سۇزگەنىڭ سوڭعى كۇندەرى
حيكايات
سۇزگە حانىم تۇلا بويىن ءزىل باسقانداي — ەڭسەسىن جانىشقان ازاپتى كۇيدەن ۇزاقتى كۇنگە ەش سەرپىلە الماي قويعانى. ويى مەن قيالى دا ارقانداۋلى اتتاي — ءبىر ورىندا شيىرلاي تۇسالىپ، دىڭكەسىن قۇرتىپ وتىرعانى. ساراي ءىشى — جىم-جىرت. كۇللى الەم دەمىن ىشىنە تارتىپ، تىنا قالعانداي. نوكەر قىزدارى مەن حانىمنىڭ كوڭىلىن ايتقىزباي تاباتىن كۇتۋشى ساقا كەلىنشەكتەردىڭ سىڭعىرلاعان كۇلكىلەرى مەن جارقىلداعان جۇزدەرى ەكەن عوي مىنا اتشاپتىرىم سارايدى شۋاققا تولتىرىپ تۇراتىن. اباجاداي ساراي ءىشى، مىنە، تاپا-تال تۇستە كۇڭگىرت تارتىپ، ءزىلماۋىر اۋا ۇيىپ قالعانداي.
بۇنىڭ قاباعىنا كىربىڭ ىلىنگەلى كوكەلەرى دە، قىزمەتشىلەرى دە تايساقتاپ، بەتىنە تىكە قاراماي، جانارلارىن الىپ قاشا بەرەدى. ويىن-ساۋىقتان ساپ تيىلعان. كەيىنگى كۇندەرى، ءتىپتى كىرۋدى قويدى. ەسىكتىڭ سىرتىندا ارى-بەرى جۇرگەن كەزى ولاردىڭ كولبەڭدەگەن ۇزىن ەتەك جىبەك كويلەكتەرىنىڭ سۋسىلى قۇلاققا انىق شالىنۋشى ەدى. ول دا ەستىلمەيدى. تۇگەسى قايدا كەتتى ەكەن؟ ءبارى دە بۇدان ءبىر سىر بۇگەتىن ءتارىزدى...
...ۇلكەن وردادان حابار الماعالى نەشە كۇن؟ ونىڭ ويىن — ونعا، ساناسىن — سانعا ءبولىپ، داعدارتىپ وتىرعان دا وسى — وردانىڭ ۇنسىزدىگى. ول جاقتاعىلار قانداي كۇيدە، نە بولىپ، نە
قويىپ جاتىر؟ حان يەسى نەنىڭ كۇيىن كەشىپ ءجۇر؟ «ياپىر-اي، وسى ۋاقىتقا دەيىن حان يەمنەن ءبىر دەرەك بولسا كەرەك ەدى. ءۇن-تۇنسىز ۇزاق كەتكەنى قالاي؟ الدە قوسىندارىن ەرتىپ، جەر شەتىندە، قيدالاسقان مايدان شەبىندە ءجۇر مە ەكەن؟ سولاي شىعار... التىن باسى امان بولسا يگى ەدى!؟»
ءبىر اۋىز جاقسى حابارعا دىلگىر بولىپ وتىرعانى-اي! وسىدان وتكەن قيىن، ءسىرا دە جوق شىعار. ەڭسەسىن دە تىكتەتپەي، كوڭىلىنە دە بايىز تاپتىرماي دىڭكەلەتكەن ءبىر كۇي. ساراي كۇزەتىندەگى جاساۋىلداردان سىر تارتىپ، الدەنە دەپ جاقاۋراتىپ سۇراۋدى حانىم باسىنا لايىقسىز سانايدى. بۇل بىلمەگەن جايدى ولار قايدان ءبىلسىن؟! ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىن سەزدىرىپ، سىر الدىرۋدان دا جۇرەكسىنەدى. الدەكىمدەردىڭ تاباسىنان دا جاسقاناتىنداي. قايتكەن كۇندە دە سىر بىلدىرمەگەنى ءلازىم. كۇتۋ، تەك قانا كۇتۋ! ودان باسقا لاجى دا جوق.
...ايدالادا كۇللى الەمنەن ءبولىنىپ-جارىلىپ قويعانداي جالعىزسىرادى.
...ە-ە-ە، باسە! ەندى تاپتى. كوڭىلىنىڭ وسىنشاما قۇلازىپ، جىگەرىنىڭ قۇم بولىپ، ءمۇجىلىپ وتىرعانى — جالعىزدىعىنان ەكەن-اۋ. «جالعىزدىق!» بۇل ونىڭ وسىعان دەيىن سەزىنبەي جۇرگەن نارسەسى مە ەكەن؟ جوق. جالعىزدىڭ جانىنا سەرىك بولعالى قاشا-ا-ان! شالعاي جاتقان ەلىنەن-جەرىنەن ۇزاتىلىپ كەلگەن تۇستا-اق جانىنىڭ ەڭ ءبىر تەرەڭ تۇكپىرىنە ۇيا سالىپ الىپ، اندا-ساندا كوكىرەگىن سىزداتىپ، باس كوتەرىپ قوياتىن. جالعىزدىقتان اسقان ازاپ جوعىن سوندا ۇعىنعان.
ۋاقىت وتە كەلە حانىمعا لايىق قۇرمەت پەن قوشەمەت، بۇل دەگەندە شىعارعا جاندارى باسقا نوكەر قىزدارىنىڭ اسپەتتەۋى، ەڭ باستىسى، حان يەسىنىڭ ەرەكشە ءىلتيپاتى مەن بۇگىنگى سالتاناتى ونى كومەسكىلەندىرىپ جىبەرگەندەي ەدى. جاڭا شاھارعا كوشكەلى ءتىپتى ۇمىتقانداي بولاتىن. بۇگىن ءوزىن قاپىسىز قايتا ىزدەپ تاپقانىن قارامايسىڭ با؟ جالعىزدىعى بۇرىنعىدان دا قاتتى باتا تۇسكەندەي.
...وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن ۇلكەن وردادان شاپقىنشى كەلىپ، ەل شەتىنە جاۋ تيگەنىن، حاننىڭ قوسىنداردى باستاپ، شۇعىل اتتانىپ كەتكەنىن، قىسىلتاياڭدا كىشى حانىمعا جولىعۋعا مۇرساتى بولماعانىن حابارلاعان. حان يەسى اتتانارىندا بۇنىڭ جايىن ايتىپ، تاپسىرىپ كەتسە كەرەك، سودان بەرى شاھار بيىك دۋالمەن قورشالىپ، اينالدىرا ور قازىلىپ، قورعانىس ءۇشىن قاربالاس، قىم-عۋىت تىرلىك باستالىپ كەتكەن.
تەرەزەدەن سىرتقا تەلمىرىپ قاراي-قاراي كوزى تالىپ، سىلەسى قاتقان شاقتا توسەگىنە بارىپ قيسايعان. كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىر ەكەن، الدەبىر شۋدان، ۇزدىكسىز دۇرسىلدەن شوشىپ ويانعانى. «قالىڭ ءنوپىر ات ويناتىپ، قالاعا باسىپ كىرگەننەن قۇدايىم ساقتاعاي! بۇل نەعىلعان شۋ، نە دەگەن تارسىل؟» قاتتى شوشىنعان ول ىزى-قىزى شۋدان تۇنعان قۇلاعىن ەكى الاقانىمەن باسا قويدى. الايدا تولاستار ەمەس. سويتسە، شۋلاعان ءوز قۇلاعى دا، ءدۇرسىل — كەۋدەسىنەن شىعىپ كەتەردەي، اتقاقتاي تەپكەن ءوز جۇرەگىنىڭ سوعىسى ەكەن. «قورىققانعا — قوس كورىنەدى» دەگەن وسى دا. «ءبيسميللاھي» — دەپ ءۇش قايتالاپ، بىلەتىن دۇعالارىن وقىپ، سۋىلداعان كوڭىلىن ارەڭ توقتاتقانى.
بەيۋاقىتتا مىزعىعانىنا وكىنىپ، تۇرەگەلىپ، بويىن تۇزەپ وتىردى. مەڭىرەۋ تىنىشتىق.
ەسىك اقىرىن قاعىلعانداي. جانارىن جەردەن كوتەرىپ قاراعاندا قارتاڭ اسپازشىسى سىبدىرسىز كىرىپ، كەشكى استى قويىپ، مۇرتى بۇزىلماستان سۋىپ قالعان تۇستىكتى الىپ، يىلگەن بويى ارتىمەن شەگىنشەكتەي، لىپىپ شىعىپ بارا جاتقانىن كوردى.
ول مەڭ-زەڭ حالدەن ءالى ايىعا الماي وتىر. «بۇل، ءسىرا دا، ماعان كەلگەن جازا ما ەكەن؟ جەكە شاھاردا، التىندى سارايدا كورگەن تۇستەي وتكىزگەن از ۋاقىت حانىمدىق داۋرەنىنىڭ وتەۋىن قايتارار مەزگىلدىڭ وسىلايشا تىم تەز جەتكەنى مە؟ شاماسى، سو لاي شىعار...»
وسىلايشا ويلاۋى مۇڭ ەكەن، بۇرق ەتىپ بۇرشاقتاي توگىلگەن كوز جاسى ءجۇزىن جۋىپ كەتتى. ءمولدىر تامشىلار جۇمىر يەگىنە قاراي ءبىرىن-بىرى اسىعىس قۋالاي سىرعاناپ جاتىر، سىرعاناپ جاتىر. ول سولقىلداپ، ءبىراز جىلاپ العان سوڭ بويىنىڭ جەڭىلدەنىپ قالعانىن سەزدى. كۇن ۇزاققا كەۋدەسىن بۋىپ تۇرعان تىلسىم كۇش كوز جاسىمەن شايىلىپ كەتكەندەي. تىنىسى دا كەڭەيىپ قالعانداي.
«قوي، بەيۋاقىتتا جىلاپ، جامان ىرىم باستامايىن»، — دەپ، — وزىنەن-وزى كوڭىلىنىڭ بوساعانىنا جايسىزدانىپ، قامقا بەشپەنتىنىڭ ىشكى قالتاسىنان تورعىن قول ورامال الىپ، كوزىن، جاس جۋعان بەتىن ءسۇرتتى. ورنىنان باياۋ تۇرىپ، سىرەسىپ قالعان اياقتارىن جازىپ، توردەگى ايناعا قاراي قادام باستى. كوپتەن ايناعا دا قاراماپتى-اۋ. اپپاق ءجۇزى — ءقان-سولسىز بوزعىلت، قۇپ-قۋ. قيىعى ءتۇزۋ، جاۋدىرەي قاراعان ايالى ۇلكەن قارا كوزىنىڭ تۇڭعيىعىنا شۇپىلدەپ مۇڭ تۇنا قالعانداي تۇنجىر، كوز الدى كوگىلجىم تارتقان. قيعاشتاي سەرپىلگەن، اراسى الشاقتاۋ كەرمە قاسى جازىڭ ماڭدايىنا ەرەكشە كورىك بەرىپ تۇرعانداي. قىر مۇرنى، البىراي پىسكەن شيەدەي بۇرتيعان تومپاق، ەرنى، جۇپ-جۇمىر بالعىن يەگى، اققۋداي يىلگەن اشاڭ موينى مەن ۇلبىرەگەن تاماعى بۇگىن كوڭىلىنە ەش قۋانىش قۇيمادى. «باققا بىتكەن كورىك پە، تالايسىزعا بىتكەن كورىك پە؟» وسىنى ويلاعاندا القىمىنا تاعى وكسىك تىعىلعانداي. بوساي باستاعان كوڭىلىن بەكىتۋ ءۇشىن ءوزىن-وزى كۇشتەپ، اينا الدىنان كىلت بۇرىلىپ، كەڭ بولمەنىڭ ءىشىن كەزىپ كەتتى. بويىن تىك، باسىن شالقاق ۇستاعان قالپى تاپ ءبىر بۇرىشتان بۇرىشقا ءجۇرىپ شىعۋدى مۇرات تۇتقانداي-اق، ادىمدايدى. جىبەك كويلەكتىڭ جەلبىرشەكتى ەتەگى جەر سىزىپ، بەينە اۋادا قالقىپ بارا جاتقانداي. تال شىبىقتاي بەلى بۇرالعان، قۇلىن ءمۇسىندى ەرەكشە تۇرپاتتى بۇل بالعىن جاس كەلىنشەك — كەڭ بايتاق ءىبىر-سىبىر ولكەسىن بيلەۋشى كوشىم حاننىڭ كىشى حانىمى ەدى. ءبىر بۇيىردەن جاۋ ءتيىپ، ەل ىرگەسى شايقالىپ تۇرعان شاق. سۇزگەنىڭ جانىنا تىنشۋ بەرمەي، كۇندىز كۇلكىسىنەن، تۇندە ۇيقىسىنان ايىرعان كەپ — وسى ەدى. «ءتۇبى قايىر بولعاي! حان يەم امان بولسا ەتتى».
سۇزگە قانشاما جاقسىلىق ويلايىن دەسە دە — الدى كۇڭگىرت. ەرتەڭىن انىق ەلەستەتە المايدى. سودان دا بول ار، ساناسى العا قاراپ ەمەس، وتكەن كۇندەردىڭ كوڭىلدە قالعان ىستىق شوعىن قاۋزاي بەرۋگە پەيىل.
«...وسى سارايدى حان يەسى وزىنە ارناپ سالدىرىپ ەدى. تەك، ءتاڭىرى وسىنىڭ يگىلىگىن ۇزاعىنان كورۋگە جازعاي»، — دەپ تىلەيدى.
