سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «كىم جازىقتى؟» پوەماسى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سىنىپتان تىس وقۋ
س. تورايعىروۆ «كىم جازىقتى؟» پوەماسى
ماقساتى: روماننىڭ مازمۇنىن تولىق مەڭگەرۋ بارىسىندا نەگىزگى كەيىپكەرلەردىڭ ءىس - ارەكەتى ارقىلى مىنەز – قۇلقىن اجىراتىپ، ايەلدەر تاعدىرىن تانۋ؛ وقۋشىنى ءوز بەتىنشە رومان تۋرالى وي جيناقتاۋدا ىزدەنىسكە داعدىلاۋ؛ وقۋشىنى جاماننان جاقسىنى تاني بىلۋگە ۇيرەتىپ تاربيەلەۋ؛ ايەل مەن ەر ادامدار قۇقىعى، ادەت – عۇرىپتاعى قالىڭمال، كوپ ايەل الۋدى زاڭ جۇزىندە تانۋ.
ساباق ءتۇرى: سوت ساباعى
كورنەكىلىك: سلايد ارقىلى س. تورايعىروۆ سۋرەتى، جيناقتارى، سالت – ءداستۇر، وتباسى تۋرالى سۋرەتتەر مەن ناقىل سوزدەر، ءنورماتيۆتى قۇجاتتار پاپكاسى.
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، قۇقىق جانە قوعام، ادەپ، ورىس ءتىلى
بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
2. اقىننىڭ ومىرىنە اۋكسيون سۇراقتار ارقىلى شولۋ جاساۋ.
سۇراقتار.
1. ترويسك قالاسىندا قاي جىلى، قانداي مەدرەسەدە ءبىلىم الدى؟ (احۋن راحمانق ۇلى
تاتار مەدرەسەسى 1912 ج)
2. ءبىلىم تاقىرىبىنا جازعان ولەڭدەرىن اتا. ( «وقىپ جۇرگەن جاستارعا»، «وقۋدا
ماقسات نە؟»، «تاليپتەرگە» )
3. ترويسكىدە قانداي جۋرنالدا قىزمەت ىستەدى؟ ( «ايقاپ» )
4. «ايقاپ» رەداكسياسىنان جۇمىستان شىعۋىنىڭ سەبەبى نە؟ ( الەۋمەتتىك
تەڭسىزدىك، تارتىس، ەل ىشىندەگى قايشىلىق)
5. باياناۋىلدا قانداي ۇيىم قۇرۋدى ويلادى؟ ( «شوڭ سەرىكتەستىگى»)
6. التايدا قاي جىلدارى بولدى؟ نەمەن شۇعىلداندى؟ ( 1914 – 16 ج.
اعارتۋشىلىق، جازۋشىلىق جۇمىسپەن)
7. سەمەيدە نە سەبەپتى وقۋعا قابىلدانبادى؟ ( قاراجاتى، جاتار ورنى بولمادى،
تومەنگى سىنىپقا جاسى كەلمەدى، جوعارى سىنىپقا ءبىلىمى بولمادى)
8. « ... جۇماسىنا ەكى رەت ەت جەيمىن. قۇر شاي، نان جەيمىن. كيىم العانىم جوق.
كينو، كەشتەرگە بارعانىم جوق. اينالدىرعانىم الا قاعاز بەتى. ءبىر تيىنىم قالعانشا وقيمىن...» ءسوزىن قاي جىلى، قايدا وقىپ جۇرگەندە جازدى؟ (1916 – 17ج تومسك )
9. الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنە ارناعان قانداي ولەڭىن بىلەسىز؟ (
«الاش ۇرانى»، «تانىستىرۋ» )
10. «تانىستىرۋ» ولەڭى كىمدەرگە ارنالعان، ولاردى نەگە تەڭەيدى؟ (ا.بايتۇرسىنوۆ،
ءا. بوكەي، م.دۋلاتوۆ، اباي، شاكارىم. ولاردى ايعا، كۇنگە، شولپانعا)
11. 1918 ج قانداي پوەمالارى جارىق كوردى؟ ( «ايتىس» اياقتالماعان، «كەدەي»،
«اداسقان ءومىر»)
3. جاڭا ساباق
ءى. كىرىسپە ءسوز
ءمۇعالىم ءسوزى.
ءبىز «كىم جازىقتى؟» رومانىمەن تولىق تانىسىپ، مازمۇنىن مەڭگەردىك. كەيىپكەرلەرمەن جاقىن تانىسىپ، ولاردىڭ ءىس – ارەكەتى ارقىلى مىنەز – قۇلقىن اشا بىلدىك. روماننىڭ نەگىزگى تاقىرىبى – ايەل تەڭسىزدىگى، ءوز زامانىنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسى. ەندەشە، «كىم جازىقتى؟» رومانى بويىنشا سوت ساباعىن باستايمىز.
سوت –
حالىق كەڭەسشىلەرى –
قورعاۋشى –
ايىپتاۋشى –
جازالانۋشى –
ايەلدەرى –
ءمۇعالىم ءسوزى. بۇگىنگى ساباقتا ءبىرىنشى ءسوز كەزەگى ايىپتاۋشىعا بەرىلەدى. ايىپتاۋشى ءاجىبايدىڭ ءىس – ارەكەتتەرى ارقىلى سويلەي وتىرىپ، ءاجىبايدى ايىپتى دەپ تابادى.
ايىپتاۋشى: روماننىڭ مازمۇنى بويىنشا نەگىزگى كەيىپكەر ءاجىبايدىڭ ءىس – ارەكەتى ادىلەتسىزدىك، جاعىمسىز ءىس دەپ تانيمىن. بۇعان رومانداعى دايەكتەردى ايعاق ەتە الامىن.
