InfoHub Logo

XIII عاسىر يسلام الەمىندە قاسىرتەتتەرگە تولى جىلدار بولدى. تاياۋ شىعىس، ازيا جانە انادولۋ ولكەلەرىندە قىرعىندارعا سەبەپ بولعان كرەستىك جورىقتار مەن موڭعول شاپقىنشىلىقتارى مۇسىلمانداردى جويىلۋدىڭ قارساڭىنا قويعان بولاتىن. قالالار، مەشىت، مەدرەسەلەر، كىتاپحانالار ورتكە ورانىپ، ايەل، بالا، كارى دەمەستەن جاپپاي قان توگىلۋى توقتاۋ بىلمەي حالىق ۇمىتسىزدىك ىشىندە جانتالاسىپ جاتتى. وسىنداي قيىن قىستاۋ زاماندا تاياۋ شىعىستىڭ تاريحىمەن تۇرمىسىن جاقسارتقان ادام قىپشاق دالاسىنىڭ تۋماسى، بابامىز سۇلتان بەيبارىس بولدى. سۇلتان بەيبارىس 14 جاسىندا تۇتقىنعا الىنىپ، اقىل-پاراساتى، ەرەكشە ەرلىگىمەن قۇلدىقتان پاتشالىققا دەيىن كوتەرىلىپ، يسلام مادەنيەتىنە وراسان زور قىزمەتى سىڭگەن الىپ تۇلعا. 1249 جىلى فرانسيا كورولى ءىح لۋيس باستاعان جەتىنشى كرەستىك جورىققا تويتارىس بەرۋى بەيبارىستىڭ اتىن بۇرىنعىدان دا اسقاق ەتتى. 3 قازان 1260 جىلعى اين جالۋت دەگەن جەردەگى سوعىستاعى قاھارماندىعى، ايلا-تاسىلدەرىمەن موڭعول اسكەرىن جەڭىلىسكە ۇشىراتۋى مارتەبەسىن تاعى كوتەرىپ، ماملۇك سۇلتاندىعىنا جاقىنداتا ءتۇستى. 24 قازان 1260 جىلى تاققا وتىردى. بۇل جەڭىس ارقىلى سيريا، مىسىر جەرلەرى موڭعول شاپقىنشىلىعىنان قۇتقارىلعان بولدى. وسى كۇنگە دەيىن موڭعولداردان جەڭىلىسكە ۇشىراۋ، كورعانۋ، شەگىنۋ احۋالدارىن باستان كەشىپ جۇرگەن يسلام الەمى بۇل جەڭىستەن كەيىن جىگەرلەنە ءتۇستى. ەڭ ماڭىزدىسى قانشاما ۋاقىتتان كەيىن موڭعولداردىڭ مۇسىلماندار تاراپىنان جەڭىلىسكە ۇشىراۋى مۇسىلماندار ءۇشىن سەرپىلىس بولدى. ال موڭعولدار ءۇشىن توقىراۋدىڭ باستاماسىنا اينالدى. كەيىنىرەكتە جەرگىلىكتى حالىققا ۇيلەسىپ، يسلام دىنىنە دەگەن كوزقاراستارى وزگەرگەن موڭعولدار مەن كەيبىر پاتشالارى يسلام دىنىنە بەت بۇرا باستادى.

جەڭىلگەن كۇرەسكە تويماستى ۇستانعان موڭعولدار 1264 جىلى سيريانىڭ سولتۇستىگىندەگى حالەپ، بيرەجيك قالالارىنا باس سالىپ، تالان-تاراج ەتەدى. مۇنى ەستىگەن سۇلتان بەيبارىس اسكەرىمەن كەلگەنىندە موڭعولدار قاشىپ كەتەدى. قاشقان 6000 موڭعول اسكەرلەرىن 1400 ماملۇك اسكەرى قۋىپ جەتىپ سىباعاسىن بەرەدى. بۇل جاعداي دا موڭعولداردىڭ ساعىن سىندىرىپ، مۇسىلمانداردىڭ مارتەبەسىن تاعى جوعارىلاتا ءتۇستى. سۇلتان بەيبارىس سولتۇستىكتەگى قورعانى سانالاتىن وسى بيرەجيك قورعانىن تۇبەگەيلى جوندەۋدەن وتكىزدى. بۇدان كەيىن موڭعولدار كيليكيا ارمياندارىمەن وداقتاسىپ بىرگە سيرياعا قاراي تاعى سان مارتە جورىق ۇيىمداستىرادى. الايدا بۇل جورىقتارى دا ءساتسىز اياقتالادى. ويتكەنى ەڭ ءقاۋىپتى ايماق ەكەنىن پايىمداعان سۇلتان بەيبارىس بيرەجيك قورعانىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزە وتىرىپ، 20 جىلعا جەتەتىن قارۋ-جاراق جانە ازىقپەن قامتاماسىز ەتكىزگەن بولاتىن.