«اساۋدى اۋىزدىقتايتىن — بۇعالىق، الىستى اعايىنداستىراتىن — قۇدالىق» دەگەندەي، ەجەلگى دالا سالتى بويىنشا كوشىم حان سارىارقانىڭ ايتۋلى اقسۇيەگى، جەتى اتاسىنان بەرمەن قولىنان بيلىگى ۇزىلمەگەن سۇلتاندارىنىڭ ءبىرى سۇيىندىكتىڭ كىشى قىزى — سۇزگە سۇلتانىمدى ايتتىرىپ العان-دى. ارينە، حان اۋلەتىنە قىز بەرۋ دە، قىز الۋ دا — قۇرمەت. ول كەزدە كوڭىلىن ءارى ۇرەي، ءارى قوبالجۋ بيلەگەن بۇل ەش نارسەنىڭ بايىبىنا دا بارا الماعان. قىزعا اكە ۇيىنەن ابىرويىمەن ۇزاتىلىپ كەتۋ مۇرات بولعانىمەن، قايدا، كىمگە بارا جاتقانىن دا جەتە ۇعىنباعانداي. حان يەسىنىڭ ءجۇزىن نەكەسى قيىلعاننان كەيىن كوردى. وندا دا كوپ ۋاقىتقا دەيىن بەتىنە تۋرا قاراۋعا ءداتى جەتپەيتىن ەدى. بۇعان ءبىر ءسات مەرەيلەنە كوز تاستار قوس جانارى عانا كوڭىلىنە جىلىلىق قۇيىپ، كورەر جاقسىلىعىنان ءۇمىت ۇزدىرمەيتىن.
ەسىل بويىنداعى ەن دالانى ەركىن جايلاعان، مىڭداپ جىلقى ايداعان اتاقتى بايعا باسقالاردان ءالى دە يىق اسىرۋ ءۇشىن ءىبىر-سىبىر جۇرتىنىڭ حانىنا قايىن جۇرت بولۋ قانداي مەرەيلى بولسا، ۇلانعايىر ۇلى دالاعا ارقا سۇيەۋ ءۇشىن حانعا دا بۇل تۋىسقاندىق سونشالىقتى ۇتىمدى بولعان سەكىلدى. ۇزاتىلۋىن دا جەدەلدەتىپ جىبەرگەندەي. قىمبات جاساۋ-جابدىعىن بىرنەشە تۇيەگە ارتىپ، ەل-جۇرتى ىرعالتىپ-جىرعالتىپ، ۇزاتىپ سالعان. ونىڭ استارىندا قانداي سىر جاتقانىن سۇزگە حان ورداسىنا ابدەن ۇيرەنىپ، بيلىكتىڭ ءتاتتى، كۇندەستىكتىڭ اششى ءدامىن تاتقاندا بارىپ ۇققانداي.
جاز جايلاۋدا، كۇز كۇزدەۋدە كەڭ ساحارادا جەلمەن جارىسىپ، سايگۇلىك ۇستىندە وسكەن بۇلا بويجەتكەنگە حان سارايى ءىش پىستىراتىنداي تىمىرىق كورىنگەن. كوشپەي-قونباي، قىسى-جازى تام ۇيدە وتىرادى ەكەن. حاننىڭ ورداداعى وزگە جاماعاتتارىمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي امپەي-جامپەي ۇيلەسىپ كەتە الماسىن باسىندا-اق ءىشى سەزدى. حان ورداسىنىڭ بۇعان بەيمالىم قىرىق قاتپارلى قيتۇرقى ىعى مەن جىعى كوپ-اق ەكەن. ونىڭ بايىبىنا بارىپ، قىرىن-سىرىن ۇعامىن دەگەنشە تۇتاس ءبىر عۇمىر كەرەك شىعار. ءمىنشىل كوز دە كوپ. ءار قادامى — باعۋلى، ءاربىر ءسوزى — اڭدۋلى. ءسال ابەس قىلىعىن سان-ساققا جۇگىرتەر ءسوز دە كوپ. جاستىق اڭعالدىقپەن جالت ەتىپ، بىرەۋگە جىلى شىرايمەن قاراعانىنا دەيىن تاسادا قالماق ەمەس ەكەن. ءوڭى الدەقايدا وزگەرتىلىپ، الدىنان شىعىپ وتىرعانى. اتتاپ باسسا، سىن كوز مۇنىڭ تەك جاڭساق قادامىن اڭدىپ، بەتىنە باسۋعا ءازىر. ورداداعىلاردىڭ وسى پيعىلىن سەزگەندە: «و، ءتاڭىرىم، مەنى ابىرويسىزدىقتان، بەتىمە شىركەۋ بولار الدەبىر ورەسكەلدىكتەن، امسە، حان يەمنىڭ اتىنا كىر كەلتىرەر جاماناتتان ءوزىڭ ساقتاعايسىڭ»، — دەپ، جەبەۋشى يەسىنە جالبارىنۋمەن بولدى. ءالى دە جالبارىنىپ كەلەدى.
كوپ ايەلدىڭ ءبىرى بولعاننىڭ كۇنى قۇرىسىن دەيدى كەيدە. ولاي دەسە دە، ەلىندەگى سۇلتانداردىڭ دا ءتورت ايەلدەن كەم العاندارى بار ما؟ مىنا حان ورداسىندا مۇسىلماندىق ءتىپتى قاتتى ساقتالادى ەكەن.
حان سۇزگەنى نەكەلى التى جاماعاتىنىڭ ۇستىنە العان. حانىمدارى كىلەڭ سۇلۋ — قازاق، نوعاي، قالماق، وزبەك، حانتى، باشقۇرت قىزدارىنان ەدى. ولار حاندى بىر-بىرىنەن قاتتى قىزعانىپ، ءوزارا ءدۇرداراز بولاتىن. سۇزگەنىڭ ەلىندە اجەلەرى ايتاتىن «اۋىل ءيتى قانشا الا بولسا دا، ءبورى كورگەندە بىرىگىپ كەتەدى» — دەگەن ماقال بار-دى. سونىڭ كەبى كەلگەندەي. سۇزگە تۇسكەن سوڭ ولاردىڭ باستارى بىرىگىپ، جاراسا قالدى. ءبارى جابىلا حاندى كىشى حانىمنان قىزعاناتىن بولدى. بۇل ۇلىستا ايەلدىڭ ءجۇزىن اشىپ ءجۇرۋى — ورەسكەل ادەپسىزدىك ەكەن. ەلىندە ونداي داعدىعا ۇيرەنبەگەن باسى جاڭىلىسا بەرگەن... اۋەلگى قيىندىڭ وسى بولدى.
كوشىم حان دىنىنە بەرىك — تاقۋا ەدى. حان ورداسى ورنىققان ەسكەر قالاسىنا سامارقان، بۇحارادان شەبەرلەر الدىرىپ، مەشىت سالدىرىپ، ءمۇفتي شاقىرتىپتى. مەشىتتە بەس ۋاق ناماز وقىلىپ، ۋاعىز ايتىلادى ەكەن. جۇما كۇنى حان بارلىق جاماعاتتارىمەن قۇداي ۇيىنە كىرىپ، ۇزاق ءمىناجات ەتەتىن كورىنەدى. باسقا كۇندەرى سۇزگەگە ۇيدەن اتتاپ شىعۋ جوق. اتقا ءمىنىپ ءجۇرىپ-تۇرماق تۇگىلى بوتەن اداممەن سويلەسپەيسىڭ... سويلەسپەك تۇگىلى ەشكىمدى كورمەيسىڭ دە. سىرتقا شىققاندا حانىمدار — پارانجى، ۇيدە — بەتتەرىن جاۋلىقپەن جاۋىپ، جۇزدەرىن تومەن سالىپ وتىرعانى. سۇزگە العاشىندا وسىعان كوندىگە الماعان.
ەر جەتكەن، ەرتەڭگى حان تاعىنا مۇراگەرلىككە لايىق الەكەدەي جالانعان ۇلدارى بار ۇلكەن حانىمدار — حان الدىندا قاشاندا ىقپالعا يە كورىنەدى. بالالارىنا ارقالانعان ولار بۇكىل ورداعا وكتەمدىك جۇرگىزىپ، ايبىندارىن اسىرىپ وتىرعانداي. سۇزگەگە كەيدە، ءتىپتى حاننىڭ ءوزى مۇنىڭ وتاۋىنا سىرت كوزدەن يمەنە كىرەتىندەي كورىنەتىن. حان يەنىڭ ىقىلاسى مەن سالتاناتىن وسى كۇنگە دەيىن وزدەرى يەمدەنىپ، ەمىن-ەركىن بيلەپ-توستەپ قالعان قاقسال حانىمداردىڭ كىشى حانىمدى باسىنان ىقتىرىپ، تۇقىرتىپ الماق نيەتتەرى انىق بايقالاتىن. وڭتايى كەلسە، حان ەكەۋىنىڭ اراسىنا جىك سالىپ، حاننىڭ كوڭىلىن سۋىتىپ، بۇنى كوپ قاراشانىڭ بىرىنە اينالدىرىپ جىبەرۋ دە كوكەيلەرىندە جوق ەمەس-تى. قاراشا دا ءبىر، ەسىكتەگى كۇڭ دە ءبىر... وسىنى ويلاعاندا «جاراتۋشى يەم، ءوزىڭ جار بولا گور» دەپ، تاڭىردەن مەدەت تىلەۋدەن باسقا امالى قالمايتىن.
...وسىنىڭ ءبارىن بىردە ۇعىنىپ، بىردە ۇعىنا الماي باسى دال بوپ جۇرگەن كەزىندە، بۇعان وردا تابالدىرىعىن اتتاپ حانىم بولىپ تۇسكەن كۇنىنەن قىزمەتشىلىككە كەلگەن موسقال ايەل اشىپ ايتپاسا دا، تۇسپالمەن، يشارامەن ۇعىندىراتىن. جاستىق البىرتتىقپەن شوق باسۋدان ساقتاندىراتىن. ءبىر ايماقتى تۇتاس بيلەگەن قاھارلى حانعا لايىق حانىم بولۋدىڭ، ۇلكەن حانىمدارمەن ءتىل تابىسا ءبىلۋدىڭ قىر-سىرىن ۇعىندىراتىن. ءتىل تابىسا الماسا، ءوزىنىڭ سورى. ول ءوزى قارشاداي قىز كۇنىندە قىپشاڭ دالاسىندا ءبىر جاۋگەرشىلىكتە قولعا ءتۇسىپ، حان ورداسىنا اكەلىنگەن كورىنەدى. سودان قىزمەتشىلىككە قالدىرىلىپ، حاننىڭ ساراي كۇتۋشىسى مىندەتىن اتقارىپ كەلگەن. سۇزگە كەلگەن كۇننەن بۇعان پەيىلىنىڭ تۇسكەنى. الدەبىر جاماعايىنىنداي ءىش تارتىپ، جابىققاندا جانىنان تابىلىپ، شاشىنان سيپاپ، ايالاپ باعاتىن. سوندا ارتىندا قالعان ەل-جۇرتى، اناسى ەسىنە ءتۇسىپ، ونىڭ كەۋدەسىنە باسىن قويىپ، ەگىلىپ تۇرىپ جىلاپ الۋشى ەدى. كەيۋانا كەيدە: «ەي، بەيكۇنا جان، ەندىگى كۇنىڭ نە بولار ەكەن؟» — دەگەندەي، بۇعان ەلجىرەگەنى بەلگىسىز، مۇسىركەگەنى بەلگىسىز ەكىۇشتىلاۋ جىميىسپەن ءۇنسىز قاراپ قالاتىن.
حان ورداسىنداعى ءوز ورنى ءۇشىن ءوزى شيراق قام-قاراكەت جاساماسا، كوپ كۇندەستەرىنىڭ قۇرعان زىميان تورىنا شىرمالارىن ايەلدىك الدەبىر قۇپيا تىلسىم تۇيسىكپەن سەزىپ بىلگەندەي. كوكىرەگىندە نامىس وتى مازداپ، ءار ءتۇرلى ويعا جەتەلەيتىن. حاننىڭ كەلەر ءاربىر كۇنىن تاعاتسىزدانا كۇتەتىن بولدى. كەيدە حان دا مۇنىڭ ءتوزىمىن توزدىرىپ، ۇزىلەر شەگىنە جەتكەنشە ات ءىزىن سالماي كەتەتىن. قايتكەندە دە، ول حان يەسىنىڭ وزىنە دەگەن ىستىق پەيىلىنە شەك كەلتىرگەن ەمەس. مەيلى، اسا سيرەكتەۋ بولسا دا، وسى ءبىر ەگدە جاننىڭ بۇعان مەيىرلەنە قارايتىن شاقتارى بار. سول ساتتە ونىڭ جانارىندا تەك وزىنە عانا ارنالعانداي قاستەرلى قيماس سەزىم جاتاتىنداي. ادامنىڭ كوزى مەن شىنايى سەزىمى الداماق ەمەس. سۇزگە ونى سەزبەيدى ەمەس. كوڭىلىنە سول دەمەۋ. مۇنىڭ ۋىلجىعان جاستىعى مەن بالعىن كوركىن كورە الماعان كەپ كۇندەستىڭ تاراتاتىن قاڭقۋ سوزدەرىنەن حان يەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلىپ الىپ، قورعانعىسى كەلەتىن...
بىردە حاننىڭ رۇقساتىمەن، ورداداعى ءىشقۇسالىقتان كوڭىل سەرگىتۋ ءۇشىن، نوكەر قىزدارىمەن شاھار سىرتىنا شىعىپ، بوي جازىپ قايتقانى بار. سىرتقا شىعىسىمەن ساف اۋادا كوكىرەگى اشىلىپ، بويى شيراپ سالا بەردى. ەركىندىككە نە جەتسىن؟! كوڭىلى قۇستاي قالىقتاپ، ۇشۋعا تالپىنادى. اتتەڭ، قاناتى جوق. ءوزى وسكەن سايىن دالاسىن ەسكە سالاتىن كەڭ جازيرا، سۋلى، نۋلى القاپ كوزىنە ىستىق كورىنىپ، كوڭىلى ءسۇيىندى. سول كۇنى ارمانسىز-اق سەيىل قۇرىپ ەدى. اتپەن ورمان، توعاي ارالادى. كەرىمسال سامالعا بەتىن توسەي، ەرتىستى بويلاپ كەمەمەن ءجۇزدى.