1.ءاجىباي جاسىنان بۇزىق جولمەن ءوستى، ول تىم ەركەلىكتى پەردە ەتىپ ۇستاپ، ايتقانىن ورىنداتا ءبىلدى.
2.قالاعا وقۋعا باردى، ءبىراق وقۋى ۇزاققا بارمادى، ەركەلىك ءوتىپ كەتتى.
3.ول ايەلدەرىن تاستاپ، ەل كەزىپ، كەزبە اتاندى.
4.بايلىقتى ارقا سۇيەپ، ماعىناسىز ءومىر ءسۇردى.
5.تۋعان اتا – اناسىنا قارسى شىعىپ، ءتىل تيگىزگەن، قول جۇمساعان كەزدەرى بولدى.
6.ءۇي شارۋاشىلىعىنا قاراماي، جۇتقا ۇرىندى. سەبەبى، ول وتباسىنىڭ قامىن ويلامادى.
7.قالا تۇرعىنىنا ەلىكتەپ، بوي – باسىن جاساندى تۇزەپ، اپپاقايدى وزىنە قاراتپاقشى بولدى. اپپاقاي مەن فەلدشەر جىگىتتىڭ اراسىنا ءتۇسىپ، شىنايى ماحابباتتىڭ جاۋىنا اينالدى.
8.جۇتتان كەيىن ۇرى ۇستاپ، اۋىلدىڭ مالىن ۇرلاتتى، ءىستى بولدى.
9.ءاجىباي حالقىنا پايدالى ەڭبەك ەتۋ ماقساتىن بىلمەدى. كەرىسىنشە، زورلىق، ۇستەمدىك كورسەتتى.
سونىمەن بىرگە، روماندا وسى ءاجىبايدى تولىقتىرا تۇسەتىن كەيىپكەر – اكەسى تاسبولات. تاسبولات كىم؟
1.تاسبولات - ەسكى اۋىلدىڭ بايى. ول بايلىعىن جانىنان ۇستەم ۇستايدى.
2.ەل ىشىنە وزگەرىس ەنە باستاعان كەزدە ەل بيلەۋ ىسىنەن ايىرىلىپ قالۋ كەزەڭىن سەزىپ، دەرەۋ ءوز باسىنىڭ قامىنا كىرىسەدى.
3.ءاجىبايدى وقۋدان شىعارىپ الادى.
4.ەسكى سالت – ءداستۇردى بەرىك ۇستاپ، بالالارىنا بەسىكتەن باستاپ اۋقاتتى، بەدەلدىلەرمەن قۇدا تۇسەدى.
5.ءاجىبايدى زورلىقپەن جاڭىلعا ۇيلەندىرەدى.
6.ءوز بالالارىنا دۇرىس تاربيە بەرە المايدى.
ءمۇعالىم ءسوزى. – بالالار، حرەستوماتيا وقۋلىعىنان ءاجىبايدىڭ بەينەسىن
اقىن تىلىمەن سۋرەتتەلۋىن تاۋىپ وقيىق. ( 419ب، 5 – شۋماق . 420 ب. 3 – شۋماق).
ايىپتاۋشى: ءاجىباي – تاسبولاتتىڭ كەنجە بالاسى. ول بايلىقتىڭ ارقاسىندا بىرنەشە ايەل الدى. امەڭگەرلىك سالتىمەن، اكە ۇيعارىمىمەن العان العاشقى ايەلى – جەڭگەسى – جاڭىل، جاسى 18 – دە، ال ءاجىباي بۇل كەزدە 13 – تە ەدى.
ءمۇعالىم ءسوزى: اقىن تىلىمەن جاڭىلدىڭ بەينەسى قالاي بەرىلگەن؟ ( 421ب. 2 - شۋماق).
ايىپتاۋشى: ەكىنشى ايەلى – جاميلا. ونىڭ اكەسى جۇماعۇل مەن تاسبولات مەككەگە قاجىلىققا بارعاندا، بەسىك بەسىك قۇدا بولىپ قويعان. جاميلا ءاجىبايدان التى جاس ۇلكەن. ياعني جاميلانى العاندا ءاجىبايدىڭ جاسى 14 –تە ەدى.
ءمۇعالىم ءسوزى: اقىن تىلىمەن جاميلانىڭ بەينەسى قالاي بەرىلگەن؟ ( 420 ب. 2 - شۋماق).
ايىپتاۋشى: ارادا 3 - 4 جىل ءوتىپ، ءاجىباي 18 – گە تولادى. اراق پەن تەمەكىگە بىردەي ءۇيىر بولادى. ۇيدە سىرداڭ، تۇزدە مىرزاڭ كۇي كەشەدى. قالا قىزى اپپاقايعا كوزى ءتۇسىپ، ءسوز سالادى. قىزدى قاراتا الماي جۇرگەندە، ءۇيىنىڭ جاعدايى ناشارلايدى. ءاجىبايدىڭ ونىمەن ءىسى بولمايدى. اكە مەن بالا اراسىندا ۇرىس بولادى. ەلگە مازاق بولادى. «ءوز ايەلدەرىڭدى سۇيمەسەڭ، قالاعان قىزىڭدى ايت، الىپ بەرەمىن، مالىم جەتەدى»، - دەپ اكەسى ۇلىنا تاعى ەكى ايەل الىپ بەرەدى. ءبىراق ەل كەزۋىن قويمايدى. ۇيىنە كەلسە، ءتورت ايەلى مەن بالالارى شۋلاپ، مازاسى كەتەدى. وتباسىندا بەرەكە بولمايدى. مۇنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ ارينە. ءاجىباي.
ءمۇعالىم ءسوزى: اقىن تىلىمەن وتباسىنىڭ بەرەكە كەتۋىن تاۋىپ وقيىق. ( 428 – 429 ب).