^{بەيبارىس مەشىتى، كاير}

سۇلتان بەيبارىس تاياۋ شىعىستاعى الاساپىران جاعدايدا سىرتقى جاۋلارعا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن، ىشكى الاۋىزدىقتارعا جول بەرمەۋ ءۇشىن، مۇسىلمانداردىڭ، جالپى مۇسىلمان ەلدەردىڭ باسىن بىرىكتىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ۇعىناتىن. وسى جولدا شارا ىزدەپ جۇرگەن كەزىندە بۇل مۇمكىندىك الدىنا كەلەدى. مۇنى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن 7 جىلعا كەرى شەگىنەيىك. مۇسىلمان تۇركى قالالارىن قىرىپ، جايپاپ كەلە جاتقان حۋلاگۋدىڭ باسشىلىعىنداعى موڭعولدار 1258 جىلى باعدادتى باسىپ الىپ مۇندا دا ادەتىنشە قاندى قىرعىن ورناتتى. سوڭعى ابباسي حاليفاسى مۋتتاسىم بيللاھتى بالا-شاعاسى، بۇكىل اۋلەتىمەن قىرىپ سالعان بولاتىن. اللاھۋ تا’الانىڭ حيكمەتىمەن ءبىر شاحزادا بۇل قىرعىننان امان قالعان ەدى. تولىق ەسىمى ءابۋل قاسىم يبنۋل باراكات احمەد بين زاحير ءالمۋستانسير بيللاھ. وتىز بەسىنشى باعدات ابباسي حاليفاسى ءزاحيردىڭ ۇلى جانە وتىز التىنشى باعدات ابباسي حاليفاسى ءمۋستانسيردىڭ باۋىرى بولاتىن. ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن جاسىرىپ كايردە جىلداپ ءومىر سۇرەدى. ءبىر جۇما كۇنى نامازعا بارا جاتىپ كەزدەيسوق شاحزادانى كورگەن سۇلتان بەيبارىس ونىڭ جارقىن جۇزىندەگى تەكتىلىكتى بايقاپ كىم ەكەنىن سۇرايدى. “قاراپايىم ساۋداگەرمىن” دەگەن جاۋابى ونى قاناعاتتاندىرمادى. كىم ەكەنىن ايتۋىن قايتا تالاپ ەتكەنىندە شاحزادا احمەت شىنىن ايتۋعا ءماجبۇر بولادى. سۇلتان بەيبارىس ونى دەرەۋ قامقورلىعىنا الىپ، ۇزاق ۋاقىت سارايدا قوناق ەتتى. شاحزادانىڭ رۇقساتىن الىپ، 1261 جىلى حاليفالىق ماقامىن جاڭادان تاعايىندادى. بەيبارىستىڭ بۇل ارەكەتى ارقىلى يسلام الەمىندە عاسىرلاردان بەرگى رۋحاني ماڭىزدىلىققا يە حاليفالىق مارتەبەسىنىڭ قايتا ورناۋىمەن بىرگە ابباسي اۋلەتىنىڭ جويىلۋىنىڭ الدى الىنعان بولدى. سونداي-اق ءوز ەلىنە جانە يسلام الەمىنە ۇلكەن رۋحاني سەرپىنىس بەردى. حالىق مۇنى ەرەكشە قۋانىشپەن قابىلدادى. ويتكەنى تەگى پايعامبارىمىزعا سۇيەنەتىندىكتەن ابباسيلەرگە قاشاندا قۇرمەت ەتىلەتىن. ءتىپتى سوڭعى جىلدارداعى مولشىلىقتى ونىڭ قالادا بولۋىنا بالاپ يبنۋل بەرەكەت ەسىمىن اتاپ وعان بيات ەتىلدى، ەسىمى حۇتبادا اتالاتىن بولدى. اتىنا اقشا باسىلدى. ءبىراق حاليفالىق