شىمىرلاپ استىنان قايناپ شىققانداي شىم-شىم مايدا تولقىندارى جاعالاۋدى ۇرعان، اعىسى بىلىنبەيتىن، جالپاعىنان جايىلعان مول سۋلى ەرتىستى كورىپ، بالاداي شاتتاندى. ءوزى جاعاسىندا اسىر سالعان ەسىلىن ەسىنە الدى. كىشى حانىمنىڭ كوڭىلىن قيماي، كەمەشى شال ءبىرتالاي جەرگە اپارىپ، ۇزاعىراق قىدىرتتى. كورىكتى جەر كوڭىلگە جەلىك بەرىپ، ءار قيلى وي سالادى ەكەن. ادام سوندايدا نەنى اڭسامايدى دەيسىز؟! سۇزگەنىڭ دە الىپ ۇشقان قيال قۇسى سان تاراپقا سامعايدى.
وزەن ارناسىنىڭ كىلت بۇرىلعان ءبىر ورامىندا جاعالاۋدان كوش جەردەگى بيىك شوقىنى كوزى شالعان. سوندا، شىركىن، انا شوقىنىڭ باۋرايىندا تۇرار ما ەدى؟! بۇل ءبىر — كوك مايسا، جاسىل شالعىندى تاۋ بوكتەرى مەن وزەن ارالىعىنداعى جۇماقتاي جەر ەكەن. شوقىعا شىعىپ الىپ، اتقان تاڭنىڭ ارايلى شاپاعى مەن باتقان كۇننىڭ قىزىل جالقىنىنىڭ ەرتىس سۋىمەن استاسقانداعى ەرەكشە رەڭىنە قاراپ وتىرعانعا جەتەر نە بار ەكەن دەپ تامسانعان. سونداي كۇن بولار ما ەدى، شىركىن، دەپ قيالداعان. جوتاعا ارقاسىن تىرەي، ەسىلگەن ەرتىسكە قاراي سوزىلا سالىنعان سارايىم بولساشى دەپ ارمانداعان...
ول، ءتىپتى، ەرەكشە ءسان-سالتانات قۇرۋعا ەلىككەن ەمەس ەدى. بۇل ءوڭىردىڭ جۇرتى اقىرى كوشىپ-قونباي ءبىر جەردە — تام ۇيدە وتىرادى ەكەن، ەندەشە، مەنىڭ دە ءوزىمنىڭ جەكە تۇراعىم بولسا عوي دەپ، جاستىق البىرتتىقپەن قيالىنا ەرىك بەرگەن. ول قيال وزىمەن-وزى بولار ەركىندىكتى اڭساعاننان تۋىپ ەدى. ەشكىمگە جالتاقتاماي، ۇلكەن حانىمداردان دا، بوگدە كوزدەردەن دە قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، جايراڭداپ جۇرەتىن وڭاشالىقتى قالاعان. سول كۇنگى سەيىلدەن وسىنداي وي ءتۇيىپ قايتىپ ەدى.
سەيىلدەن ول كوزى نۇر جايناپ، ءوڭى بال-بۇل جانىپ، كوركىنە ەرەكشە كورىك قوسىلعانداي قۇلپىرىپ، قاناتتانىپ ورالدى. وسىنداي جاقسىلىقتى كورۋگە جازعان تاڭىرىنە، قىدىرۋعا مۇرسات بەرگەن حان يەسىنە — مىڭ العىس.
كەشكىسىن حان يەسى سەرۋەن قالاي ءوتتى ەكەن دەگەندەي بەتىنە ۇزاعىراق قاراپ قالعان ساتىندە كۇندىزگى ءوز ويلارىنان ءوزى قىسىلىپ، باسىن تومەن ءيىپ، ەكى قولىن قايدا قويارىن بىلمەي ساسقالاقتاعان. دالاعا شىعىپ بوي جازعانى حانىمعا سونشالىقتى اسەر ەتكەنىن ونسىز دا بال-بۇل جانعان جۇزىنەن كورىپ وتىرعان سۇڭعىلا جان ونىڭ بايىز تاپپاعان ەكى قولىن الاقانىنا سالىپ، ايالاي سيپاپ ءوتتى. قۋانىشتان، باقىتتان باسى اينالعانداي بولعان ول كورگەندەرىن ءادىبىن جاتقىزىپ ايتىپ تا بەرە الماعان...
...ەرتىس بويلاپ جۇرگەن كۇنى كوكىرەگىنە ءتۇيىپ قايتقان ويىن ورايلى ساتىندە حان يەسىنە ءبارىبىر بىلدىرمەككە كوپ تولعاندى. قالاي ايتپاق؟ حان يەسى قالاي قابىلدار ەكەن؟ ورداداعىلار ايقاي-شۋ كوتەرەرى حاق. ونى ءتىپتى ويلاماسقا بەكىندى. حان وڭ قاباق تانىتىپ جاتسا، ونى كورەر. قابىل الماسا، نە شارا؟! كوڭىلگە العانىن قالايدا ايتۋعا بەكىندى. دالانىڭ ەركىن وسكەن ەركە ارۋى تۇز مارالى سەكىلدى ەركىندىكتى اڭسايتىنىن سەزىنبەسە، ونىڭ نەسى حان؟.. حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بولادى دەگەنى قايدا؟..
حانمەن ءبىر وڭاشا قالعان ساتىندە، كوڭىل اۋانىن اڭداپ، پار باتىلدىعىن جيىپ، داۋسىندا ءدىرىل ارالاس، قوبالجي ءسوز باستادى. باسىندا ءار نارسەنى ءبىر ايتىپ، ابدىراپ، بەرەكەسى قاشتى. ءسال تىنىستاپ الىپ، ارى قاراي ايتسام با، ايتپاسام بي دەگەندەي كوزىنىڭ قيىعىمەن بارلاي قاراعاندا حان يەسىنىڭ جۇزىنەن اشۋ تابى بىلىنبەگەن سوڭ قىسىلۋدان ارىلىپ، شيراپ، قايتا نازدانىپ ەركەلەگەن رايدا ايتارىن ەركىن جەتكىزىپ ەدى.
ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن حان يەسى ادەتىنشە بۇنىڭ جۇپ-جۇمىر بالعىن يەگىن كوتەرىپ، كوزىنە تىكە قاراپ ەدى، بۇل ءجۇزى شىداماي نازارىن تومەن سالدى. ايتارىن اشىپ ايتىپ الدى، ەندى نە بولسا دا مەيلى. «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق». الايدا حان يەسى ونى ايالاي يىعىنا قولىن تيگىزىپ:
قالاۋىڭ بولسىن! — دەگەنى، جىپ-جىلى ۇنمەن. بۇل جانارىن جەردەن كوتەرىپ قاراعان، قاتال جاننىڭ سۇستى جۇزىنەن وزىنە عانا قانىق اندا-ساندا قىلاڭ بەرەتىن مەرەيلى شۋاق پەن جۇپ-جۇمساق نۇر توگىلىپ تۇرعانداي كورىندى. ءوزىنىڭ دە جۇرەگى شىمىرلاپ وسى ءبىر كوپتى كورگەن، كوكىرەگى ىزگى ەگدە جانعا حان دەپ ەمەس، جارىم دەپ قۇرمەت پەن ريزاشىلىققا تولى جانارىمەن رياسىز جالت ەتە قاراعانىن ونىڭ قىراعى كوزى كورمەي قالعان جوق... «ءسىزدى ءتاڭىرى جارىلقاسىن!»...
سۇزگەنىڭ قالاۋى قايتارىلمادى. حان ءبىر جازدا-اق بۇكىل ۇلىستان ۇستالار مەن شەبەرلەردى، تاس قالاۋشىلار مەن قالىپتاۋشىلاردى الدىرىپ، ەرتىستىڭ ءبىر يىنىنە سۇزگەگە ارناپ ساراي-قامال سالدىرىپ بەردى. ءوزىنىڭ جاساۋ-جابدىعىمەن، وزىنە لايىق قوڭسىسى بار، قوسىنى بار، كۇتۋشىلەرى مەن نوكەر قىزدارى بار سول سارايعا كوشىرىپ كىرگىزدى. قامالدىڭ كۇزەتىنە جاساق ءبولىپ، ونىڭ باسىنا ءوزىنىڭ جاستايىنان وت پەن سۋدان بىرگە وتكەن، ۇزاق ۋاقىتتان بەرگى سەنىمدى سەرىگى، كوپتى كورگەن ەگدە ساربازدى قويدى. جەلكەندى كەمە جاساتىپ، جيىرما ەسكەكشى وتىرعىزدى. مىنۋىنە تاڭداۋلى تۇلپارلارى مەن اتبەگىن بەردى.
حان يەسى سۇزگەنىڭ بار قالاۋىن ورىنداۋىندا وزىندىك قۇپيا لاۋ سىر دا جوق ەمەس-تى. ول سۇزگەنىڭ بويىنان اجار-كورىكتەن باسقا نازىك قايرات بارىن تانىعان. نامىس وتىن اڭعارعان. نامىسشىل جاندا وپا بار. باسقا حانىمدار بالالارىنا ارقالانىپ حاننىڭ وزىنە سەس كورسەتەر شاق تۋسا، سۇزگە الاڭسىز تەك حان يەسىنىڭ جايىن جاسارىن ارىدان بولجاپ بىلگەندەي. ءارى قىزدارىن حانىمعا لايىق سالتاناتتا ۇستاۋ ارقىلى ونىڭ ارتىنداعى بايتاق، ايبىندى ەلىنە، سارىارقانىڭ بار اقسۇيەك سۇلتاندارىنا پەيىلىنىڭ تۇزۋلىگىن تانىتۋ دا بار ەدى.
كىشى حانىمنىڭ سارايىنىڭ داڭقى تاعىل، تارا، ەرتىس، توبىل، وبداريا وزەندەرىنىڭ اراسىن كەڭ جايلاعان ولكەگە تەز تارادى. ۇلىستىڭ ءار شەتىنەن سۇزگەگە قىزمەتكە كەلگىسى كەلەتىندەر كوبەيدى. ءىبىر-سىبىر حاندىعى كوپتەگەن تايپالاردىڭ باسىن قۇرايتىن. ءار تايپا ءار تىلدە سويلەيتىن. سۇزگەنىڭ سارايىن ءارقايسىسى ءوز تىلىندە اتادى. سۇزگە قامال، سۇزگىن، سۇزگە — تۇرا، ياۋلى-تۇرا. سونىڭ بارىندە كىشى حانىمعا دەگەن ىقىلاس-قۇرمەتتەرى جاتۋشى ەدى. سول شاھار حالقى، مىنە، نەشە كۇن، نەشە ءتۇن جاتتان قورعانۋ ءۇشىن بەكىنىس جاساۋدا. حانىمنىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپكە مۇنىمەن بىرگە قابىرعالارى قايىسۋدا...
وسىنى ويلاعاندا الگىندە دەمدەگەن كوڭىلى بۇزىلىپ، كۇدىك پەن كۇمان قايتا ورالدى. ۇلكەن وردادان شەت وتىرايىن دەگەنى، الدە استامشىلىق بولعانى ما؟ اللانىڭ بەرگەنىنە قاناعات تۇتپاي، اسىلىق كەلتىرگەنى مە؟ «استافيراللا، استافيراللا، استافيراللا! استامشىلىعىم بولسا، كۇناھار پەندەڭدى، ءتاڭىرى، ءوزىڭ كەشە گور! ءوز ۇلىلىعىڭا سىيىندىم».
سۇزگە بار زەيىنىن تىكتەپ، كوڭىلىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن اقتارىپ، الگى ويىن تەرىسكە شىعارارلىق دايەك ىزدەدى. اقىرى تاپقانداي، ءجىپتىڭ ۇشتىعىن قولدان شىعارىپ المايىن دەگەندەي اقىرىن، ساۋمالداي تارقاتا بەردى...
...اۋەلدە، ەلدەن ەرەك ءسان-سالتاناتىمدى اسىرايىن، ۇلكەن حانىمدارمەن ب ا ق تالاستىرايىن دەمەپ ەدى عوي. بۇل تۇسكەن كۇننەن-اق ونىڭ جاستىعىن، حاننىڭ بۇعان ىقىلاسى اۋعانىن، اجار-كوركىن قىزعانعانداردىڭ باسقان ءىزىن اڭدىعان تىمىسكى كوزدەرى مەن سىپسىڭ قاققان قاڭقۋ سوزدەرىنەن شالعاي وتىرسام دەگەن نيەتتەن عانا تۋىپ ەدى عوي. بار بولعانى، ۇلكەن حانىمداردىڭ ايبىنىنان جاسقانىپ، وڭاشالىقتى قالاعانى. يەلىگىندەگى الاقانداي قامالعا بوگدە كوزدەر قادالماس، جات سوزدەر تارالماس دەگەنى. ايتسە دە، كوڭىل تۇكپىرىندەگى ەڭ قاستەرلى تىلەگى — حان يەسىمەن سيرەكتەۋ بولسا دا وڭاشا قالاتىن ساتتەرىن اۋەس كوزدەن تاسادا قۇپيا ۇستاعىسى كەلمەپ پە ەدى؟!