ايىپتاۋشى: ءاجىباي داۋرەن ءومىر ءسۇردى، ءۇي ىسىنە قارامادى. قىس قامىن ويلامادى. ۇرلىقپەن باييمىن دەپ قىلمىستى بولدى. ءبىراق بايبولدىڭ ارقاسىندا قۇتىلىپ كەتتى. ول «قىزىمدى تەڭىنە، ۇلىما سۇيگەنىن الىپ بەرەمىن» دەگەن سوزىنەن تايدى.ۇلدارى مەن قىزدارىنا باي جەردەن قۇدا بولدى، قالىڭمال الدى. ءاجىباي ءوز اكەسىنىڭ الدىنا كەلتىرگەن ابىرويسىزدىق پەن قياناتتىڭ ءبارىن ءوز ۇلى قابىشتان كوردى. «اتاڭا نە ىستەسەڭ، الدىڭا سول كەلەر» دەگەننىڭ كەبىن كيدى. مۇنداي ءاجىبايشىلدىق ۇرپاقتان – ۇرپاققا جالعاستى.
قۇرمەتتى سوت، سوتقا قاتىسۋشىلار! مەن، ايىپتاۋشى، ءاجىباي ءىس – ارەكەتىن تۇگەل بايانداي وتىرىپ، بۇكىل تاسبولات ۇرپاعىنىڭ بۇزىلۋىنا، ومىرگە، بولاشاققا جەڭىل كوزبەن قاراۋىنا، ءاجىباي ايەلدەرىنىڭ ۇيىنەن باقىت تابا الماۋىنا نە باسقا بىرەۋمەن باقىتتى وتباسىن قۇرا الماۋىنا «كىم جازىقتى؟» دەگەن ساۋالدى قويا وتىرىپ، جىگەرسىز ءاجىبايدى جازىقتى دەپ تانيمىن، ونى ايىپتايمىن، ءتيىستى جازاسىن الۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
قۇرمەتتى سوت، مەن ءوز مىندەتىمدى اتقاردىم.
ءمۇعالىم ءسوزى: بۇگىنگى جازالانۋشى ءاجىباي مەن ايەلدەرىنە ءسوز كەزەكتەرىن بەرەيىك.
جازالانۋشى: ايىپتاۋشىنىڭ سوزدەرىن وتىرىككە شىعارا المايمىن. ءبىراق مەنىڭ جاستىعىم مەن جاسىقتىعىم وسىنداي ومىرگە اكەلدى. ءوز ىستەرىمدى مويىنداۋمەن بىرگە، سول زامانعا قارعىس ايتىپ، كەيىنگى كەلەر ۇرپاعىما مەنىڭ جولىمدى تاڭداماسىن، بولاشاققا جاڭا ومىرگە قول سوزسىن، ەسكىنىڭ قۇربانى بولماسىن دەيمىن.سوت قانداي شەشىم قابىلداسا دا ، مەن ءوز كىنامدى كوتەرۋگە دايىنمىن.
ايەلدەرى: ءاجىباي ماعان امەڭگەرلىك سالتىمەن قوسىلدى. ول مەنى ۇناتقان ەمەس، مەنىڭ جاسىم دا ۇلكەن، سونىمەن مەنىڭ سالاقتىعىم مەن يكەمسىزدىگىمدى بەتىمە باسۋمەن بولدى.مەنى جانى اشىعان ەنە تاربيەسى ايالاۋدى بىلمەدى. مەن ءوز باسىم ءاجىبايعا قوسىلعانىما رازى ەمەسپىن، تەك ويلاعانىم ءوز توركىنىمنىڭ بەدەلى، ابىرويى. قازاقتىڭ سالتىنا قارعىس ايتامىن.
جاميلا. «باي بايعا قۇيادى» دەگەن ءسوز راس ەكەن. مەنىڭ جاستىق داۋرەنىمە بالتا شاپقان بەسىك قۇدا بولىپ وتىر، قالىڭمال سالتى قۇرسىن دەمەكپىن.
زىليقا مەن ىرىستى. «باي مەن باي قۇدا بولسا، ارالارىندا جورعا جۇرەر» دەگەندەي، ءبىز دە قالىڭمال قۇربانى بولدىق. راستايمىز.
ءمۇعالىم. ءسوز قورعاۋشىعا بەرىلەدى.
قورعاۋشى. قۇرمەتتى سوت! س.تورايعىروۆتىڭ «كىم جازىقتى؟» رومانىنداعى ءاجىبايدىڭ ءىس – ارەكەتتەرى بويىنشا ايىپتاۋشىنىڭ سوزىنەن كىنالى دەپ ايتقانىن مەن قورعاۋشى تاراپىنان قوستامايمىن. وعان مىنا دالەلدەر نەگىز بولادى دەپ ويلايمىن.
1-دەن: ايىپتاۋشى ءاجىبايدى ەركە، بەيپىل سويلەيدى دەپ ايىپتادى. بۇعان
قارسىمىن. جانە وقۋدان شىعىپ كەتتى، قۇلقى جوق دەدى، ال روماندا ءاجىباي ويى جۇيرىك، جاسىنان زەرەك دەپ سۋرەتتەلەدى. بىرنەشە ايەل الۋى، سۇيمەگەنىنە جاستاي ۇيلەنۋى، ول – اكەسىنىڭ ءاجىبايدىڭ جەكە باسىنىڭ قۇقىعىنا قول سۇعۋى دەپ دالەلدەيمىن.
2 – دەن: ايەلدەرىن ۇرىپ سوعۋى، بالاسىنا اكەلىك مەيىرىممەن قاراماۋى، ول سول كەزدەگى جاستاردىڭ بالاسىن اتا – اجە باۋىرىنا سالۋى دەسەم، «ايەلدى باستان» دەگەن قازاقتىڭ اتا سالتى سەبەپكەر بولىپ تۇر دەپ دالەلدەيمىن.
