىلى بولعانىمەن مىنا ءبىر بولعان جاعداي ادامنىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەس ەدى. قىزمەتكەرلەر سوزگە يلانىپ، سەنىم بىلدىرگەندىكتىڭ سالدارىنان وزدەرى سان سوعىپ، قاپى قالدى.
بۇل قالامىزدىڭ ورتاسىنداعى ۇلكەن مەكتەپتىڭ قاسىنداعى كاسسامىزدىڭ قىزمەتكەرلەرىن الاياقتار تال تۇستە ادام ويلاپ تاپپايتىن ايلامەن امالىن اسىرىپ، بىر-ەكى كاسسيردەن باسقاسىن جەر قاپتىرىپ كەتكەن جاعداي ەدى.
...ءتۇس مەزگىلىنە تايانعاندا بىرنەشە جىگىت كاسسا بولمەسىنىڭ كىرە بەرىسىنە تەلەديدار قورابىن كوتەرىپ كىرگىزەدى دە، «ءبىز مىنا مەكتەپتىڭ سوڭعى قوڭىراۋىنا اكەلگەن سىيلىعىمىز — تەلەديداردى ءتۇس مەزگىلى بولىپ قالعاندىقتان شامالى قويا تۇرساق بولا ما؟» دەپ رۇقسات سۇرادى. بوتەن وي كەلمەگەن قىزمەتكەرلەر، كورشىلەس مەكتەپتەگى سوڭعى قوڭىراۋدان حاباردار بولعاندىقتان، كەلىسىم بەرەدى. انە-مىنە دەگەنششە تۇسكى ۇزىلىسكە شىعاتىن ۋاقىت تا بولادى. بارلىق قىزمەتكەرلەر كاسسالارىن جاپقانى جاۋىپ، جاپپاعانى اقشاسىن دا، كىلتتەرىن دە جۇمىس ستولىنا قويا سالىپ تۇسكى ۇزىلسكە كەتەدى. ولار كەتە سالىسىمەن تەلەديدار قورابىنىڭ ىشىندە تىعىلىپ جاتقان الاياق، قوراپتان شىعىپ، ءوزىنىڭ كانىگى كاسىبىنە ەركىن كىرىسەدى. اشىق قالعان كاسسانى جايپاپ، شىعار ەسىكتى دە امالىن تاۋىپ اشىپ، قوڭىراۋ سىلدىرلاتپاستان قۇتىلىپ كەتەدى. قولدى بولعان ميلليوننان اساتىن قارجى سالعىرتتىققا بوي ۇرعان قىزمەتكەرلەردىڭ ەسەبىنەن ءوندىرىلىپ، كاسساعا قۇيىلادى. وكىنىشكە وراي بۇل قىزمەتكەلدەردىڭ ءاتى-جونىن ا. وتىنشييەۆ ايتقىسى كەلمەدى.
«تەرگەۋ ءىسى اياقتالعان جوق» دەگەندى العا تارتتى ول. اراعا بەس-التى جىل وتسە تەرگەۋ ءىسىنىڭ اياقتالماعانى ما؟ ماماندار، تاجىريبەلى تەرگەۋشىلەر قايدا ءجۇر. مەنى وسى وي مازالادى. قازىرگى زامانداعى تەحنيكا جەتىستىكتەرى، قۇدايعا شۇكىر، بارشىلىق. اسىرەسە سونشا قىزمەتكەر تۇرىپ، تەلەديدار فوتوروبوت جاساسا، ولار ارينە تاني كەتەدى. بۇل جەردە مەنىڭ اشىقتان-اشىق ايتايىن دەپ وتىرعانىم، ماسەلە كاسسا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سالعىرتتىعىندا دا، قۇنتسىزدىعىندا دا ەمەس، الدىن-الا، ەكى توپ — قىزمەتكەرلەر مەن قىلمىسكەرلەر كەلىسىپ المادى ما ەكەن؟ بۇعان ءتىپتى ءۇشىنشى توپ — پوليسيا قىزمەتكەرلەرى دە ارالاسۋى ىقتيمال. مۇنداي كۇدىك جاساۋىمنىڭ سەبەبى وسى حالىق بانكىن جازاردىڭ الدىندا كوپتەگەن كەيىپكەرلەرمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەستىم. وسى كەزدەسۋلەردەن تالاي جايتتاردى اڭعارىپ، كوڭىلگە ءتۇيدىم. ماسەلەن جۇرەگى تازا، نيەتى اق، ءوز جۇمىسىنا ابدەن بەرىلگەن، تابان تىرەپ ءبىر جەردە كۇرەكتەي جيىرما بەس جىل قىزمەت ەتكەن قىمبات تاسپاۋوۆانىڭ كاسسادان قوماقتى اقشا ءىز-تۇسسىز جوعالعان دا سان-قيلى تاپقىرلىق تانىتىپ، كىنالى قىزمەتكەرگە بۇلتارتپايتىن ناقتى ايعاقپەن دالەلدەگەندە بانك ديرەكتورىدا، ساراپتاما جۇرگىزۋشى وزگە تۇلعالار دا قىمبات قىرعىزبايقىزىنا تاڭ قالىپ، حالىق بانكىنىڭ ديرەكتورى ءا. وڭعاربايەۆ مىرزا وعان ۇلكەن سەنىم ارتىپ، قىزمەتىن جوعارىلاتقان.