سيمۆوليكالىق تۇردە ەدى. ۇكىمەت ىستەرى تولىعىمەن بەيبارىستىڭ قولىندا بولدى. سۇلتان بەيبارىستىڭ ابباسي حاليفالىعىن تاعايىنداۋىنان كەيىن بۇل حابار تاياۋ شىعىس جانە مۇسىلمان ەلدەر اراسىندا تەز تارادى. سۇلتاندار، حاندار جانە مەملەكەت ادامدارى قۋانىشتارىن ءالمۋنتاسير بيللاھ پەن سۇلتان بەيبارىسقا جىبەرگەن قۇتتىقتاۋ حاتتارى مەن سىيلىقتارى ارقىلى جەتكىزدى جانە قىسقا ۋاقىتتا بۇكىل مۇسىلمان ەلدەرمەن وداقتاستىق قامتاماسىز ەتىلدى. مۇسىلماندىقتى قابىلداعان التىن وردا حانى بەركە دە سىيلىقتار جىبەرىپ، بيات ەتكەندىگىن ءبىلدىردى. سۇلتان بەيبارىس يسلام ءدىنىن تاڭداپ مارتەبەلەنۋىمەن قۇتتىقتاپ، ونى حۋلاگۋعا قارسى سوعىسۋعا شاقىردى. وسىدان كەيىن التىنوردا حانى بەركە حان حۋلاگۋعا سوعىس اشىپ، يلحانلىلاردىڭ (موڭعولداردىڭ) مايدان شەبى ەكىگە ءبولىندى. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى جانە يلحانلىلار ەلىنىڭ قۇرۋشىسى حۋلاگۋدىڭ ولىمىنەن كەيىن ورنىنا حريستيان ايەلىنەن تۋعان بالاسى اباكا تاققا وتىردى. السىرەگەن ەلىن قايتا جانداندىرۋعا تىرىستى. اناسىنىڭ حريستيان بولۋىنان پايدالانىپ باتىستاعى حريستيان كۇشتەرىمەن وداقتاستىق كەلىسىمدەر جاسادى. سونداي-اق كۇش جيناپ الۋ ءۇشىن ۋاقىت سوزۋ ماقساتىندا 1265 جىلى سۇلتان بەيبارىسقا ەلشى جىبەرىپ بىتىمگە كەلۋدى ۇسىنادى. ءبىراق اباكانىڭ شىنايى نيەتىن بىلگەندىكتەن بەيبارىس ودان باستارتادى. ونسىز دا يسلام ولكەلەرىن قىرىپ سالعان مۇسىلمانداردىڭ باستى دۇشپانى بولعان موڭعولدارمەن بىتىمگە كەلۋدى ويلاپ تا تۇرعان جوق بولاتىن. بۇل ارادا 1265 جانە 1266 جىلدارى ەكى جورىق جاساپ كايسەريا، ارسۋف جانە سيس قالالارىن قايتارىپ الدى. بۇل جورىقتارعا توتەپ بەرە الماعان اباكا تاعى دا بىتىمگە كەلۋدى ۇسىنادى. الايدا بەيبارىس ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن موڭعولدارمەن سوعىسىپ وتەتىنىن ءبىلدىرىپ، بۇل ۇسىنىستى قاتاڭ تۇردە كەرى قايتاردى. ونى بۇلاي توقتاتا المايتىنىن تۇسىنگەن اباكا كرەستىك جورىقشىلارمەن بىرىگىپ تاعى شابۋىلدادى، ءبىراق سوڭى تاعى دا ءساتسىز اياقتالىپ كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل جەڭىستەن كەيىن سۇلتان بەيبارىس ءتابارييا، يافا، ساكۋف، ارنۋن، انتاكيا، اككا، اكراد سەكىلدى ءبىرشاما قالالاردى وزىنە قاراتتى. تۇركىمەن بەكتىكتەرىنىڭ كومەككە شاقىرۋلارىن دا نازارسىز قالدىرمادى. كارامان، مەنتەشە جانە اشرافوگلۋ تۇركىمەندەرى مەن سالجۋك كوسەمدەرىنىڭ ۇسىنىسىن قابىلداپ 1277 جىلى انادولۋ جەرلەرىنە جورىققا شىقتى. 