3 – دەن: شارۋاشىلىققا قاراماۋى بايلاردىڭ قۇل، كۇڭ ۇستاۋى دەر ەدىم.
4 – دەن: ءاجىباي ءوز باسى ايەل قۇمار ەمەس، قاي كەزدە دە جاستار ۇيلەنۋ ماسەلەسىن ءوز قۇقىقتارى بويىنشا شەشۋ كەرەك. ول قازاقتىڭ سالتى بويىنشا اكە – شەشەنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستامادى، سوندىقتان ۇيلەندى. بۇل جەردە دە ول كىنالى ەمەس.
5 – دەن: تاسبولات ۇرپاعىنىڭ بۇزىلۋىنا سول كەزدەگى سولار جاساعان ورتا، ءداۋىر، قوعام جازىقتى دەپ تانيمىن. قازاقتىڭ ەسكى سالت – ءداستۇرى جازىقتى.
قۇرمەتتى سوت! قورعاۋشى تاراپىنان ايتارىم، وسى ايتىلعان ۇسىنىستارىمدى ءادىل قاراۋىڭىزدى سۇرايمىن.
ءمۇعالىم ءسوزى. سوتتىڭ شەشۋى بويىنشا ءسوز حالىق كەڭەسشىلەرىنە بەرىلەدى.
حالىق كەڭەسشىلەرى:
قۇيرىعى جوق، جالى جوق، قۇلان ءقايتىپ كۇن كورەر،
اياعى جوق، قولى جوق، جىلان ءقايتىپ كۇن كورەر.
باسشىسى جوق، ءبيى جوق، ەلىم ءقايتىپ كۇن كورەر، -
اسان قايعى ايتقانداي ول زاماندا باسشىسى دا، ءبيى دە بايلار جاعىندا بولدى. ال قازاق قىزدارى ءۇشىن قازىلعان ور - قالىڭمال ەدى. ءاجىباي ايەلدەرىنىڭ ءومىرىنىڭ قورلىقتا وتۋىنە باس سەبەپكەر دە قوعام، سول قوعامدا تاربيەلەنگەن ءاجىباي دەپ بىلەمىن. ءاجىباي ايرانداي ۇيىپ تۇرعان اتا – بابا سالتىمىزدى بۇزا المادى. ونى بۇزۋ جولى ەسىڭە دە كەلمەدى. سەبەبى، حالىق ءالى ويانباعان، تەك الدىڭعىلار سونىڭ ىزىمەن ءجۇردى. سول سەبەپتى مەن دە ءاجىباي، تاسبولات، قابىش جازىقتى ەمەس، قوعام جازىقتى، - دەپ بىلەمىن.
2 – حالىق كەڭەسشىسى: - «ادام - قۇل ءوزىن جەڭىپ ۇستاماعان» دەگەن سوكرات.بۇل ىستە ءاجىباي ايەلدەرى دە كىنالى. ولار ءوز باقىتى ءۇشىن كۇرەسە المادى. قالىڭمالدىڭ قۇربانى بولدى. ولار وتباسىنىڭ تازالىعى مەن بەرەكەسىن كەلىستىرە بىلسە، ءاجىبايدى جىلى قاباقپەن قارسى السا، ءاجىباي بۇل جولعا تۇسپەس ەدى. جازۋشى روماندا ۇستەم تاپتىق كەزەڭدەگى ايەلدەردىڭ كەمشىلىگىن كورسەتە بىلگەن. بۇل ىستە ايەلدەرى دە جازىقتى، - دەپ ويلايمىن.
سوتتىڭ شەشىمى: - بۇگىن سوتتا «كىم جازىقتى؟» رومانىنداعى نەگىزگى كەيىپكەر ءاجىبايدىڭ ءىسى قارالىپ وتىر. ءاربىر كۋانىڭ ايتۋىمەن، روماننىڭ مازمۇنى بويىنشا ءاجىباي ىسىمەن جەتە تانىستىق.
سوت ءوزىنىڭ مۇشەلەرىمەن كەلىسە وتىرىپ، مىنا شەشىمگە كەلدى.
رومانداعى تاسبولاتتىڭ ۇرپاقتارى: ءاجىباي، قابىش بۇل ىستەرگە سول ءوز زامانداسىمەن سالىستىرعاندا جازىقتى ەمەس.
ەندى،مىنە، زامان وزگەردى، ەل جاناردى، ادام وزگەردى. ءبىزدىڭ زامانىمىزبەن قاراساق تا ءاجىباي جازىقتى ەمەس. ونى تاربيەلەيتىن ورتا بولمادى. سوت ءاجىباي جازىقتى ەمەس، - دەپ شەشتى.
ءمۇعالىم. وقۋشىلار، سوت ساباعى اياقتالدى. تۇرىڭىزدار.زال سوتتان بوساتىلسىن.
سونىمەن، بۇگىنگى ساباق ءوز ماقساتىنا جەتتى. ساباقتى جيناقتاۋ بارىسىندا مىنا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرسەك.
1.رومان ادەبيەت تەورياسىنىڭ قانداي تۇرىمەن باستالادى؟
2.روماندا قانداي حالىق دانالىعىنان قانداي ماقالدار كەزدەستى؟
3.قانداي كىرمە سوزدەردى كەزدەستىردىك؟
4.قانداي ادەت – عۇرىپتار كەزدەستى؟
5.جالقى ەسىمدەردى اتا.