ارينە بانك سالاسىندا قىزمەت اتقارۋ وڭاي شارۋ ەمەس وعان بانك قىزمەتكەرلەرىمەن قويان-قولتىق جۇرگەن ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىتتا كوزىم ابدەن جەتتى. ءار قىزمەتكەردىڭ ءوز جۇمىسىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ دە ءار دەڭگەيدە ەكەندىگىن اڭعاردىم. سولاردىڭ ىشىندە قىمبات تاسپاۋوۆانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ەرەكشە. ول ءبىر جاعىنان، سەنىم ارتقان حالقىنا، باسشىسىنا، ۇجىمىنا دەگەن تازالىعىن دالەلدەسە، ەكىنشى جاعىنان، حالىق قازىناسىن سۋىق قولدىلاردان اراشالاپ قالىپ، ءوزىن تاعى دا جاڭا قىرىنان تانىتتى.
«التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى» دەمەكشى، اقشاعا بايلانىستى جەردە جاۋاپتى قىزمەت اتقارۋدىڭ ءوزى قيامەتتىڭ قيامەتى. قىمبات سول قيامەتتەن امان-ەسەن ءوتىپ كەلەدى.
— قاسىنداعى بىرگە ىستەيتىن ارىپتەستەرىنىڭ پيعىل-ويىن، زەرتتەپ، ولارعا سەنۋ، سونداي-اق ارىپتەستەردىڭ كوڭىلىن تابۋ، ىشكى دۇيەسىنە ءۇڭىلۋ، ونىڭ ويىنان شىعۋ، سولاردىڭ كۇنى بويعا اتقارعان جۇمىسىنىڭ قورتىندىسىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ وڭاي ەمەس. امال جوق، وسى ەمتيحاننان ءوتۋىڭ كەرەك. مەن سوعان تىرىسامىن.
ال ەندى اقشانىڭ ەسەپ-قيسابىنا كەلسەك ول ەڭ باستى ماسەلە. ويلاماعان جەردەن ەسەپتەن جاڭىلىستىڭ بولدى، اقشا كەم شىعادى. كىمنەن كورەسىڭ؟ سوندىقتان دا ساق تا مۇقيات بولۋىڭ قاجەت، — قىمبات تاسپاۋوۆا.
شىندىعىندا دا جوق دۇنيەنىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن كىنالىنى ىزدەۋ كەرەك. ونىڭ قاتەسىن تابۋ كەرەك. كىناسىن دالەلدەۋ كەرەك. كىناسىن دالەلدەي الماساڭ شە؟ سول ءبولىمنىڭ باسشىسى رەتىندە بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا العاننان كەيىن ءوزى كۇيمەي مە؟
اي، قۋ پەندەشىلىك-اي دەسەڭشى. ناقتى ايعاققا تاپ كەلىپ، تىعىرىققا تىرەلىپ بار كىناسىن مويىنداۋ دا اۋىردىڭ اۋىرى. ونى مويىنداتقان دا وسى قىمبات تاسپاۋوۆانىڭ تاپقىرلىعى.
وتكەندە، وندا دا كەلەڭسىز جايدى ەسكە الۋ قيىن. دەگەنمەن ول مەن سۇراپ قويماعان سوڭ كەلىسىم بەردى.