15 ءساۋىر 1277 جىلى ءالبيستان جازىعىندا موڭعولداردى تاعى ءبىر رەت تىزە بۇكتىردى. بۇدان كەيىن يسلام الەمى ءۇشىن ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان موڭعولداردىڭ ساعى سىنىپ، كرەستىك جورىقشىلار دا بەتتەي المايتىنداي حالگە كەلىپ ماملۇكتەردىڭ مەرەيى اسقاقتاي ءتۇستى. بۇدان بىلاي تاياۋ شىعىستا از مەرزىمگە بولسا دا تىنىشتىق ورناعان بولدى. ءبىراق وسى تىنىشتىقتى ورناتۋ ءۇشىن ات ۇستىنەن تۇسپەي، مايدان شەپتەرىندە ءجۇرىپ، موڭعولداردى سان مارتە جەڭىلىسكە ۇشىراتقان سۇلتان بەيبارىس وسى سوڭعى جەڭىسىنەن قايتىپ كەلە جاتىپ اۋىرىپ 1277 جىلى شىلدە ايىندا قايتىس بولدى. سۇلتان بەيبارىس زەرەكتىگى، باتىرلىعى، ءدىندارلىعى جانە يسلام الەمىنە سىڭگەن ەڭبەگى تۇرعىسىنان ورتا عاسىرداعى تۇركى-يسلام تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. عالىمدارعا، عىلىمعا ەرەكشە ءمان بەرەتىن. حالىقتىڭ ءىسى ءادىل بولۋى ءۇشىن قازىلاردىڭ باسىنا “قادىقۋداتتار”، ياعني قازىلاردىڭ ۇستىنەن قارايتىن قازىلار تاعايىنداۋىن ەڭ ءبىرىنشى ول باستادى جانە سۇلتان بەيبارىستان باستاپ مىسىر مەن شام قالاسىندا ءتورت مازھابتان دا قازىلار تاعايىندالاتىن بولدى. بۇل ءداستۇر 1804 جىلعا دەيىن جالعاسىن تاپتى. فيقحي ماسەلەلەرگە دە قاتتى ءمان بەرگەن بەيبارىس اراق قولدانىلۋى، ساتىلۋىنا جانە زيناقورلىققا قاتاڭ تۇردە تىيىم سالدى. حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ءبىلۋ ءۇشىن قاراپايىم كيىممەن قالانى ارالاپ، ادامداردى تىڭداپ سوعان قاراي شاراسىن قامدايتىن. ءبىر جورىققا بارا جاتقان جولدا اتتى اسكەرلەرىنىڭ بىرنەشەۋى ءبىر شارۋانىڭ ەگىستىگىنىڭ ۇستىمەن جۇرگەنىن كورىپ: «مەن مۇسىلمانداردى كاپىرلەردىڭ زۇلىمدىعىنان قورعاۋ ءۇشىن جورىققا شىعۋدامىن، ال سەندەر قالايشا ءبىر مۇسىلمانعا زيان تيگىزىپ جاتىرسىڭدار» دەپ جازعىرىپ، جازالاعانى ايتىلادى. ەڭ ماڭىزدىسى تاياۋ شىعىستا ەسكى قاراڭعى كۇندەر ارتتا قالىپ، يسلام بايراعىنىڭ جاڭادان، قۋاتتى تۇردە جەلبىرەي باستادى. بۇدان بىلاي بەيبارىس تاياۋ شىعىس تاريحى مەن تۇرمىسىنىڭ جاقسارۋىنا سەبەپشى بولعان سۇلتان رەتىندە اتى اڭىزداردا، داستانداردا اتالا باستادى.

---