6.ادەبيەت تەورياسىنىڭ قاي ءتۇرى بار؟
7.زامانىنا قاراي نەسى؟ توعايىنا قاراي نەسى؟
8.جيەنگە نە جوق؟
ۇيگە.1. «اداسقان ءومىر» پوەماسىن وقۋ.2. ءتارتىپسىز، تاربيەسىز بالالاردى جازالاۋدىڭ تۇرلەرى تۋرالى نە بىلەمىز؟ ( ويتولعاۋ)
س. تورايعىروۆ «كىم جازىقتى؟» پوەماسى
ماقساتى: روماننىڭ مازمۇنىن تولىق مەڭگەرۋ بارىسىندا نەگىزگى كەيىپكەرلەردىڭ ءىس - ارەكەتى ارقىلى مىنەز – قۇلقىن اجىراتىپ، ايەلدەر تاعدىرىن تانۋ؛ وقۋشىنى ءوز بەتىنشە رومان تۋرالى وي جيناقتاۋدا ىزدەنىسكە داعدىلاۋ؛ وقۋشىنى جاماننان جاقسىنى تاني بىلۋگە ۇيرەتىپ تاربيەلەۋ؛ ايەل مەن ەر ادامدار قۇقىعى، ادەت – عۇرىپتاعى قالىڭمال، كوپ ايەل الۋدى زاڭ جۇزىندە تانۋ.
ساباق ءتۇرى: سوت ساباعى
كورنەكىلىك: سلايد ارقىلى س. تورايعىروۆ سۋرەتى، جيناقتارى، سالت – ءداستۇر، وتباسى تۋرالى سۋرەتتەر مەن ناقىل سوزدەر، ءنورماتيۆتى قۇجاتتار پاپكاسى.
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، قۇقىق جانە قوعام، ادەپ، ورىس ءتىلى
بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
2. اقىننىڭ ومىرىنە اۋكسيون سۇراقتار ارقىلى شولۋ جاساۋ.
سۇراقتار.
1. ترويسك قالاسىندا قاي جىلى، قانداي مەدرەسەدە ءبىلىم الدى؟ (احۋن راحمانق ۇلى
تاتار مەدرەسەسى 1912 ج)
2. ءبىلىم تاقىرىبىنا جازعان ولەڭدەرىن اتا. ( «وقىپ جۇرگەن جاستارعا»، «وقۋدا
ماقسات نە؟»، «تاليپتەرگە» )
3. ترويسكىدە قانداي جۋرنالدا قىزمەت ىستەدى؟ ( «ايقاپ» )
4. «ايقاپ» رەداكسياسىنان جۇمىستان شىعۋىنىڭ سەبەبى نە؟ ( الەۋمەتتىك
تەڭسىزدىك، تارتىس، ەل ىشىندەگى قايشىلىق)
5. باياناۋىلدا قانداي ۇيىم قۇرۋدى ويلادى؟ ( «شوڭ سەرىكتەستىگى»)
6. التايدا قاي جىلدارى بولدى؟ نەمەن شۇعىلداندى؟ ( 1914 – 16 ج.
اعارتۋشىلىق، جازۋشىلىق جۇمىسپەن)
7. سەمەيدە نە سەبەپتى وقۋعا قابىلدانبادى؟ ( قاراجاتى، جاتار ورنى بولمادى،
تومەنگى سىنىپقا جاسى كەلمەدى، جوعارى سىنىپقا ءبىلىمى بولمادى)
8. « ... جۇماسىنا ەكى رەت ەت جەيمىن. قۇر شاي، نان جەيمىن. كيىم العانىم جوق.
كينو، كەشتەرگە بارعانىم جوق. اينالدىرعانىم الا قاعاز بەتى. ءبىر تيىنىم قالعانشا وقيمىن...» ءسوزىن قاي جىلى، قايدا وقىپ جۇرگەندە جازدى؟ (1916 – 17ج تومسك )
9. الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنە ارناعان قانداي ولەڭىن بىلەسىز؟ (
«الاش ۇرانى»، «تانىستىرۋ» )
10. «تانىستىرۋ» ولەڭى كىمدەرگە ارنالعان، ولاردى نەگە تەڭەيدى؟ (ا.بايتۇرسىنوۆ،
ءا. بوكەي، م.دۋلاتوۆ، اباي، شاكارىم. ولاردى ايعا، كۇنگە، شولپانعا)
11. 1918 ج قانداي پوەمالارى جارىق كوردى؟ ( «ايتىس» اياقتالماعان، «كەدەي»،
«اداسقان ءومىر»)
3. جاڭا ساباق
ءى. كىرىسپە ءسوز
ءمۇعالىم ءسوزى.
ءبىز «كىم جازىقتى؟» رومانىمەن تولىق تانىسىپ، مازمۇنىن مەڭگەردىك. كەيىپكەرلەرمەن جاقىن تانىسىپ، ولاردىڭ ءىس – ارەكەتى ارقىلى مىنەز – قۇلقىن اشا بىلدىك. روماننىڭ نەگىزگى تاقىرىبى – ايەل تەڭسىزدىگى، ءوز زامانىنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسى. ەندەشە، «كىم جازىقتى؟» رومانى بويىنشا سوت ساباعىن باستايمىز.
سوت –
حالىق كەڭەسشىلەرى –
قورعاۋشى –
ايىپتاۋشى –
جازالانۋشى –
ايەلدەرى –
ءمۇعالىم ءسوزى. بۇگىنگى ساباقتا ءبىرىنشى ءسوز كەزەگى ايىپتاۋشىعا بەرىلەدى. ايىپتاۋشى ءاجىبايدىڭ ءىس – ارەكەتتەرى ارقىلى سويلەي وتىرىپ، ءاجىبايدى ايىپتى دەپ تابادى.
ايىپتاۋشى: روماننىڭ مازمۇنى بويىنشا نەگىزگى كەيىپكەر ءاجىبايدىڭ ءىس – ارەكەتى ادىلەتسىزدىك، جاعىمسىز ءىس دەپ تانيمىن. بۇعان رومانداعى دايەكتەردى ايعاق ەتە الامىن.
1.ءاجىباي جاسىنان بۇزىق جولمەن ءوستى، ول تىم ەركەلىكتى پەردە ەتىپ ۇستاپ، ايتقانىن ورىنداتا ءبىلدى.