...قىمبات تاسپاۋوۆاعا قاراستى كاسسادان سونداي قوماقتى اقشانىڭ ءىز-تۇسسىز كۇندە-كۇندە جوعالا بەرۋى ونىڭ جانىنا قاتتى باتتى. مۇنداي جاعداي بۇرىن-سوڭدى ءوزى وسى سالادا جيىرما بەس جىلدان اسا قىزمەت اتقارعان ۋاقىتتا كەزدەسپەگەن ەدى. اقشا جوعالۋ، جەتپەي قالۋ ءتاسىلى دە بۇرىنعى «سارىنعا»ۇقسامايدى. بارلىق تەكسەرۋ مەن ساراپتاما ەسەپ-قيسابى جاسالىندى. قورىتا كەلە كۇدىك بار، ناتيجە جوق. ديرەكتوردىڭ «اقشانى تۇگەندە!» دەگەن مەرزىم ۋاقىتى دا تاياپ قالدى. «كۇندىز — كۇلكى، تۇندە ۇيقىدان ايىرىلعان ق. تاسپاۋوۆا ەندى ءار قىزمەتكەردىڭ ەسەپ-قيساپ، كىرىس-شىعىس قۇجاتتارىن زەرتتەۋمەن بىرگە، ءارقايسىسىنىڭ ىس-ارەكەتىن، ءجۇرىس-تۇرىسى مەن كيىم كيىسىنە دەيىن ءجىتى باقىلاۋعا كىرىستى. العاشىندا بارلىعى دا ءباز-باياعى قالپىندا بولعانىمەن قىزمەتكە ورنالاسقانىنا ەكى-ۇش ايدىڭ ءجۇزى بولعان ارتەم دەگەن قىزمەتكەردىڭ كيىم كيىسى ءبىر تۇرلىلەۋ كورىندى. ءۇش كۇن باقىلاعاندا قىمباتتىڭ بايقاعانى جاڭا قىزمەتتكەر — ارتەم وسى ءۇش كۇندە ەكى اياقكيىم كيىپ كەلدى. اياقكيىم بولعاندا قانداي! ال الاتىن جالاقىسى بەلگىلى. ءار — قايسىسى جارتى ايلىق جالاقىسىن قۇرايدى. سونداي-اق ءۇش جەيدە، ەكى شالبار اۋىستىرىپ كيدى. كۇندە باعاسى قىمبات گالستۋك تاعادى. ءبارى دە قىمبات، كەز-كەلگەننىڭ كيەتىن كيىمدەرى ەمەس. ارتەمنىڭ العاش كەلگەندەگى كيىم كيىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى، تىپتەن تۇرمىسى دا بەلگىلى. جالعىز شەشەسى بار. ول دا زەينەتكەر. ءۇش كۇنگى جەتپەگەن اقشانىڭ سوماسى ارتەمنىڭ ۇستىندەگى كيىنگەن كيىمنىڭ باعاسىنا جاقىندايدى. قىمبات ءۇشىن ءۇمىت وتى جىلت ەتكەندەي بولدى. ول ارتەمنىڭ كۇنى بويعى ىس-ارەكەتىن كوزدەن تاسا ەتپەي، ودان باقىلاي بەردى. سەزدىرىپ الماس ءۇشىن ءسوز اراسىندا ارتەمنىڭ سىمباتتىلىعىن، كيىمدى تاڭداي الاتىندىعىن وزىنە ارنايى تاپسىرىسپەن تىكككەندەي شاپ-شاق ەكەندىگىن، تىپتەن تاماشا جاراساتىندىعىن ايتىپ، ماقتاپ قويادى. ءتىپتى قىزىققانسىپ، قاي جەردەن العاندىعىن، باعالارىنا دەيىن سۇراپ، كوزىن ابدەن جەتكىزگەن قىمبات ىسكە كىرىسەدى.
كەيبىرەۋگە ەلەكسىز بولىپ كورىنەتىن تۇيمەدەي نارسەنىڭ سەپتىگى ءتيىپ، تۇيەدەي ءىستىڭ بەتىن اشىپ، ارتەمنىڭ اقشانى قالاي جىمقىرعانىنا دەيىن دالەلدەگەن قىمبات قىرعىزباي قىزى اقشا جىمقىرۋ امال-ايلاسىنىڭ جولىنا تاعى ءبىر قاقپان قويدى.