...جاستىق ءوزىنىڭ دەگەنىن ىستەتپەي قويعان با؟ ءوز سارايىنا كوشكەن سوڭ سۇزگە ونى جۇتىندىرىپ جاساندىرۋعا قۇلشىنا كىرىستى. حاننىڭ ءوزىنىڭ قىزمەتىنە بەكىتكەن باس ساربازى ارقىلى ۇلىستاردان نەبىر بۇلعىن، سۋسار، قارا تۇلكى سياقتى باعالى اڭ تەرىلەرىن، بۇحارادان كەلەتىن كەرۋەننەن اسىل تەكتى ماتا، قىمبات جيھازداردى ەرەكشە سۇرىپپەن تاڭداپ الدىرتتى. ءوز باسىنىڭ ءسانىن بىلاي قويعاندا، نوكەرلەرى مەن قىزمەتشىلەرىنە دەيىن ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ، سارايعا لايىق ىزەتكە، يبالى ءجۇرىس-تۇرىسقا، سىنىڭ مىنەز، قاپىسىز قىزمەتكە دەن قويعىزدى. ۇلكەن حانىم بۇرىنعى قامقور كوڭىلدى كۇتۋشىسىن الىپ قالىپ، جاستاۋ بىرەۋىن جىبەرگەن. وتاۋىنىڭ ەسىگىن كۇزەتۋدى وسىعان تاپسىرعانداي. سۇزگە ونىڭ ۇلكەن وردانىڭ «مۇنداعى كوزى، قۇلاعى» ەكەنىن زەرەك زەردەمەن سەزىپ ءبىلدى. «مەيلى، ەسىگىمدى كۇزەتسە، كۇزەتسىن!» ول قايتا بۇرىنعىدان شيراي ءتۇستى.
كىشى حانىم سارايى ءاپ ساتتە-اق جۇتىنىپ شىعا كەلدى. ءىشى كىرسە، شىققىسىز. ءار جيھاز ءوز ورنىن تاۋىپ، بىر-بىرىمەن جاراسىمدى ۇيلەسكەن. ۇلكەن ورداداعى اس تا توك مول بايلىق پەن اسقان سالتاناتتىڭ اۋىر سالماعىنان قايىسقان تاكاپپار مەنمەندىگى جوق، قايتا جاستىقتىڭ وزگەشە جۇپار لەبى ەسەتىندەي جەڭىلدىك بار. سۇزگە ءوزى سابىر تاۋىپ، بايىپتى حانىمدىق كەيىپكە كوشكەن. ساراي بيلىگى وزىندە.
ءار جەردەگى شاعىن حاۋىزدار اۋەگە سۋ مونشاق بۇركىپ، بيلەي جونەلگەندە اسپاننان كۇمىس تەڭگە جاۋعانداي، جاقۇت تامشىلار كۇن ساۋلەسىنە ويناپ، الۋان تۇستە قۇلپىرىپ، جامىراي قۇلاپ جاتار ەدى. سىلدىر قاعىپ، قۇلدىراڭداي اققان بۇلاق تا ۇيىقتاعان كوڭىلدى تۇرتكىلەپ، قىتىقشىل اۋەز قوسقانداي. تىڭداۋدان ادام جالىقپاس.
سۇزگە اينالاسىنا كىل وندىردەي ورەندەر مەن جاس ءبيشى قىزداردى جينادى. سارايعا جاستىققا تون سيپات پەن كورىك قوسقان دا وسىلار. حان يەسى ۇلان-بايتاق ۇلىستاعى، ودان قالدى ورداداعى تاۋسىلماس تەكەتىرەستەن قاجىپ كەلگەندە حور قىزىنداي وڭشەڭ قىلاڭ ۇرعان بيشىلەر مىڭ بۇرالىپ، ءبىر ۋاق كوڭىلىن سەرگىتىپ، جاس ءتاننىڭ سۇلۋلىعى مەن جاراسىمدى قىلىقتارىنا ەلىكتىرىپ، ۇشان-تەڭىز ءلاززاتقا كەنەلتەر ەدى.
سۇزگە حان تۇسەتىن وتاۋىنا ەشكىمدى قيا باستىرمادى، پەندە بالاسى تۇگىل شىبىن ۇشىرماي، اۋەس كوزدەن جاسىرىن ۇستادى. ونىڭ بويىنا تابيعاتتىڭ ءوزى بەرگەن قاسيەتى شىعار، وتاۋىنا قۇس ۇياسىنداي جىلىلىق دارىتا ءبىلدى.
حان يەسى بۇنىڭ سارايىندا از-كەم ايالداسا دا توياتتاعان قىرانداي ءدۇر سىلكىنىپ، قاناتتانىپ،قۇر اتتاي قۋناق اتتاناتىنىن ايەلدىك زەرەك كوڭىلمەن الدىن الا توپشىلاي بىلگەندەي. حان يەسىنە جاساعان ايرىقشا كۇتىمى مەن قۇرمەتى ولاردىڭ اراسىن بۇرىنعىدان دا جاقىنداستىرا تۇسكەندەي. بۇل تاراپتا ءوزىنىڭ قاتەلەسپەگەنىن حان دا باعامدادى. سۇزگەنىڭ سارايىنا حان يەسى زايىپتىق مىندەتىن وتەۋ ءۇشىن عانا ەمەس، قايتا بۇل جالعانداعى تەڭدەسسىز جان شۋاعىم وسىندا ەكەن عوي دەگەندەي، بار ىنتى-شىنتىمەن جاپىراقتاي جانىنا سايا، كوڭىلىنە دەمەۋ، كوكىرەگىنە جۇبانىش ىزدەپ، اڭسارى اۋىپ كەلەتىندەي. حاننىڭ ات ءىزىن سالۋى جيىلەدى... سۇزگەنىڭ كۇننەن كۇنگە ءجۇزى اشىلىپ، اجارى تولىسىپ، ناعىز حانىمدىق تۇرپاتى ايشىقتالا تۇسكەندەي.
سۇزگەنىڭ تۇرلەنىپ تۇلەۋى سارايىنىڭ دا كوركەيۋىنە ۇلاستى. سارايى — قامالعا، قامالى — شاھارعا اينالدى. شاعىن شاھار ءوز تىرشىلىگىمەن قىزىقتى كۇن كەشىپ جاتتى. ۇلكەن ورداداعى قاڭقۋ سوزدەر بۇنىڭ سارايىنا جەتە بەرمەيتىن. جەتسە دە، بالكىم، جەتى قۇلاش دۋالدان وتە الماي، ايدالاعا لاعىپ كەتەتىن شىعار. اراگىدىك دۋال اسىپ كەلگەندەرى بولسا، سۇزگە ونى قۇلاعىنا دا ىلمەيتىن. بۇرىنعى قورعانشاقتىعىنان ارىلىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، ءوز پاتشا كوڭىلىنىڭ جەتەگىندە ەمىن-ەركىن كۇن كەشىپ كەلىپ ەدى. كوڭىلى قالاسا ءبىر ۋاق شاھار سىرتىنا شىعىپ، نوكەرلەرىمەن ەرتىس بويلاپ، كەمەمەن قىدىرادى. اتپەن ورمان-توعاي ارالايدى. تابيعاتتى تاماشالايدى. قاراعايدان قاراعايعا سەكىرگەن قۇيرىعى كۇلتەلەنگەن، قۇلاق ۇشى قىزىل جالقىن كىپ-كىشكەنتاي ءسۇر جاندىك — ءتيىننىڭ قىلىعىن قىزىقتاعاندى ۇناتادى. تيىنمەن تالاسا، قاراعاي جاڭعاعىن جينايدى... سۇزگەنىڭ وزگەگە ۇقسامايتىن وزىندىك قىزىعى بار ەدى...
...ەندى عوي، كوڭىلىنە كۇدىك شاۋىپ وتىرعانى. بۇعان دەيىن دۇرىس ساناپ كەلگەندەگىسى بۇرىسقا شىققانى ما؟ «ۇلكەن وردادان سىرتتاپ كەتكەنىم كۇپىرشىلىك بولدى ما ەكەن؟» — دەگەن ويعا شيىرلاپ كەلىپ، تىرەلە بەرەدى.
جالما-جان جان-جاعىن قارمانىپ، كوڭىلىنە سۇيەۋ، داتكە قۋات بولارلىقتاي تاعى دا سەنىمدى دايەك ىزدەيتىندەي. ءبىراق ويى تياناق تاپپايدى... اقىرى تاپقانداي. نەعىپ ەسىنە كەلمەگەن؟ وسىناۋ جارىق دۇنيەدەگى جالعىز سۇيەنىشى — حان يەسى بار ەمەس پە؟ الىستا جۇرسە دە، كوڭىلىنە مەدەت. حان يەسى بۇنى ۇمىتپاق ەمەس. تەك، ەلگە كەلگەن شىرعالاڭنان شىعا الماي جۇرگەن عوي...
ول ورنىنان شيراق تۇرىپ، جاينامازىن جايىپ، قۇبىلاعا قاراپ تىزەرلەي وتىرا قالىپ، بۇگىندىككە نەشىنشى رەت ەكەنى ەسىندە جوق، جاراتقانعا جالبارىنۋىن باستادى. ەلدىڭ-جەردىڭ يەسى، پاناسى — حاننىڭ باس اماندىعىن تىلەپ، دۇعا وقىدى. ۇلكەن وردانىڭ شايقالماۋىن تىلەدى. ۇلكەن حانىمداردىڭ وزىنە جاساعان وزبىرلىقتارى كوز جاسىمەن جۋىلىپ-شايىلىپ كەتكەندەي كوڭىلىندە ءقازىر ەش ءجابىر جوق. جاساعان يەدەن ولارعا راقىمشىلىق سۇرادى. ءوز كوكىرەگىندەگى كۇندەستىكتىڭ وتىن ءوشىرىپ، تۇڭعىش رەت حاننىڭ بارشا جاماعات-جۇراعاتتارىنىڭ، بالا-شاعاسىنىڭ تىلەۋىن تىلەدى. كىمنىڭ ءىسى اق، كىمنىڭ ءىسى قارا، ونىڭ اق-قاراسىن جاساعان يە ءوزى اجىراتا جاتار. ءتاڭىرىنىڭ اركىمگە لايىق بۇيىرعان ۇكىمى بار شىعار. ونىڭ تەزىنەن ەشكىم قۇتىلماق ەمەس... ول ءوزىنىڭ جىبەرگەن پەندەشىلىكتەرى، استامشىلىعى، كوڭىلىنە كۇپىرلىك ەنگەن كەزدەرى بولسا، حاق تاعالادان جارىلقاۋ تىلەپ، ۇزاق ءمىناجات ەتتى...
وسىدان كەيىن بويىنىڭ جەڭىلدەگەنىن سەزىپ، وتىرعان ورنىنان تۇرىپ، توسەگىنە قيسايعان.
تاڭ الدىندا ءتۇس كورىپتى. باياعىدا سەيىلگە شىققانداعى كوز ۇشىندا ارمانداي بۇلدىراعان شوقىسىنىڭ بيىگىندە ءجۇر ەكەن دەيدى. اي تولعان شاق كورىنەدى. شارتاباقتاي تولىقسىپ ءدال توبەدە، قول سوزىم جەردە تۇرعانداي-اق. ايدىڭ كۇمىس ساۋلەسى توگىلگەن توڭىرەك سۇتتەي اق نۇرعا مالىنىپ تۇرعانداي. اي استىندا اعاراڭداپ اپپاق ارلان ۇشىراسادى. بۇنىڭ الدىنا كەلىپ، الىسىراق شوقيىپ وتىرىپ، ۇزاق قارايدى. كوزى — تۋرا ادامنىڭ كوزىندەي. بۇرىن ءبىر جەردەن كورگەن ەلەس سياقتى. سۇزگە قورقۋدىڭ ورنىنا، جاقىنداعىسى كەلەدى. سول ەكى ارادا، قايدان تاپ بولعانى بەلگىسىز، قاپ-قارا كوكجال ءبورى بۇعان تۋرا ۇمتىلعانى. سوندا ارلان اتىلىپ كەلىپ، الگى تاجالمەن تىستەسە كەتكەنى. ىرىلداسىپ، ىرسىلداسىپ، الىسىپ ءجۇر. ءبىرى قاشىپ، ءبىرى قۋىپ، اق پەن قارا ايقاسقان الاپات شايقاس باستالادى.
سۇزگە ولاردى ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ايقاسقان ەكەن دەيدى. ابدەن السىرەپ قانسىراعان شاقتا جان دارمەنمەن اق؛ ارلاننىڭ ازۋى كوكجالدىڭ القىمىنا قادالىپ، سىلكىگەندە سوزالاڭداي بارىپ، ونىڭ ءولى دەنەسى سىلق قۇلايدى. قانى سۋداي اققان اق ارلان دا شويناڭداي باسىپ كوزدەن عايىپ بولادى. «ە-ە-ە، جاقسى يت ولىمتىگىن كورسەتپەيدى» — دەۋشى ەدى. مىناۋ دا سونىڭ كەبىن تانىتىپ بارادى عوي دەپ ويلايدى. الگىندە عانا توبەدە تۇرعان اي سارى جەز تاباقتاي بالقىپ، ودان شوقتاي قىزارىپ، وزگەشە باتىپ بارادى ەكەن. سول ۋاقىتتا سۇزگەنىڭ ۇستىنە سۇپ-سۋىق الدەنە قۇلاپ تۇسكەندەي. تاجالدىڭ جانسىز دەنەسى باسىپ قالعان ەكەن دەپ، شىڭعىرا شوشىپ ويانعاندا، ءوڭى-تۇسى ەكەنىن ايىرا الماي، جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، وزىنە-وزى كەلە المادى. كوكىرەگىندە سۇپ-سۋىق الدەنە ءالى دە جاتقانداي. سيپالاپ ەدى — باس جاعىندا جاردا ءىلۋلى تۇرعان حان يەسىنىڭ قىناپتاعى التىن ساپتى الماس قانجارى توسىندە جاتىر. ءوزى قارا تەرگە ءتۇسىپ، القىنىپ قالىپتى. شاماسى كورگەن ءتۇسىنىڭ ىشىندە ءوزى بىرگە جۇرگەندەي، دوڭبەكشىپ شىقسا كەرەك. ءىلۋلى تۇرعان قانجارعا سوندا ءوزىنىڭ قولى ءتيىپ كەتكەن-اۋ شاماسى.