2.قالاعا وقۋعا باردى، ءبىراق وقۋى ۇزاققا بارمادى، ەركەلىك ءوتىپ كەتتى.
3.ول ايەلدەرىن تاستاپ، ەل كەزىپ، كەزبە اتاندى.
4.بايلىقتى ارقا سۇيەپ، ماعىناسىز ءومىر ءسۇردى.
5.تۋعان اتا – اناسىنا قارسى شىعىپ، ءتىل تيگىزگەن، قول جۇمساعان كەزدەرى بولدى.
6.ءۇي شارۋاشىلىعىنا قاراماي، جۇتقا ۇرىندى. سەبەبى، ول وتباسىنىڭ قامىن ويلامادى.
7.قالا تۇرعىنىنا ەلىكتەپ، بوي – باسىن جاساندى تۇزەپ، اپپاقايدى وزىنە قاراتپاقشى بولدى. اپپاقاي مەن فەلدشەر جىگىتتىڭ اراسىنا ءتۇسىپ، شىنايى ماحابباتتىڭ جاۋىنا اينالدى.
8.جۇتتان كەيىن ۇرى ۇستاپ، اۋىلدىڭ مالىن ۇرلاتتى، ءىستى بولدى.
9.ءاجىباي حالقىنا پايدالى ەڭبەك ەتۋ ماقساتىن بىلمەدى. كەرىسىنشە، زورلىق، ۇستەمدىك كورسەتتى.
سونىمەن بىرگە، روماندا وسى ءاجىبايدى تولىقتىرا تۇسەتىن كەيىپكەر – اكەسى تاسبولات. تاسبولات كىم؟
1.تاسبولات - ەسكى اۋىلدىڭ بايى. ول بايلىعىن جانىنان ۇستەم ۇستايدى.
2.ەل ىشىنە وزگەرىس ەنە باستاعان كەزدە ەل بيلەۋ ىسىنەن ايىرىلىپ قالۋ كەزەڭىن سەزىپ، دەرەۋ ءوز باسىنىڭ قامىنا كىرىسەدى.
3.ءاجىبايدى وقۋدان شىعارىپ الادى.
4.ەسكى سالت – ءداستۇردى بەرىك ۇستاپ، بالالارىنا بەسىكتەن باستاپ اۋقاتتى، بەدەلدىلەرمەن قۇدا تۇسەدى.
5.ءاجىبايدى زورلىقپەن جاڭىلعا ۇيلەندىرەدى.
6.ءوز بالالارىنا دۇرىس تاربيە بەرە المايدى.
ءمۇعالىم ءسوزى. – بالالار، حرەستوماتيا وقۋلىعىنان ءاجىبايدىڭ بەينەسىن
اقىن تىلىمەن سۋرەتتەلۋىن تاۋىپ وقيىق. ( 419ب، 5 – شۋماق . 420 ب. 3 – شۋماق).
ايىپتاۋشى: ءاجىباي – تاسبولاتتىڭ كەنجە بالاسى. ول بايلىقتىڭ ارقاسىندا بىرنەشە ايەل الدى. امەڭگەرلىك سالتىمەن، اكە ۇيعارىمىمەن العان العاشقى ايەلى – جەڭگەسى – جاڭىل، جاسى 18 – دە، ال ءاجىباي بۇل كەزدە 13 – تە ەدى.
ءمۇعالىم ءسوزى: اقىن تىلىمەن جاڭىلدىڭ بەينەسى قالاي بەرىلگەن؟ ( 421ب. 2 - شۋماق).
ايىپتاۋشى: ەكىنشى ايەلى – جاميلا. ونىڭ اكەسى جۇماعۇل مەن تاسبولات مەككەگە قاجىلىققا بارعاندا، بەسىك بەسىك قۇدا بولىپ قويعان. جاميلا ءاجىبايدان التى جاس ۇلكەن. ياعني جاميلانى العاندا ءاجىبايدىڭ جاسى 14 –تە ەدى.
ءمۇعالىم ءسوزى: اقىن تىلىمەن جاميلانىڭ بەينەسى قالاي بەرىلگەن؟ ( 420 ب. 2 - شۋماق).
ايىپتاۋشى: ارادا 3 - 4 جىل ءوتىپ، ءاجىباي 18 – گە تولادى. اراق پەن تەمەكىگە بىردەي ءۇيىر بولادى. ۇيدە سىرداڭ، تۇزدە مىرزاڭ كۇي كەشەدى. قالا قىزى اپپاقايعا كوزى ءتۇسىپ، ءسوز سالادى. قىزدى قاراتا الماي جۇرگەندە، ءۇيىنىڭ جاعدايى ناشارلايدى. ءاجىبايدىڭ ونىمەن ءىسى بولمايدى. اكە مەن بالا اراسىندا ۇرىس بولادى. ەلگە مازاق بولادى. «ءوز ايەلدەرىڭدى سۇيمەسەڭ، قالاعان قىزىڭدى ايت، الىپ بەرەمىن، مالىم جەتەدى»، - دەپ اكەسى ۇلىنا تاعى ەكى ايەل الىپ بەرەدى. ءبىراق ەل كەزۋىن قويمايدى. ۇيىنە كەلسە، ءتورت ايەلى مەن بالالارى شۋلاپ، مازاسى كەتەدى. وتباسىندا بەرەكە بولمايدى. مۇنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ ارينە. ءاجىباي.
ءمۇعالىم ءسوزى: اقىن تىلىمەن وتباسىنىڭ بەرەكە كەتۋىن تاۋىپ وقيىق. ( 428 – 429 ب).