بۇل تاجىريبە قىمبات قىرعىزبايقىزىنا وڭايشىلىقپەن كەلگەن جوق. ول ۇزاق جىلدار بويى قاجىماي-تالماي ەتكەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. سوناۋ 1978 جىلى جامبىل تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى كەزىنەن-اق ەڭبەك جولىن قاتارداعى جيناق كاسساسىنىڭ باقىلاۋشىسىنان باستاعان زەرەك ستۋدەنت اراعا جيىرما بەس جىلدان استام ۋاقىت سالىپ، تاجىريبەلى ءبولىم باستىعىنا دەيىن كوتەرىلدى. ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى تۇڭعىش رەت اينالىمعا تۇسكەن ساتتەردى ەسكە العان قىمبات قىرعىزباي قىزى ءبىرىنشى ۆاليۋتانى كورىپ، ۇستاعان ادامداردىڭ قاتارىنداعى كىسىلەردىڭ ءبىرى بولعانىن قۋانا اڭگىمە ەتەدى.
— 1993 جىلى 15-قاراشا كۇنى جۇمىستان سوڭ بارلىق كاسسانى جاۋىپ، قۇجاتتاردىڭ بارلىعىن جيناستىردىق. ءار كاسساعا بەلگى ۇرىپ، ۇلتتىق ۆاليۋتا — تەڭگەمىزدى قابىلداۋعا ءازىر وتىرمىز. بارلىق قىزمەتكەرلەر كوڭىلدى. ءوزىمىزدى مەرەكە كۇنگىدەي سەزىنەمىز. ول كەزدە مەن قارابايەۆا ورازكۇل ەسىركەپ قىزىنىڭ قاراماعىندا قىزمەت ەتەتىنمىن. ورازكۇل ەسىركەپ قىزىنىڭ باستاۋىمەن داستارقان جايىلىپ، كەرەمەت كوڭىلمەنەن تۇنگى 12-گە دەيىن ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدى تاعاتسىزدانا كۇتتىك. الدەن ۋاقىتتا الماتىدان «تۇنگى ساعات تورتتە كەلەدى» دەگەن حابار الدىق. ءبارىمىز امالسىزدان ۇيدى-ۇيىمىزگە تاراستىق. سول كەزدە قىزداردىڭ ءبىرى: «كىم ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدى ءبىرىنشى كورىپ، ۇستاسا سول باقىتتى!» دەپ قالدى. ۇيگە كەلسەم، ءبارى قالىڭ ۇيقىدا. قوشتاسارداعى قىزداردىڭ ءبىرىنىڭ «ۇلتتىق ۆاليۋتانى ءبىرىنشى كورىپ، ۇستاعان ادام باقىتتى!» دەگەن ءسوزى قۇلاعىمنان كەتپەي ۇيقىم كەلسەيشى. ءبىر كەزدە كىشى قىزىم — جانارىمنىڭ وسىدان ءبىر ەكى كۇن بۇرىن ايتقان ءسوزى ەسىمە ءتۇستى. مۇعالىمدەرى قىزىما:
— اتا-اناڭا كۇندەلىگىڭدى نەگە كورسەتپەگەنسىڭ؟ قول قويىلماپتى عوي! — دەپتى.
— قالاي كورسەتەم؟ اكەم ءىس-ساپاردا جۇرەدى، شەشەم مەن ۇيىقتاپ جاتقاندا جۇمىسقا كەتەدى، مەن ۇيىقتاپ جاتقاندا كەلەدى! — دەپتى.
وسى بالاپاندارىمدى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، قاتارىنان كەم ەتپەي ەل قاتارىنا قوسسام، مۇمكىن ۆاليۋتانى ءبىرىنشى كورىپ ۇستاسام، باقىتتى بولاتىن شىعارمىن-دەگەن قيالعا بەرىلىپ جاتىپ كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى.
جولداسىم المابەك ەكى قىزىما قاراپ:
— ءما! ەتەكتەرىڭدى توسىڭدار! قىمبات سەن دە ەتەگىڭدى توس!-دەيدى. المابەكتىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي، كويلەگىمنىڭ ەتەگىن توسا بەردىم. ول شاشقان بۇرىن-سوڭدى مەن كورمەگەن قىزىل سارعىش ءتۇستى سىڭعىرلاعان كوپ تيىنعا ەتەگىم تولدى دا قالدى.
— المابەك، بۇل نە؟ — دەيمىن.