الگىندەگىنىڭ ءبارى ءتۇسى ەكەنىن انىق بىلسە-داعى كەپكە دەيىن ونىڭ اسەرىنەن ايىعا المادى. ەرتەڭگىسىن ەگدە ايەلدەردىڭ بىرىنە ايتىپ، جورىتۋعا كوڭىلى داۋالامادى. جايسىز اڭگىمە ەستىپ قالۋدان قورىققان. «ءيتتى جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەۋشى ەدى عوي. الاپات ايقاستا اق ارلاننىڭ جەڭگەنىن، ايتەۋىر، جاقسىلىققا جورىدى. «ءيا، جاراتقان يەم، كورگەن ءتۇسىم جامانشىلىققا كورىنەر بولسا، ودان ءوز ۇلىلىعىڭا سىيىندىم».
اقىرىن ەسىك قاعىلعانداي. ەسىك كۇزەتىندەگى ايەل باس سارداردىڭ سارايعا كەلىپ تۇرعانىن ايتتى. ءبىر جاقسىلىق ەستيتىندەي جۇرەگى ورەكپي سوعىپ، قۋانا ورنىنان شيراق تۇرەگەلدى.
قوناقجايدا كۇتە تۇرسىن، — دەپ ءوزى ءۇستى-باسىن تۇزەپ، جاۋلىعىن دۇرىستادى. بويىن ابدەن تارتىپكە كەلتىرىپ، سەرگەك باسىپ، وتاۋىنان شىقتى. قوناقجايدىڭ بۇيىرىندەگى ەسىگىنەن كىرىپ، جىبەك شىمىلدىق ارتىنداعى جۇمساق ورىنتاعىنا كەلىپ، تىزە بۇكتى. ۇلبىرەگەن پەردەدەن سارداردىڭ ءوڭى انىق كورىنىپ تۇر: ءجۇزى قاراۋىتىپ قارا قوشقىل تارتقان، قاباعى قاتۋ؛ بۇرىنعىسىنان الدەقايدا قارتايىپ كەتكەندەي، ءتىپتى بويى دا شوگە تۇسكەندەي. حانىم سارداردىڭ تۇرىنە قاراپ، نە ايتپاعىن بولجاي المادى. ءبىراق الدەقانداي جايسىزدىقتى سەزگەندەي.
ودان ءارى وتىرا بەرۋگە ءداتى جەتپەي، تاماعىن كەنەپ ءوزىنىڭ وسىندا ەكەنىن ءبىلدىردى.
باس ساردار ورنىنان تۇرىپ، شىمىلدىق تۇسىنا كەلىپ، تىزەرلەي وتىرىپ، باسىن ءيىپ حانىمعا ءتاجىم يشاراسىن جاسادى.
اللا جار بولسىن، حانىم، سىزگە!
ارمىسىز، مىرزا!
حانىم، بەيۋاقىتتا مازاڭىزدى العانىما عافۋ وتىنەمىن. حان ورداسىنان جايسىز حابار الدىق، — دەپ، ءسال بوگەلىڭكىرەدى. سۇزگەنىڭ جۇرەگى زىرق ەتە ءتۇستى. باسىنا حان نەم امان بولسا يگى ەدى دەگەن وي ساق ەتىپ كەلە قالدى.
ەسكەردى حان جاساعى نەشە كۇن، نەشە ءتۇن قورعاپ، ۇستاپ قالا الماپتى. حان ۇلكەن ورداسىن الىپ، ىشكەرى ايماقتارعا قاراي كوشۋگە ءماجبۇر بولىپتى. قورعانا وتىرىپ، ورداسىن جات اياعى باسپاعان جاققا اپارىپ ورنىقتىرماقشى. سول جاقتان كۇش جيناپ، اسكەر الىپ كەلمەكشى كورىنەدى...
مۇنى ەستىگەن سۇزگە «ءبىز شە؟ ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولماق؟» دەپ ويلاسا دا، ءتىلى بايلانعانداي ءتىس جارمادى. سىر بىلدىرمەي، سارداردىڭ ءسوزىن اياقتاۋىن كۇتتى. ءبىراق ول، مەن ايتارىمدى ايتىپ بولدىم دەگەندەي، باسىن يگەن قالپى ءيىنىن جازباي، ءۇنسىز قالدى. ياپىراي-اي، حان يەسىنىڭ سۇزگە جايلى ءبىر نارسە ايتپاعانى ما؟ سارداردىڭ «ءلام» دەمەگەنىنە قاراعاندا سولاي بولعانى عوي...
ۇنسىزدىك ءبىرازعا سوزىلدى. سۇزگە ءوز ويىمەن اۋرە... «بۇل قالاي بولعانى؟» قاپەلىمدە نە دەرىن دە، نە ويلارىن دا بىلمەدى. ءتىپتى، الدەنە ويلايتىن دا حالدە ەمەس.
بۇنىڭ داعدارعان پۇشايمان ءحالىن ۇققانداي باس سارداردىڭ ءۇنى باتىل، سەنىمدى شىقتى:
ابىرجىماڭىز، حانىم. حانىمىزدىڭ ىشكى ايماقتاردان كۇش جيناپ، اينالىپ كەلەرى ءسوزسىز. ورداسىنىڭ ورنىن كاپىرلەردىڭ قولىنا بەرىپ، تايراڭداتىپ قويا المايدى. قايتكەن كۇندە دە ەسكەرگە قايتىپ كەلەدى. ءسىز كوپ قامىقپاڭىز. بىزگە قورعانىستى كۇشەيتىپ، شىداي تۇرسىن دەپتى. وزبىر جاۋعا كەرەگى حان ورداسى بولسا، ونى الىپ، ماسايراپ تويلاپ جاتقان كورىنەدى. ءبىزدىڭ كىشكەنە قامالىمىزعا كەلە قويماس. كەلە قالعان كۇندە، ءتاڭىرى جار بولسا، توتەپ بەرەمىز. وعان دەيىن حاننان دا جاردەمگە جاساق كەلىپ قالار. كۇدەر ۇزبەيىك.
ىلايىم، ايتقانىڭىز كەلگەي، مىرزا! حان يەم بىزدەي قورعانسىز جاندى جات قولىندا دا قالدىرا قويماس. ايتەۋىر، ءوز باسىنىڭ اماندىعى راس قوي؟..
البەتتە، حانىم، البەتتە. — ساردار وسىنى ايتىپ، شيراق تۇرىپ، ارتىمەن شەگىنشەكتەي شىعىپ كەتتى.
سۇزگە حانىم تاپجىلماستان وتىرىپ قالدى. ۇستىنە ۇيدەي سالماق قۇلاعانداي. حان يەسىنىڭ بۇل ءىسىن نەگە جورىرىن دا، نە ويلارىن دا بىلمەي، امالى تاۋسىلىپ تۇر. حاننىڭ بۇعان ادام سالماستان، ۇلكەن ورداسىن الىپ كوشە جونەلگەنىنە اۋەلگىدە سەنگىسى دە كەلمەگەندەي. سەنبەيىن دەسە، ءوز قۇلاعىمەن ەستىدى. قالاي سەنبەسىن؟ بۇل توسىن حابارعا قاتتى قاپالاندى، كۇيىندى، جىلادى...
كوكىرەگىندەگى سونە باستاعان كۇندەستىك وتى قايتا تۇتانىپ، مايسىز تاباعا سالىپ قۋىرعانداي، جانىن شىجعىرا باستادى. حاندى قارايلاتپاعان ۇلكەن حانىمداردىڭ ءىسى مە ەكەن دەپ توپشىلايدى. ولار بۇعان: «قاپ، بالەم! جات قولىندا قال وسىلاي، شوق، شوق، شوق!» — دەپ كەتىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. جۇرەگى سىزداپ، بويىن ءبىر السىزدىك جەڭىپ بارا جاتتى. ورنىنان ءۇش ۇمتىلىپ، شاققا تۇردى. قۇر سۇلدەسىن سۇيرەتىپ، وتاۋىنا ارەڭ جەتتى. كەلە توسەگىنە قۇلاپ، تاپجىلماستان ۇزاق جاتتى. كوڭىلى الاي-دۇلەي. ءبىر ويى جوندەم ويلاپ، كوڭىلىن ورنىقتىرايىن دەسە، ءبىر ويى لەزدە ونى تەرىسكە شىعارا قويادى. قىم-قيعاش، قىمعۋىت ويلار باسىندا شاتاسىپ كەتكەندەي. ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن ەندى ابدەن تۇسىنگەندەي.
باۋىرىنان اقار-شاقار الدەنەشە ۇل-قىز ءوسىرىپ-وربىتىپ وتىرعان ۇلكەن حانىمداردىڭ قاسىندا بۇل دارمەنسىز ەكەن عوي. قاۋىرسىنداي قاۋقارى بولساشى؟ حان يەسىنەن جامان-جاۋتىك بولسا دەپ ءبىر بالا سۇيگەندە، بۇل ءۇشىن بولماسا دا، ءوز قانىنان جارالعان ۇرپاعىن اجداھانىڭ اۋزىندا قالدىرماۋعا كەلەرى حاق ەدى عوي...
سۇزگەنىڭ ەسىنە نە تۇسپەدى دەيسىز؟.. بالاسىنىڭ جوقتىعى بۇگىن انىق باتقانداي. حاننىڭ جىل سايىن بالا تاۋىپ بەرىپ وتىرعان حانىمدارىنىڭ باعى ايرىقشا ەكەن-اۋ. بۇگىن سونى ۇقتى. ولاردىڭ مارتەبەلەرىنىڭ جوعارى بولاتىن ءجونى بار. سولاردىڭ ىشىندە، باسقالارىنا قاراعاندا، سۇزگەمەن تاتۋ بولعىلارى كەلەتىندەرى دە بار بولاتىن. ۇلكەن حانىمنىڭ كوزىن الا بەرىپ، بۇعان ءۇيىرىلىپ، بۇيرەكتەرى بۇرىپ تۇراتىن. سولاردىڭ ءبىرىنىڭ التىناي اتتى قىز بالاسىنا مۇنىڭ پەيىلى ءتۇسىپ، ولەردەي جاقسى كورگەن. باۋىرىنا سالىپ العىسى كەلىپ، قيىلىپ قانشا سۇراعانىمەن اناسى ۇلكەن حانىمنان اسا الماعان. ۇلكەن حانىم يلىكپەي-اق قويعانى. ءسابيدى بەرمەك تۇگىل، بۇعان جاقىنداتپاۋعا تىرىساتىن... باسى ءبۇتىن بەرمەگەنمەن، تىم قۇرىعاندا اندا-ساندا الىپ كەلىپ، ويناتىپ، الدانىش ەتۋگە قيمادى عوي. ءوز ماڭدايىنا بەرمەگەن سوڭ كىسىدەن بالا سۇراۋ بەكەر...
سۇزگە بورداي ۇگىلدى. وعان ءوزىنىڭ اجار-كوركىنىڭ، جاستىعىنىڭ، حان يەسىنە ارناعان قىلاۋسىز سەزىمىنىڭ تىعىز-تاياڭ شاقتا ءبىر مىسقالداي سالماعى جوق، بوس الدامشى الدانىشتاي كورىنىپ كەتتى. حان الدىندا ءقادىرى بولماعانى ما؟ بۇل حان ءۇشىن، بوبەكتىڭ قىزىقتاپ وينايتىن، ويناپ-ويناپ جالىققان كەزدە لاقتىرىپ تاستاي سالاتىن ادەمى قۋىرشاعى ەسەبى ەكەن-اۋ. اندا-ساندا كەلىپ، قۇمارىنان شىعىپ كەتەر قۋىرشاعى عانا. ءيا، ءيا! بۇل ءوزى ەكەن-اۋ البىرتتىقپەن حاننىڭ ءبىر ساتتىك مەيىرىم-مەرەيىن شىنايى كاۋسار سەزىمگە بالاپ جۇرگەن. حاننىڭ ءبىر سارايى مەن ساناۋلى تۇندەرىنە عانا ۋاقىتشا قۇنى بار جاس ءيىس قانا ەكەن. ودان ارتىڭ ەش نارسەگە ۇمتىلما، ەشتەڭەگە دامەڭ بولماسىن... كوشكەن جۇرتىندا جاپادان-جالعىز قالۋى — سونىڭ دالەلى ەمەس نە؟ بۇل عوي سونى ۇقپاي جۇرگەن، سونشاما كوزسىز بولار ما؟..
ەكىتالاي كۇن تۋعاندا بۇنى ويلايتىن جان بالاسىنىڭ تابىلماعانى ما؟ «استافيراللا! مەن نە ويلاپ كەتتىم؟ حان يەمنىڭ وزىنەن ءبىر دايەكتى جاۋاپ بولماي، مۇنشا نەگە تۇڭىلەمىن؟ حان جاساق جيناپ، قايتا ورالادى دەدى ەمەس پە؟ حاننىڭ ۇلكەن وردانى قۇتتى ورنىنان قوزعاعانىنا قاراعاندا كەلگەن جاۋدىڭ قاھارى وسال بولماعانى عوي. ەلگە جاۋ شاۋىپ، حاندىعىنا ءقاۋىپ، تونگەن قىسىل-تاياڭ شاقتا وسىلاي ويلاۋعا قالاي ءداتى بارادى؟ ورداسى ويسىراپ، جەڭىلىپ بارا جاتقان تۇستا ونى قۇتقارۋ ورنىنا كىشى حانىمىم، ناق سۇيەرىم قالىپ بارادى دەپ قالاي قايىرىلسىن؟! وعان مۇرساتى دا بولماعان عوي». حان يەسىن ەش جاماندىققا قيمادى. ۇلكەن ورداسىن جات اياعى باسپاعان، قاۋىپ-قاتەردەن ادا جەرگە جايعاستىرعان سوڭ اينالىپ كەلەرى حاق. «جاساعاننىڭ ءوزى جار بولعاي».