ايىپتاۋشى: ءاجىباي داۋرەن ءومىر ءسۇردى، ءۇي ىسىنە قارامادى. قىس قامىن ويلامادى. ۇرلىقپەن باييمىن دەپ قىلمىستى بولدى. ءبىراق بايبولدىڭ ارقاسىندا قۇتىلىپ كەتتى. ول «قىزىمدى تەڭىنە، ۇلىما سۇيگەنىن الىپ بەرەمىن» دەگەن سوزىنەن تايدى.ۇلدارى مەن قىزدارىنا باي جەردەن قۇدا بولدى، قالىڭمال الدى. ءاجىباي ءوز اكەسىنىڭ الدىنا كەلتىرگەن ابىرويسىزدىق پەن قياناتتىڭ ءبارىن ءوز ۇلى قابىشتان كوردى. «اتاڭا نە ىستەسەڭ، الدىڭا سول كەلەر» دەگەننىڭ كەبىن كيدى. مۇنداي ءاجىبايشىلدىق ۇرپاقتان – ۇرپاققا جالعاستى.
قۇرمەتتى سوت، سوتقا قاتىسۋشىلار! مەن، ايىپتاۋشى، ءاجىباي ءىس – ارەكەتىن تۇگەل بايانداي وتىرىپ، بۇكىل تاسبولات ۇرپاعىنىڭ بۇزىلۋىنا، ومىرگە، بولاشاققا جەڭىل كوزبەن قاراۋىنا، ءاجىباي ايەلدەرىنىڭ ۇيىنەن باقىت تابا الماۋىنا نە باسقا بىرەۋمەن باقىتتى وتباسىن قۇرا الماۋىنا «كىم جازىقتى؟» دەگەن ساۋالدى قويا وتىرىپ، جىگەرسىز ءاجىبايدى جازىقتى دەپ تانيمىن، ونى ايىپتايمىن، ءتيىستى جازاسىن الۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
قۇرمەتتى سوت، مەن ءوز مىندەتىمدى اتقاردىم.
ءمۇعالىم ءسوزى: بۇگىنگى جازالانۋشى ءاجىباي مەن ايەلدەرىنە ءسوز كەزەكتەرىن بەرەيىك.
جازالانۋشى: ايىپتاۋشىنىڭ سوزدەرىن وتىرىككە شىعارا المايمىن. ءبىراق مەنىڭ جاستىعىم مەن جاسىقتىعىم وسىنداي ومىرگە اكەلدى. ءوز ىستەرىمدى مويىنداۋمەن بىرگە، سول زامانعا قارعىس ايتىپ، كەيىنگى كەلەر ۇرپاعىما مەنىڭ جولىمدى تاڭداماسىن، بولاشاققا جاڭا ومىرگە قول سوزسىن، ەسكىنىڭ قۇربانى بولماسىن دەيمىن.سوت قانداي شەشىم قابىلداسا دا ، مەن ءوز كىنامدى كوتەرۋگە دايىنمىن.
ايەلدەرى: ءاجىباي ماعان امەڭگەرلىك سالتىمەن قوسىلدى. ول مەنى ۇناتقان ەمەس، مەنىڭ جاسىم دا ۇلكەن، سونىمەن مەنىڭ سالاقتىعىم مەن يكەمسىزدىگىمدى بەتىمە باسۋمەن بولدى.مەنى جانى اشىعان ەنە تاربيەسى ايالاۋدى بىلمەدى. مەن ءوز باسىم ءاجىبايعا قوسىلعانىما رازى ەمەسپىن، تەك ويلاعانىم ءوز توركىنىمنىڭ بەدەلى، ابىرويى. قازاقتىڭ سالتىنا قارعىس ايتامىن.
جاميلا. «باي بايعا قۇيادى» دەگەن ءسوز راس ەكەن. مەنىڭ جاستىق داۋرەنىمە بالتا شاپقان بەسىك قۇدا بولىپ وتىر، قالىڭمال سالتى قۇرسىن دەمەكپىن.
زىليقا مەن ىرىستى. «باي مەن باي قۇدا بولسا، ارالارىندا جورعا جۇرەر» دەگەندەي، ءبىز دە قالىڭمال قۇربانى بولدىق. راستايمىز.
ءمۇعالىم. ءسوز قورعاۋشىعا بەرىلەدى.
قورعاۋشى. قۇرمەتتى سوت! س.تورايعىروۆتىڭ «كىم جازىقتى؟» رومانىنداعى ءاجىبايدىڭ ءىس – ارەكەتتەرى بويىنشا ايىپتاۋشىنىڭ سوزىنەن كىنالى دەپ ايتقانىن مەن قورعاۋشى تاراپىنان قوستامايمىن. وعان مىنا دالەلدەر نەگىز بولادى دەپ ويلايمىن.
1-دەن: ايىپتاۋشى ءاجىبايدى ەركە، بەيپىل سويلەيدى دەپ ايىپتادى. بۇعان
قارسىمىن. جانە وقۋدان شىعىپ كەتتى، قۇلقى جوق دەدى، ال روماندا ءاجىباي ويى جۇيرىك، جاسىنان زەرەك دەپ سۋرەتتەلەدى. بىرنەشە ايەل الۋى، سۇيمەگەنىنە جاستاي ۇيلەنۋى، ول – اكەسىنىڭ ءاجىبايدىڭ جەكە باسىنىڭ قۇقىعىنا قول سۇعۋى دەپ دالەلدەيمىن.
2 – دەن: ايەلدەرىن ۇرىپ سوعۋى، بالاسىنا اكەلىك مەيىرىممەن قاراماۋى، ول سول كەزدەگى جاستاردىڭ بالاسىن اتا – اجە باۋىرىنا سالۋى دەسەم، «ايەلدى باستان» دەگەن قازاقتىڭ اتا سالتى سەبەپكەر بولىپ تۇر دەپ دالەلدەيمىن.
3 – دەن: شارۋاشىلىققا قاراماۋى بايلاردىڭ قۇل، كۇڭ ۇستاۋى دەر ەدىم.