— بۇل ۇلتتىق ۆاليۋتا! قۇتتى بولسىن! باقىتتى بولىڭدار! — دەيدى المابەك. ۇلتتىق ۆاليۋتا دەگەن وسىنداي بولادى ەكەن-اي — دەيمىن كۇبىرلەپ. سىڭعىرلاعان داۋسى دا كەرەمەت. اقىرى سول سىڭعىرلاعان داۋىس مەنى قالىڭ ۇيقىدان وياتىپ جىبەردى. جالما-جان ساعاتقا قاراسام تۇنگى ءۇش جارىم ەكەن. ە-ە... جاقسى ءتۇس كورىپپىن عوي! ساعات تورتكە دەيىن جۇمىسقا ۇلگەرەدى ەكەنمىن!-دەپ تەز جينالىپ تاكسيمەن جۇمىسقا كەلدىم. «جۇمىسقا مەن ءتورت بولماي كەلدىم»-دەپ قۋانىپ جۇرسەم، مەنەن دە بۇرىن كەلگەن قىزدار بار ەكەن. ءبارىمىز دە مارە-سارە، قۋانىشتامىز.
ءبىراق تاڭعى تورتتە كەلمەدى. ءبارىبىر قۋانىشىمىز باسىلىپ، كوڭىل-كۇيىمىز بۇزىلعان جوق. ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن دە بايقاعان جوقپىز. ءبىر ۋاقىتتا ساعات ەرتەڭگى سەگىز بولدى. تۋرا سەگىزدەن بەس مينۋت وتكەندە كوپتەن كۇتكەن ۇلتتىق ۆاليۋتامىز — تەڭگەنى ارنايى جابدىقتالعان ماشينا دا قۇرمەتتى كۇزەتپەن الىپ كەلدى. بارلىق راسىمدەر جاسالدى. رەت-رەتىمەن ءتارتىپ بويىنشا ءبىر تەڭگەلىكتەن باستاپ ءجۇز تەڭگەلىككە دەيىن ۇستاپ كورىپ، ءسۇيىپ «باقىتتىمىز!»دەپ ءبىر-بىرىمىزدى تۇڭعىش شىققان ۇلتتىق ۆاليۋتامەن قۇتتىقتاپ جاتىرمىز! سول ۋاقىتتا، سول كۇننىڭ ەگەمەندى ەل بولعان تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز قازاقستان تاريحىنا ماڭگىلىككە ەنەتىنىن ءبىز ول ساتتە سەزگەن دە جوق ەدىك. سول ءساتتى باسقالاردى بىلمەيمىن، ءوز باسىم تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن،-دەپ اعىنان جارىلادى قىمبات تاسپاۋوۆا.
قىمبات قىرعىزبايقىزىنا تۇسىنبەگەن جايتتارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ءجيى كەلەدى ەكەن. ولاردىڭ ىشىندە بوزبالا دا، قىز-كەلىنشەكتەر قارتتار دا بار. ولار وزدەرىنە ءتيىستى جايتتارعا قاناعاتتانارلىق جاۋاپ الىپ، قىمبات قىرعىزبايقىزىنا العىستارىن جاۋدىرىپ جاتادى. بىردە قۇلاعى اۋىر ەسىتەتىن قاريا قىمبات «قىرعىزباي قىزىنىڭ قولىنا قالام، قاعاز الا سالىپ، جازىپ تۇسىندىرگەنىن كوردىم. سول سياقتى ونىڭ حالىققا قىزمەت كورسەتۋدەگى وزگە دە ءىلتيپاتتى ىستەرى قانشاما دەسەڭىزشى. ال كۇنىنە قانشاما كىسى كەلىپ، كەتىپ جاتادى. قانشا سۇراق قويىلادى، قانشا جاۋاپ بەرەدى، ونىڭ ءبارىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. وسى قيىندىقتىڭ بارىنە شىداعان قىمبات قىرعىزباي قىزى العىسقا بولەنىپ، سودان ءلاززات الادى. ءوزى ايتپاقشى، بۇل دا ءبىر باقىت!
كوپشىلىكپەن ءتىل تابىسۋدىڭ ءوزى مەنىڭشە وسكەن ورتا، العان تاربيەگە بايلانىستى عوي،- دەپ ويلايمىن.
ويتكەنى قىمبات قىرعىزباي قىزى جامبىل وبلىسىنداعى قورداي ەلدى مەكەنىندە كوپ بالالى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قىرعىزباي مەن ارداقتى اناسى باتيلا اۋىل شارۋاشىلىعىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن جاندار. جولداسى المابەك تاسباۋوۆ تا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇلەگى. سول جولداسى المابەكتىڭ دە وتباسىنا جايلى بولۋى قىمباتتىڭ ءوز مىندەتىن الاڭسىز اتقارۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەن بولار.