وسى ويدان كوڭىلى ءسال دە بولسا، بايىز تاپقانداي. ول ەندى كۇندىز-تۇنى حان يەسىنىڭ ۇلكەن وردانى شىپ-شىرعاسىن شىعارماي، جايلى قونىسقا قوندىرۋىن تاڭىرىنەن شىن تىلەدى. باسقا امالى دا قالماعانداي. حان يەسىنىڭ التىن باسى امان بولسا، ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ءبىر ىزدەپ كەلەرى ءشۇباسىز. وعان كوڭىلى كامىل سەنگەندەي. وعان دەيىن تەك مىنا ىرگەگە كەلىپ الىپ، ماسايراپ جاتقان كاپىردىڭ زوبالاڭىنان قۇدىرەتى كۇشتى ءتاڭىردىڭ ءوزى ساقتاسىن...
وسى بايلاممەن سۇزگە حانىمنىڭ نەشە كۇن، نەشە ءتۇن وتكىزگەنى ەسىندە جوق. ەسەبىنەن جاڭىلعانداي. بىر-بىرىنە اينا قاتەسىز ۇقساس كۇندەردىڭ ءارقايسىسى ءبىر جىلعا تاتىرلىق وي ازابىنا تولى. حاننان حابار بولمادى. حاننان كۇدەر ۇزبەگەنىمەن كەي-كەيدە كوڭىلىنىڭ نىلدەي بۇزىلاتىنى بار. سوندايدا ويىنا نەلەر كەلىپ، نەلەر كەتپەيدى، شىركىن! قاسىندا ءبىر ۋاق سىر اشىپ، ەمىن-ەركىن شەر تارقاتاتىن سىرلاس جاننىڭ جوقتىعى باتىپ وتىر. كىمگە بارىپ، حانىم باسىمەن جايىن ايتىپ، شاعىنباق؟ جالعىزسىراعان ءبىر كۇي دە ءوتىپ بولمايدى. جالعىزدىڭ، جالعىزدىق، ءسىرا دا مۇنىڭ ەمى جوق شىعار...
...بۇل ۋاقىتتا ەسكەر شاھارىن باسىپ الىپ، مۇراتتارىنا جەتكەندەي وڭشەڭ جەندەتتەر حان ورداسىندا ەمىن-ەركىن تايراڭداپ، ۇلان-اسىر توي جاساپ جاتقان-دى. داڭعازا ايقاي-شۋىمەن دابىرى الىسقا جەتكەن توي ۇزاققا سوزىلدى. از كۇننىڭ ىشىندە كوشىم حاننىڭ جۇرتىندا قالعان بار بايلىعى اياۋسىز تالاۋعا ءتۇسىپ، تونالعانى تونالىپ، شاشىلعانى شاشىلىپ، جوعالعانى جوعالىپ، توز-توزى شىقتى. قۇمارلارىنان شىققانشا بۇلىك سالىپ، مەيمىلدەپ ىشۋگە باس قويدى. كۇندى كۇنگە قوسىپ، ءتۇندى تۇنگە قوسىپ، اپتالاپ ءىشتى. اتامان جارماق ءبىر كۇنى قاھارىنا ءمىنىپ، قىرقاي ماس جاساقتارىن ەس جيۋعا شاقىردى. شاھاردى العانىمەن حاننىڭ ورنىن سيپاپ قالعانىنا ءالى اشۋلى، ۇرىنارعا قارا تاپپاي جۇرگەن ول:
نەمەنە، كوشىم حاندى جەڭگەندەي-اق ماسايراپ جاتقاندارىڭ؟! وسى ىشكەندەرىڭ دە جەتەر! ەستەرىڭە كەلىڭدەر! وڭكەي باسبۇزارلار! سەندەردى تەك ىشىپ-جەۋگە قويا بەرسە... اتامان گروزا، جاساقتارىڭدى جينا. ەرتىستىڭ بويىندا حاننىڭ كىشى ورداسى بار دەيدى. سول قامالدى شاباسىڭ. حاننىڭ جۇرت كوزىنەن تاسادا، پەردە ىشىندە ۇستاپ وتىرعان سۇزگە دەگەن تەڭدەسسىز سۇلۋ، جاس حانىمى بار كورىنەدى. سول سۇلۋدى وسىندا الىپ كەلەسىڭ. پاتشا اعزامعا بۇدان وتكەن سىيلىق بولماس! مەن ءوزىم قالعان قولدى باستاپ اككى كوكجال كوشىمنىڭ سوڭىنان قۋامىن. ەندى مەنەن قاشىپ قۇتىلماس، ايلاسىن اسىرا الماس، — دەپ كىجىنىپ، جاساقتارىنا شۇيلىگە ءتيىستى. اتى شۋلى قانقۇيلى اتامان گروزا سۇزگىنگە جينالدى.
تاعدىر تالايلارى سىرتتارىنان وسىلايشا كەسىلىپ-پىشىلىپ جاتقانىنان قورعانسىز سۇزگە حانىم دا، ونىڭ بەيبىت جۇرتى دا بەيمالىم ەدى. ايتەۋىر، قاپى قالماستىڭ قامىمەن بەكىنىس جاساپ، كۇزەتتى كۇشەيتكەن. سۇزگىندى قورعاماق ساربازدار سانى اتامان گروزانىڭ جاساقتارىنان اناعۇرلىم از ەدى. قامالدىڭ تۇرعان جەرىنىڭ جاۋعا وڭايشىلىقپەن الدىرا قويمايتىنداي قورعانۋعا وڭتايلى ورنالاسۋى عانا كوڭىلدەرىنە كوپ دەمەۋ.
بۇل ءوزى ءاۋ باستا-اق قامالدى سالۋشىلاردىڭ بەرىك ويلاعان نارسەسى سەكىلدى. ەرتىستىڭ كىلت يىنىندەگى بيىك جارقاباقتىڭ تۇسىنداعى كوتەرىڭكى دوڭەستەۋ جەرگە سالىنعان. وزەننىڭ سۋى وسى قىلتادا ارناسى تارىلىپ، تولقىندانا ءۇيىرىلىپ، كوبىك اتىپ جاتادى. شاھاردى ەكى قاپتالىنان وسىلايشا اعىسى قاتتى ەرتىس وراي اعاتىن. ارىندى سۋدان ءوتىپ، ونىڭ قۇز جارقاباعىنان كوتەرىلىپ كەلۋ — قيىن ءىس. شاھاردىڭ الدىڭعى بەتى — تۇيەتايلى، جايداقتاۋ. ول بيىك دۋالمەن قورشالىپ، ىرگەسىنەن اتتى ادام قارعىپ وتە المايتىنداي تەرەڭ ور قازىلعان. وردان ولەرمەندىكپەن وتكەندە دە تياناقسىز تىك دۋالعا تىرەلىپ، سىرعاناپ تۇبىنە قۇلايتىن. قامالعا كىرەر جالعىز قاقپا — جابىق. ىشتەن دە، سىرتتان دا بەكىنىس جاسالعان. قورعاننىڭ ءار تۇسىنداعى قاراۋىل مۇنارالارىنان كۇزەت ۇزىلمەيدى.
...سۇزگە حانىم ءقازىر تىپتەن وڭاشالانىپ العان. اۋىق-اۋىق ساراي ارالاپ، حاۋىزدى تاماشالاپ، سەرگۋدى دە قويعان. قىزمەتشىلەرىن دە، نوكەرلەرىن دە كوپ شاقىرتپايدى. شاقىرتا قالسا، ولاردىڭ بۇنىڭ اۋزىنا تەلمىرە قارايتىندارى جانىنا باتادى. ولار الدەبىر جىلى لەبىز، جاعىمدى جاڭالىق ەستىگىلەرى كەلەتىن بولار. ال، بۇل نە دەي قويسىن؟ ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ دارمەنسىز كۇيىن الدەكىمدەردىڭ كورگەنىن دە قالامايدى. حاننىڭ مۇنى جۇرتىندا قالدىرىپ كەتكەنىنەن ونسىز دا ءبارى حاباردار. ساراي جۇرتىنىڭ الدىندا ءوزى كىنالىدەي جاسقانشاق، تومەنشىك كۇيگە تۇسكەن.
كۇنى بويى قاراسىن كورسەتپەگەن ەسىك كۇتۋشى ايەل كىرىپ:
قاسىندا مۇحامەدقۇل حانزادا بار باس ساردار كەلىپ تۇر، — دەدى.
مۇحامەدقۇلدىڭ اتىن ەستىگەندە جۇرەگى وقىس شورشىپ، سولق ەتە تۇسكەندەي. «نەگە كەلدى ەكەن؟» ول ورنىنان ەبەلەكتەي ۇشىپ تۇردى. حانىمعا ءتان بايسالدىلىعىنان ايىرىلىپ، جەڭىل ەتەك الدەكىمدەردەي شوشاڭ ەتە قالعانىنا وزىنەن-وزى قۋىستانىپ، قىسىلىپ قالدى. بۇنىڭ ورداسىنا ول باسا-كوكتەپ كەلۋگە ءتيىس ەمەس ەدى عوي. ونداي وسپادار قىلىققا بۇل قاشان راي تانىتىپتى؟ بىلايعى كۇندە: «بۇل قاي باسىنعانى؟» — دەپ شامىرقانىپ، شامدانىپ قالار ەدى. سىرتتان ءبىر حابار الۋعا دىلگىر بولىپ وتىرعان شاقتا ونىڭ كەلگەنى، ويلاپ قاراسا، وعاش تا ەمەس سياقتى. ءتىپتى قۋانىپ قالعانداي. الدە حان يەسى جىبەردى مە ەكەن؟ نەگە باسقانى ەمەس، تاپ مۇحامەدقۇلدى جىبەرگەن؟ ورداداعىلاردىڭ مۇنى سىناماققا تاعى ءبىر ويل اپ تاپقان امالى ما ەكەن؟ حان يەسى ءبىر جاعدايعا ۇشىراماسا جارار ەدى... وسى وي كەلۋى مۇڭ ەكەن، جۇرەگى قۇرعىر تاعى اتقاقتاي جونەلگەنى.
قىزمەتشى ايەل تاماعىن كەنەپ'، الدەنە دەگەندەي. ونىڭ جاۋاپ توسىپ ءالى تۇرعانىن سوندا بايقادى.
قوناقجايعا ءتۇسىرىپ، كۇتىپ الىڭدار.
حابارشى ەرنىن جىمقىرا، باسىن تۇقشيتىپ شەگىنە بەردى. ونىڭ ەزۋىندەگى جىمىسقى كۇلكىنى كوزى شالعانداي. «سىرىڭ بەلگىلى بولدى»، — دەپ ميىعىنان كۇلىپ بارا جاتقانداي. باياعى قاڭقۋ ءسوزدىڭ ۇزىلمەگەنى مە؟ ساسقالاقتاعانىمدى اككى ايەل بايقاپ قالدى-اۋ دەپ ءبىر، مۇحامەدقۇلدىڭ اتىن ەستىگەندە كوكىرەگىندە الاقۇيىن ءبىر سەزىمنىڭ جۇگىرىپ وتكەنىنەن ەكى توسىلدى. كوڭىلىنىڭ نەگە الابۇرتا، ورەكپي قالعانىنا تاڭى بار.
جۇگىرىپ اينا الدىنا باردى. كيىمىن اۋىستىردى، تاراندى، سىلاندى. نەشە كۇننەن بەرى قاراماي كەتكەن ءۇستى-باسىن تۇزەي باستادى. نەگە بۇلاي ىستەپ جۇرگەنىن ءوزى دە ويلاپ جاتپاعانداي. اينا الدىندا ادەتتەگىسىنەن ۇزاعىراق بوگەلىڭكىرەدى. بويىن ابدەن سانىنە كەلتىرىپ، شاشاۋ شىعىپ تۇرعان جوق پا دەگەندەي ساماي شاشىن جاۋلىعىنىڭ جيەگىمەن كومكەرىپ، ءوز كەلبەتىنىڭ كوڭىلدەگىدەي ەكەنىن كورگەندە بارىپ، ەسىككە قاراي بەتتەدى. قوبالجۋدان ارىلىپ، بايسال تارتىپ، بەلگىسىز قۋانىش ۇشقىنى تامىر-تامىرىن قۋالاپ، الاقايلاپ جۇگىرگەندەي. «بۇل نەنىڭ نىشانى؟ ياپىر-اي، جاقسىلىققا كورىنسە ەتتى...»
ول بۇيىردەگى ەسىكتەن كىرىپ، قوناقجايداعى پەردە ارتىنداعى ءوز ورنىنا جايعاستى. ۇلبىرەگەن جىبەك شىلتەردەن مۇحامەدقۇلدىڭ ءجۇزى قىرىنان انىق كورىنىپ تۇر ەدى. بۇل جىلدارى ول قاتتى وزگەرگەندەي. سۇزگە حانىم مۇندا كوشكەلى ونى كورىپ وتىرعانى وسى. ە-ە-ە! سۇزگە ونى بۇرىن دا كوپ كورىپ پە ەكەن دەسەڭىزشى! ونىڭ ەسىنە مۇحامەدقۇلدى العاش كورگەنى ورالدى.
...بۇل حان يەسىنە جار بولىپ تۇسكەننەن كەيىن ۇلكەن وردادا ءبىر كەرەمەت توي وتكەنى ەسىندە. ونداي تويعا حاننىڭ بارلىق جاماعاتتارى، بالا-شاعالارى تەگىس قاتىناسادى ەكەن. ۇلكەن حانىمدار رەت-رەتىمەن تورگە جايعاسقان سوڭ، عانا كىشى حانىمعا كەزەك كەلدى. وعان تومەنىرەكتەن ءارى ۇلكەن حانىمدارعا قيعاشتاي، ءبىر قىرىن وتىراتىن جەردەن ورىن تيگەن. سۇزگە وعان پالەندەي ءمان بەرمەگەن. ورداداعى القالى جيىندا حانىمداردى وتىرعىزۋدىڭ ءوز سالتى بار شىعار، ونى كىم بىلگەن؟ ول وتىرعىزۋدىڭ كىلتيپانىن ارتىنان بارىپ ۇقتى عوي.