4 – دەن: ءاجىباي ءوز باسى ايەل قۇمار ەمەس، قاي كەزدە دە جاستار ۇيلەنۋ ماسەلەسىن ءوز قۇقىقتارى بويىنشا شەشۋ كەرەك. ول قازاقتىڭ سالتى بويىنشا اكە – شەشەنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستامادى، سوندىقتان ۇيلەندى. بۇل جەردە دە ول كىنالى ەمەس.
5 – دەن: تاسبولات ۇرپاعىنىڭ بۇزىلۋىنا سول كەزدەگى سولار جاساعان ورتا، ءداۋىر، قوعام جازىقتى دەپ تانيمىن. قازاقتىڭ ەسكى سالت – ءداستۇرى جازىقتى.
قۇرمەتتى سوت! قورعاۋشى تاراپىنان ايتارىم، وسى ايتىلعان ۇسىنىستارىمدى ءادىل قاراۋىڭىزدى سۇرايمىن.
ءمۇعالىم ءسوزى. سوتتىڭ شەشۋى بويىنشا ءسوز حالىق كەڭەسشىلەرىنە بەرىلەدى.
حالىق كەڭەسشىلەرى:
قۇيرىعى جوق، جالى جوق، قۇلان ءقايتىپ كۇن كورەر،
اياعى جوق، قولى جوق، جىلان ءقايتىپ كۇن كورەر.
باسشىسى جوق، ءبيى جوق، ەلىم ءقايتىپ كۇن كورەر، -
اسان قايعى ايتقانداي ول زاماندا باسشىسى دا، ءبيى دە بايلار جاعىندا بولدى. ال قازاق قىزدارى ءۇشىن قازىلعان ور - قالىڭمال ەدى. ءاجىباي ايەلدەرىنىڭ ءومىرىنىڭ قورلىقتا وتۋىنە باس سەبەپكەر دە قوعام، سول قوعامدا تاربيەلەنگەن ءاجىباي دەپ بىلەمىن. ءاجىباي ايرانداي ۇيىپ تۇرعان اتا – بابا سالتىمىزدى بۇزا المادى. ونى بۇزۋ جولى ەسىڭە دە كەلمەدى. سەبەبى، حالىق ءالى ويانباعان، تەك الدىڭعىلار سونىڭ ىزىمەن ءجۇردى. سول سەبەپتى مەن دە ءاجىباي، تاسبولات، قابىش جازىقتى ەمەس، قوعام جازىقتى، - دەپ بىلەمىن.
2 – حالىق كەڭەسشىسى: - «ادام - قۇل ءوزىن جەڭىپ ۇستاماعان» دەگەن سوكرات.بۇل ىستە ءاجىباي ايەلدەرى دە كىنالى. ولار ءوز باقىتى ءۇشىن كۇرەسە المادى. قالىڭمالدىڭ قۇربانى بولدى. ولار وتباسىنىڭ تازالىعى مەن بەرەكەسىن كەلىستىرە بىلسە، ءاجىبايدى جىلى قاباقپەن قارسى السا، ءاجىباي بۇل جولعا تۇسپەس ەدى. جازۋشى روماندا ۇستەم تاپتىق كەزەڭدەگى ايەلدەردىڭ كەمشىلىگىن كورسەتە بىلگەن. بۇل ىستە ايەلدەرى دە جازىقتى، - دەپ ويلايمىن.
سوتتىڭ شەشىمى: - بۇگىن سوتتا «كىم جازىقتى؟» رومانىنداعى نەگىزگى كەيىپكەر ءاجىبايدىڭ ءىسى قارالىپ وتىر. ءاربىر كۋانىڭ ايتۋىمەن، روماننىڭ مازمۇنى بويىنشا ءاجىباي ىسىمەن جەتە تانىستىق.
سوت ءوزىنىڭ مۇشەلەرىمەن كەلىسە وتىرىپ، مىنا شەشىمگە كەلدى.
رومانداعى تاسبولاتتىڭ ۇرپاقتارى: ءاجىباي، قابىش بۇل ىستەرگە سول ءوز زامانداسىمەن سالىستىرعاندا جازىقتى ەمەس.
ەندى،مىنە، زامان وزگەردى، ەل جاناردى، ادام وزگەردى. ءبىزدىڭ زامانىمىزبەن قاراساق تا ءاجىباي جازىقتى ەمەس. ونى تاربيەلەيتىن ورتا بولمادى. سوت ءاجىباي جازىقتى ەمەس، - دەپ شەشتى.
ءمۇعالىم. وقۋشىلار، سوت ساباعى اياقتالدى. تۇرىڭىزدار.زال سوتتان بوساتىلسىن.
سونىمەن، بۇگىنگى ساباق ءوز ماقساتىنا جەتتى. ساباقتى جيناقتاۋ بارىسىندا مىنا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرسەك.
1.رومان ادەبيەت تەورياسىنىڭ قانداي تۇرىمەن باستالادى؟
2.روماندا قانداي حالىق دانالىعىنان قانداي ماقالدار كەزدەستى؟
3.قانداي كىرمە سوزدەردى كەزدەستىردىك؟
4.قانداي ادەت – عۇرىپتار كەزدەستى؟
5.جالقى ەسىمدەردى اتا.
6.ادەبيەت تەورياسىنىڭ قاي ءتۇرى بار؟
7.زامانىنا قاراي نەسى؟ توعايىنا قاراي نەسى؟
8.جيەنگە نە جوق؟
ۇيگە.1. «اداسقان ءومىر» پوەماسىن وقۋ.2. ءتارتىپسىز، تاربيەسىز بالالاردى جازالاۋدىڭ تۇرلەرى تۋرالى نە بىلەمىز؟ ( ويتولعاۋ)
You Might Also Like