المابەك جاستايىنان جاۋاپتى قىزمەتتەرگە ارالاسىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن باسشىلىق قىزمەت اتقارۋدا.
ءيا، قىمبات كۇنى بويى كەلۋشىلەردەن، سالىمشىلاردان ءبىر ءسات بوسامايدى. ولار كەيبىر سەبەپتەرمەن كەشىگىپ جاتسا، ولار ءبارىبىر سونى كۇتەدى.
— قىمبات ءوزىنىڭ جۇگىرە بەرگەنشە قاراماعىڭىزداعى باسقا دا قىزمەتكەرلەرگە نەگە جىبەرمەيسىز؟ — دەدىم ءبىر كۇنى.
— سولاي ەتۋگە دە بولار ەدى. ءبىراق ول كىسىلەر مەن دەپ، ماعان ارنايى كەلىپ تۇرعاندا قالاي شىدايمىن، — دەيدى ول كۇلىپ.
مەن قىمباتتىڭ كىشىپەيىلدىلىگىنە، قولىنان كەلگەنشە كوپشىلىك قوڭىلىنەن شىعۋعا تىرىساتىنىنا، ولارعا دەگەن جاناشىرلىعىنا قايران قالدىم. وسى قاسيەتتەرىنە وراي سالىمشىلار قىمباتقا قاتتى سەنىم ارتاتىن بولسا كەرەك. ءيا، حالىق قىمباتقا سەنىم ارتادى. «سەنىم» دەگەن سوزگە يە بولۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ماسەلە. ال سەنۋ بار دا سەنىمدى اقتاۋ بار. قىمبات بولسا سول سەنىمدى اقتاپ جۇرگەن جان.
قىمبات قىرعىزباي قىزى «ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ ءبىر جىلدىق مۇشەل تويىن سالتاناتتى تۇردە قارسى العاندا حالىق بانكى ۇجىمىنىڭ ونەرپازدارى ساحناعا شىعىپ ءان ايتتى، بي بيلەپ، كۇي تارتتى. سونىمەن قاتار تەاترلانعان قويىلىمدا قىمبات ايگەرىم وبرازىن سومدادى. كورەرمەن قاۋىم قويىلىمنان سوڭ جەكە-جەكە كەلىپ قۇتتىقتاپ جاتتى.
ويتكەنى ول ايگەرىم ءرولىن ناعىز كانىگى اكتريسادان كەم ويناعان جوق. سەبەبى ول جامبىل تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنا دەيىن الماتى قالاسىنداعى قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريانىڭ اكتەرلىك فاكۋلتەتىنە ەمتيحاندى ۇزدىك تاپسىرىپ، ستۋدەنت بولعان. ءبىراق ءبىر جىلعا جۋىق تەاتر ونەرىنە قانىققان ەدى. ءبىراق بۇل ماماندىعى اتا-اناسىنىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعانىن سەزگەن زەرەك تە زەردەلى قىز وقۋ ورنىن اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولدى. سودان سوڭ جامبىل قالاسىنداعى تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ كەشكى بولىمىنە وقۋعا تۇسەدى. ءبىراق ونەردى دە جانىنداي جاقسى كورگەن قىمبات ينستيتۋتتا كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە قاتىسىپ، تالاي بايقاۋلاردىڭ جەڭىمپازى بولادى.
قىزمەتىنە ورنالاسقاننان كەيىن دە وسى دەڭگەيدەن تۇسكەن جوق. مۇندا دا جەڭىمپاز اتانىپ، حالقىنا ايانباي قىزمەت ەتۋدە. قىمبات دەسە قىمبات-اق!
ەكىنشى كىتاپتىڭ سوڭى.
You Might Also Like
-
جەلكە تۇسىندا سۋ سۇراپ ماڭىراعان مال شىبىن جانىن شىرقىراتا تۇسەدى. شىلدەنىڭ اپتاپ كۇنى شەكەسىن تەسىپ بارادى، پانالايتىن بۇتا جوق. جورعالاعان سارى كەسىرتكە ءوزىنىڭ سۇيىق كولەڭكەسىنە تۇمسىق تىرەپ قالت...