ۇلكەن حانىمدارمەن يىق تىرەستىرە قاتار وتىرارلىقتاي بۇل كىم ەكەن سونشا دەگەن مۇقاتۋ، سەنىڭ ورنىڭ قاراشالاردىڭ قاسىندا دەگەندەي تومەندەتۋ جاتقان ەدى. ەڭ ازازىلدىگى، بۇنىڭ وتىرعان جەرى ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي اڭدىپ، باقىلاۋعا ۇلكەن حانىمدارعا وتە قولايلى بوپتى عوي.
كىشى حانىمنىڭ قىلىعىنان ءمىن تابۋعا، حان الدىندا ابىرويىن توگۋگە قۇرىلعان العاشقى قاقپان ەدى. وعان جاستىق البىرتتىقپەن قالاي وپ-وڭاي ءتۇسىپ قالعانىن ءوزى دە بىلمەدى.
سول تويدا حاننىڭ جاس ساربازدارى ات ۇستىندە ويىن كورسەتكەن. جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي كىلەڭ سىرباز جىگىتتەر اتتىڭ باۋرىنان ءوتىپ تە، تۇرىپ تا، وتىرىپ تا، جاتىپ تا قىلىشتاسىپ، نايزالاسىپ كۇش سىناستى. بۇگىلىپ، جازىلعاندا بۇلشىق ەتتەرى بىلەۋلەنە بۇلتىلداپ، وزدەرى دە، استارىنداعى اتتارى دا شيىرشىق اتادى. سول سايىسكەرلەردىڭ اراسىندا سۇلىك قارا ات مىنگەن ءبىر جىگىت بارىنەن دە وق بويى وزىق كورىنگەن. ەر جىگىتكە لايىق كەڭ جاۋىرىندى تۇلعاسى، سولقىلداعان مايىسقاق تالداي سەرىپپەلى تۇرپاتى، ات ۇستىندەگى ابجىلدىگى جاستىعىمەن جاراستىڭ تاۋىپ، كوز سۇيسىنتكەندەي. سۇزگە ونىڭ ونەرىنە تاڭ-تاماشا قارادى دا وتىردى. شاپشاڭ، شالت قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. ول ويىننىڭ قاي تۇرىنەن دە بايگەنىڭ الدىن بەرمەدى. سۇزگە ريزاشىلىقپەن كەي تۇستا ءتىپتى الاقانىن دا شاپالاقتاپ الدى.
سۇزگە ءوزىنىڭ ۇلبىرەگەن جامىلعى استىنان بولسا دا كوزىن سۇلىك قارا مىنگەن سۇيرىكتەي ساربازدان ايىرا الماي وتىرعانىن باسىندا ءوزى اڭعارماعان ەكەن. ول بىرەۋدىڭ قادالعان نازارىن سەزىپ، كوزىن اۋدارىپ، ۇلكەن حانىمدار جاققا قاراپ ەدى، بۇعان تەسىرەيىپ وتىرعان بايبىشەنىڭ كارلى ىزبارلى ءجۇزىن جۇقا پەردەدەن انىق كوردى. سوندا-اق، ءوزىنىڭ ءبىر ابەستىك جىبەرىپ العانىن سەزگەندەي — ءىشى قىلپ ەتە ءتۇسىپ ەدى.
قاراعاندا تۇرعان نە بار ەكەن؟ ويىن وسىلار ءۇشىن كورسەتىلىپ جاتقان جوق پا؟ جوق... حانىم باسىمەن بوتەن ەركەككە سونشاما سۇزىلە قاراعانى حان ابىرويىنا داق تۇسىرەدى ەكەن. ول از بولعانداي، ويىن سوڭىندا ساربازدار ساپ تۇزەپ، قاستارىنان وتكەندە سۇزگە بۇگىنگى ونەرى ءۇشىن وعان ريزا كوڭىلدەن، ءوز ەركىنەن تىس جىلى شىرايمەن جالت قاراعانى بار ەمەس پە؟ تۇسىنان وتە بەرىپ، كىشى حانىمنىڭ جانكۇيەر بولىپ وتىرعانىن بايقاعان بولار، جىگىت تە باسىن ءيىپ، ىزەت بىلدىرگەنىن قايتەرسىڭ؟! قاس-قاعىم ساتتە وتە شىققان ءبىر قۇيىن. سوعان دەيىن ەسكەرۋسىز قالماپتى...
...ونىڭ وسى ءبىر جاستىق اڭعالدىعىن ورداداعى كوپ كوز جامىراي سان-ساققا جۇگىرتسە كەرەك. وسى قىلىعى ءۇشىن-اق قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ جىبەرمەگەنىنە شۇكىر...
كۇتۋشىلىگىندە جۇرگەن اق پەيىلدى، ابزال جۇرەكتى كەيۋانا وسىنىڭ ءبارىن جانى كۇيىنە جەتكىزىپ ەدى. سىرت كوزدەن وتە ساق بولۋدى قامىعا وتىرىپ ۇعىندىرعان. بۇنىڭ جاڭساق باسپاۋىن قاتتى ۋايىم قىلۋشى ەدى... «عازيز جان، جانىڭ جانناتتا بولسىن ».
ورداداعى جيىن-تويلاردا ونى ودان كەيىن دە كورگەن. ونىڭ «كوشىم حاننىڭ قارا سەمسەرى» اتانعان اتاقتى باتىر، ءىبىر-سىبىر جۇرتىنا عانا ەمەس ويداعى ويراتقا، قىرداعى قازاققا تەگىس تانىمال، حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى مۇحامەدقۇل حانزادا ەكەنىن ەستىپ بىلگەن. ءبىراق الدىڭعى اششى ساباقتان جۇرەگىنىڭ شايلىققانى سونشا — ءقايتىپ وعان كوزىن كوتەرىپ قاراۋعا ءداتى بارماعان.
ۇلكەن حانىمدارمەن الدەقالاي باسى قوسىلا قالعان جەردە رەتتى-رەتسىز مۇحامەدقۇل حانزادانىڭ اتىن ادەيى ءبىر ايتىپ قالاتىندار كوپكە دەيىن تابىلىپ ءجۇردى. ونداي ءىلىپ-شالعان سوزدەر شانشۋداي قادالىپ، قاراداي جانى كۇيەتىن. جالقى رەت جالت قاراعانىنا جازىقتى بولىپتى. كىشى حانىمدى مۇقاتىپ، قىجىرتا بەرۋ ءۇشىن قاساقانا ايتاتىنداي. ال، سىرتىنان نە دەپ كۇستانالايتىندارىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن! ول قاڭقۋ حاننىڭ قۇلاعىنا جەتتى مە، جەتپەدى مە، ونى سۇزگە انىق بىلگەن ەمەس. حان يەسىنىڭ «ءلام-ميم» دەمەگەنىنە قاراعاندا كۇندەستەرىنىڭ وسەگى جەل كۇيى قالسا كەرەك. حان باسىمەن پىش-پىش ءسوزدى قاپەرىنە السا، كىم بولعانى...
بۇنىڭ ۇلكەن حانىمداردان جازىقسىز جاپا شەگۋىنىڭ سەبەپكەرى بولعان سول حانزادا — مىنە، سارايىنا كەلىپ وتىر. ءقادىرلى قوناعى رەتىندە قۋانا قارسى الارىن دا، وسپادار قىلىق ساناپ، قاپالانارىن دا بىلمەدى. مۇحامەدقۇلدىڭ ىزدەپ كەلۋى — بۇل كۇتپەگەن توسىن جايت بولىپ تۇر.
ونىڭ باس ساردارمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ءتۇرىن كورگەندە بويىن جەڭىل ءدىرىل بيلەپ، قالتىراپ كەتكەندەي. «قۋانعان دا ءبىر، قورىققان دا ءبىر». نەدەن قورقىپ، نەگە قۋانادى؟ وزىنە دە تۇسىنىكسىز.
سودان بەرى قانشاما جىل ءوتتى، قانشاما سۋ اقتى. ايتسە دە، ونى ات ويىنى ۇستىندە العاش كورگەندەگى جىلى اسەرى ءالى سۋىماعان قالپى كوڭىلىنىڭ ەڭ ءبىر ەلەۋسىز تۇكپىرىنەن قاز-قالپى لىپىپ شىعا كەلگەنى.
حانزادانىڭ بۇگىنگى تۇرپاتىنا قاراپ، ات ۇستىندە شىرق ۇيىرىلگەن سولقىلداعان جاس مىرزانى ىزدەگەندەي. ول تۇلعاسى بۇرىنعىدان سومدالىپ، كورىكتەنە تۇسكەندەي. بيىك قاباعى، وتتى جانارى، ايبىندى، سۇستى كەلبەتى — ەر جىگىتتىڭ كەمەل شاعىنا كەلگەنىن ايقىن بىلدىرگەندەي...
ايتسە دە، سۇزگە حانىم وعان ۇزاق كوز توقتاتپاي، جانارىن الىپ قاشا بەردى. «بۇل سەن كورۋگە ءتيىس ەمەس كەلبەت پەن ديدار، كورىك. پيعىلىڭا يە بول»، — دەپ، بۇنىڭ ابىرويىن شىر-پىر قورعاۋشى باياعى كەيۋانا كەلىپ قۇلاعىنا سىبىرلاپ تۇرعانداي، سەسكەنىپ قالدى.
...ات ويىنى وقيعاسىنان كەيىن ول جاس تا بولسا، تەز شيرادى. ورداداعى قاقسال حانىمدار مەن ولاردىڭ نوكەرلەرىنە ءاجۋا بولعانى كوكىرەگىن تىزىلداتىپ، نامىسىن شاباقتاپ، جىگەرىن جانىعانداي. ورداداعى جيىنداردا حان جاماعاتتارىمەن باستارى قوسىلا قالسا، وراۋىشىن مەيلىنشە تومەن تۇسىرە تۇمشالاپ تارتىپ، كوزىن جەردەن كوتەرمەگەن بويى تاپجىلماي وتىرۋعا دا داعدىلاندى. ونى بۇعان ۇيرەتكەن حان ورداسىنداعى قاتال ويىن. پارانجا كيمەدى، الايدا ءجۇزىن كولەگەيلەۋدىڭ نەبىر جاراسىمدى ءتۇرىن تاۋىپ الدى. وعان قالاي كيىنسە دە، جاۋلىعىن قالاي تارتسا دا جاراسىم تابا كەتەتىن. جاستىعىمەن، كەربەز كەلبەتىمەن ۇيلەسىپ، ەرەكشەلەندىرە ءتۇستى. حان يەسىنە دە بۇل ءسانى ۇنايتىن سەكىلدى. بەتىنەن قاقپادى. ماڭدايىن جاۋىپ، ودان تومەن جەڭىل پەردە تاعىپ جۇرەتىن دە كەزى بار-دى. ورداداعى نيزام ونى ەشكىمنىڭ جۇزىنە تىكە قاراماۋعا، ديدارىن اشىپ، ەشكىمگە كورىنبەۋگە ۇيرەتكەنى سونشالىق — ءقازىر مۇحامەدقۇل حانزاداعا ۇزاعىراق قاراعانىنا ءوزى قاراداي قىسىلعانداي.
سويتسە-داعى سۇزگە حانىم جەكە سارايعا شىققالى ىشتە ءجۇزىن اشىپ جۇرەتىن بولعان. قىزمەتىندەگى ەر جىگىتتەرمەن پەردە ارتىندا وتىرىپ تىلدەسەتىن. بۇل ءبىر جاعى، وزىنە قىزمەتىندەگىلەردى تىم جاقىن جىبەرمەي، الشاق ۇستاۋعا وڭتايلى ەدى. ساراي ىشىندە قىدىرعاندا، شاھار سىرتىنا اتپەن، قايىقپەن سەيىلگە شىققاندا ەۋروپالىق ۇلگىدەگى ەتەگى جالپاق، ءارى ونىڭ الدىڭعى جاعىنا جۇقا تار شىلتەر ۇستالعان ءساندى قالپاق كيەتىن. نوكەرلەرىمەن وڭاشا دالعان ساتىندە شىلتەردى قايىرىپ قويىپ، ەر قاراسى كورىنسە، تومەن ءتۇسىرىپ الاتىن.
ساراي ءىسىنىڭ قام-قاراكەتىمەن وزىمەن سويلەسكىسى كەلگەن كىسىنى پەردە ارتىندا وتىرىپ، ابدەن كورىپ، ىشكى پيعىلىن تانىپ العانشا ءتىل قاتپايتىن.
ءقازىر دە سىرتتان كوز تاستاپ، حانزادا مەن باس ساربازدىڭ كۇبىر-كۇبىر اڭگىمەسىنە قۇلاق سالدى. مۇحامەدقۇل حانزادا جات جۇرتتىقتار جايىن ايتىپ وتىرسا كەرەك. قۇنقاقتى قاراتورى وڭىندە ابىرجۋ بار، قاباعى قاتۋلى سياقتى. الىس جولدان قاجىپ كەلگەنى تانىلدى. حانزادانىڭ وسى ءبىر ءتۇرىنىڭ ءوزى سۇزگە حانىمعا حان يەسىنىڭ جاي-كۇيىنىڭ بۇل ويلاعانداي ەمەستىگىن سەزدىرگەندەي ەدى. حانزادانىڭ بۇل كەلىسىنىڭ وزىنە ءبىر جايسىزدىعى بارىن بولجادى، جۇرەك تۇسى وقىس شانشىپ كەتتى.
بۇدان ءارى ءۇنسىز وتىرا بەرۋگە قولايسىزدانىپ، تاماعىن كەنەپ، جەڭىل جوتكىرىندى.
ەكى ساردار دا ورىندارىنان لىپ كوتەرىلىپ، شىمىلدىق تۇسىنا كەلىپ، وڭ تىزەلەرىن بۇگىپ، باستارىن ءيىپ، حانىمعا ءتاجىم يشاراتىن ءبىلدىردى.
اللا جار بولعاي، حانىم، سىزگە!
اللا جار، حانىم!
ءبىزدىڭ جار باسىندا جالعىز قالعان كۇركەمىزگە حوش كەلىپسىز، حانزادا مىرزا! — تاماعىنا وكسىك تىعىلعانداي داۋسى ءبىرتۇرلى ءارى تولقي، ءارى مۇنىڭ شاققانداي جاسي، قۇمىعىپ شىقتى. الايدا ۇنىندە كىنالاۋدان گورى نازدانۋى باسىم. وسى ءبىر اۋىز سوزدە حان يەسىنە دەگەن وكپەلى رايى دا، زامانداسقا ايتىلار نازى دا، ءوز باسىنىڭ مۇشكىل حالىنە نالاسى دا سىيىپ جاتقانداي ەدى. حانزادا دا ونى بەك جاقسى تۇسىنگەندەي، ودان ارعى ءسوزىن ايتا الماي، توسىلىپ دالدى.
بازىناڭىز ورىندى، حانىم، — دەي بەردى، باسىن ودان سايىن ءيىپ.
سۇزگە حانىم بويىن تەز جيىپ الدى. بوركەمىك الدەكىمدەي بوساعانىن سەزدىرمەي، ەلجىرەۋىك سەزىمگە ەرىك بەرمەي، كەلەسى كەزەكتە حان يەسىنىڭ ەسەندىگىن سۇراۋى كەرەكتىگىن ۇقتى.
ءبارىمىزدىڭ قورعانىمىز، جۇرتى ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ جۇرگەن ايبىندى، اسىلزادا حانىمىز ساۋ-سالامات بولار؟
ءيا، حانىم! وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن مەن جاۋ بەتىن بارلاۋعا اتتانعاندا حان يەمىز، ءتاڭىرىنىڭ جار بولۋىنىڭ ارقاسىندا، ورداسى مەن قوسىندارىن باستاپ تاعى دا ىشكەرى ايماققا قاراي جىلجي كوشكەن.
« ويپىر-اي، حان يەسى ءالى ءبىر جەرگە تابان تىرەپ ورنىعا الماعان ەكەن-اۋ. جاساعان، ءوزىڭ جار بولا گور-اي!»
حان يەمىز سىزگە قايىرىلمايىن دەپ جۇرگەن جوق-اۋ. مىنا الاعاي دا تولاعاي زامان ماۋلەت بەرەتىن ەمەس.
حانزادا بۇدان ءارى ءسوزدى قالاي ساباقتاپ، ءقايتىپ وربىتەرىن بىلمەي داعدارعانداي. كوپتى كورگەن باس ساردار ونىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ:
حانىم، مارتەبەلى حانزادامىز قاۋىپ-قاتەرى مول ۇزاق جول ءجۇرىپ، وزىڭىزگە ارنايى كەلگەن كەبى بار ەكەن، — دەپ الدەنەنى تۇسپالداپ، ۇزىن ءسوزدىڭ ۇشتىعىن شىعاردى. — كوڭىل قويساڭىز دەپ وتىرمىز.
ونداي ۇزاق-سونار اڭگىمەلەرىڭىز بولسا، جايعاسىپ وتىرىپ ايتقاندارىڭىز ءجون شىعار.
حانىم قولىن شاپالاقتاپ، قىزمەتشىلەرىن شاقىرىپ، مەيمانداردى جايعاستىرىپ وتىرعىزۋدى تاپسىردى.
باس ساردار ءبىرقالىپتى ىرعاقپەن ۇزاق اڭگىمەگە كوشكەن. سۇزگە حانىمنىڭ ودان ءبىر ۇققانى — مىنا سۇرگىننىڭ بەت الىسى قيىن. حان يەسى ورداسىمەن قايدا بارسا دا اتامان جارماقتىڭ جەندەتتەرى وكشەلەي قۋىپ، ءيىسشىل يتتەردەي ىزىنەن قالماي جۇرگەنگە ۇقسايدى. سودان دا ءبىر ۇلىستان ءبىر ۇلىسقا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر ەكەن.
ءيا، بۇل سۇزگە حانىم ەستيىن دەگەن كەپ پە ەدى؟ حاننىڭ ايماقتاردان قوسىن قۇراپ، كۇش بىرىكتىرۋىنە مۇرسات بەرەر ەمەس دەيدى. قول جينايمىن دەگەنشە دە ءبىرقاۋىم ۋاقىت كەتەر دەيدى. ەسكەردى العان قاندىقول ەرتەڭ سۇزگە-تۇراعا كەلمەسىنە كىم كەپىل؟ — دەيدى. «استافيراللا». باس سارداردىڭ ءسوز اۋانىنىڭ قالاي ويىسارىن ەش باعامداي الماي وتىرعانى.
حانىم، ءبىز ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزگە ۇرەي سالىپ، تىنىشتىعىڭىزدى بۇزايىق دەپ وتىرعامىز جوق. — مۇحامەدقۇل وسى ارادا سىپايىلاپ سوزگە ارالاستى. — باس ساردارىڭىزبەن كەڭەسىپ، وسىنى ءسىزدىڭ قاپەرىڭىزگە سالساق دەپ ەدىك. حاندىقتىڭ قازىرگى جاي-كۇيىنەن حاباردار بولعانىڭىز وڭ. حانىم، بۇل ءسىز بەن ءبىز بىلەتىن ءىبىر-سىبىر تايپالارى مەن ۇلىستارى، رۋلارى اراسىنداعى قاقتىعىس ەمەس. بۇل بىزگە بۇعان دەيىنگى بەلگىلى قالماق، جوڭعار دا ەمەس، ەلىڭدى-جەرىڭدى تۇپكىلىكتى الۋدى الىستان كوزدەپ، سايلانىپ كەلگەن پيعىلى بۇزىق جۇرت، قولدارىندا اشىق كۇندە جاسىن ويناتاتىن وت قارۋلارى بار. ءبىزدىڭ ساربازداردى قىلىشتاسار، نايزالاسار جەرگە جەتكىزبەي الدان توسىپ، وت قارۋلارىن اتىپ، جاي تۇسكەندەي جايپاپ تاستاپ جاتىر.
اللا، ءوزىڭ ساقتاي گور! — سۇزگە حانىم شوشىپ، مۇنىڭ ءبارىن ماعان نەگە ايتىپ وتىرسىڭدار دەگەندەي ۇرەيلى جۇزبەن ەكەۋىنە قاراعان.
حان يەمىزدىڭ ەرتىس-توبىل بويىنا تاياۋ ارادا قايرىلىپ كەلۋ-كەلمەۋى ەكىتالاي بولا ما دەپ ءقاۋىپ ويلاپ وتىرمىز. حاننىڭ ءقازىر سەرگەلدەڭگە تۇسكەن جايى بار... قوسىنىندا دا شىعىن كوپ.
حانىم ارقاسىن اياز قارىعانداي بويى مۇزداپ، قالتىراپ قويا بەردى.
حانىم، «تورعاي كۇن جاۋسا — بالاپانىن، بۇرشاق جاۋسا — ءوز باسىن قورعايدى» دەگەن. قاپى قالماڭىز.
«قاپى قالماڭىز». «قاپى قالماڭىز». بۇل نە دەگەندەرى؟ اۋىر تىنىشتىق ورنادى. سۇزگە حانىم ەكى سارداردىڭ سوندا باستى ايتپاعى نە ەكەنىن جەتە ۇعىنا الماي وتىرعانى. ءبارى بۋالدىر، تۇماندى دۇنيە. بۇعان دەيىن جاۋ شابادى دەگەندى سۇزگە ەستىپ، ءبىلىپ پە؟ ونىڭ كوكەيىنە ءبىر كۇماندى ساۋال ورالدى.
مۇحامەدقۇل حانزادا، — سۇزگە ونىڭ ەسىمىن تۇڭعىش رەت داۋىستاپ اتادى. — ءسىزدى بىزدەي ءالسىز جانعا حان يەم جۇمسادى ما؟
سۇراق جاۋاپسىز قالدى. حانزادانىڭ تۋرا جاۋاپتان تايساقتاعان ءتۇرى بار، ۇنسىزدىگى سودان. حان جىبەردى دەيىن دەسە، ول جالعان. ءوز ىقتيارىممەن كەلدىم دەيىن دەسە، ول دا حان اعاسىنا جاساعان وپاسىزدىعىنداي. ەكى جاۋاپتىڭ دا سۇزگە حانىمعا وڭاي تيمەسى ايان.
حانىم بىردەن ءتۇسىندى. الديار حان يەسى جۇمساماعان. ءوز پاتشا كوڭىلىنىڭ جەتەگىندە كەلگەن. ونىڭ اياعى نەگە اپارىپ سوقتىرارىن تاعى ويلاپ وتىرماعانداي. باتىر — اڭعال دەگەن وسى. سۇزگەنىڭ ويى — استاڭ-كەستەڭ. حان يەسىنىڭ ءۇنسىز كەتۋى قالاي دەپ جۇرسە، ءوزى سەرگەلدەڭگە تۇسكەن جايى بار ەكەن عوي. اللا، جازعان-اي!
ەداۋىر ۇنسىزدىكتەن كەيىن حانزادا ۇزىلگەن اڭگىمە اۋانىن باسقاشا ساباقتادى. ءۇنى نىق. وزىنە-وزى سەنىمدى ادامنىڭ ءتۇرى.
حانىم، بۇلاي بەيمارال وتىرا بەرۋىڭىز ءقاۋىپسىز ەمەس. ەندىگى نىسانا ءسىزدىڭ ساراي بولار ما ەكەن دەپ اڭدايمىز. جات پيعىلدىلار اياعى مۇندا جەتپەي تۇرعاندا، ءسىزدى دە ىشكى ۇلىستارعا كوشىرۋ كەرەك پە دەپ ويلاسىپ وتىرمىز. ۇلكەن ورداعا بارىپ قوسىلامىن دەيسىز بە، باسقا ۇلىستان قونىس تەبەسىز بە، ءوز ىقتيارىڭىزدا. ءبىز ءسىزدىڭ قىزمەتىڭىزگە ءازىرمىز. جات قولىندا قالماۋدىڭ قاراكەتىن جاساڭىز.
حانىم ءتىل قاتا الماي قالدى. ورداسىنا ءتونىپ كەلە جاتقان اجداھانىڭ بەتى مىنا ءبىرى ەگدە، ءبىرى جاس ساربازدىڭ ايتقانىنداي سونشالىقتى جويقىن ەكەنى راس پا؟ بالكىم، ولاي ەمەس، بۇلاردىكى ءقاۋىپ ويلاعاندىكى شىعار. ونىڭ ساناسىندا ءار قيلى ويلار ميداي ارالاسىپ، تەز قاجىتىپ جىبەردى.
حان يەسى قان جۇتىپ، شايقاسىپ جاتقاندا ونىڭ قاسىنان تابىلماي، باس باتىرىنىڭ بۇل ءجۇرىسى، قاي ءجۇرىس؟ ءا... الگىندە ەلدى-جەردى شولىپ، جاۋدىڭ بەت الىسىن باعدارلاۋعا كەلدىم دەمەدى مە؟ حوش...
بۇگىنگە وسى ەستىگەن كەپتەرى دە جەتەر.
مىرزالار، ءبىزدىڭ جاي-كۇيىمىزدى ويلاپ، قامقور كوڭىل تانىتقاندارىڭىزعا اللا رازى بولسىن. ويلانۋعا مۇرسات بەرىڭىزدەر.
البەتتە، حانىم!
مۇحامەدقۇل حانزاداعا اتىن تىنىقتىرىپ، ايالداي تۇرۋعا پارمەن بولسا...
جاۋابىمدى ەرتەڭگە دەيىن توسىڭىزدار. ودان كوپ سوزباسپىن.
بۇل — حانزاداعا سارايدا ەرتەڭگە دەيىن عانا قالۋعا رۇقسات دەگەن! ەدى. ونى ەكى ساردار دا انىق ۇعىندى.
ولار قايىر-حوش ايتىسىپ، ورىندارىنان كوتەرىلدى.
مۇحامەدقۇلدىڭ الىپ كەلگەن حابارى حانىمدى باسقا ۇرعانداي ەسەڭگىرەتىپ تاستاپ ەدى. ول قوناقجايدا ورنىنان تاپجىلا الماي، وتىرىپ قالدى. بۋىن-بۋىنىنىڭ ءالى كەتىپ، كۇتۋشىلەرىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن شاققا تۇرىپ، وتاۋىنا سۇيرەتىلىپ، ارەڭ جەتكەن. دۇنيە توڭكەرىلىپ، استى-ۇستىنە تۇسكەندەي. حانىمدىق ورلىگى دە، پەندەشىلىك تاكاپپارلىعى دا، كۇللى سان-سالتاناتىمەن حان يەسى ەكەۋىنىڭ جۇماققا بالايتىن سارايىنىڭ دا كۇل-تالقانى شىققانداي. الدان كۇتكەن جاقسىلىقتارى مەن اڭسارلى ارمانى شە؟
الگىندە ەستىگەن زۇلماتتارىن وي سورابىنان الدەنەشە وتكىزگەندە دە، كەلەر كۇنىن انىق-قانىق ەلەستەتە الماسا دا جانى قاراداي شوشىندى. توڭىرەگى — تۇمان، ەرتەڭى — كۇمان. الاڭسىز وتكىزگەن حانىمدىق قىزىق داۋرەنى بۇدان اقىرىن-اقىرىن شەگىنىپ، الىستاپ بارا جاتقانداي. كىمگە اقىل سالماق؟ كىمگە ارقا سۇيەمەك؟ كوكىرەگى تولى جامىراعان جەتىم ساۋال، جاۋابى تاپتىرمايدى.
مۇحامەدقۇل ساراي تابالدىرىعىن اتتاعانعا شەيىن حان يەسىن تاۋداي مەدەت تۇتىپ كەلىپ ەدى عوي. اللانىڭ جازۋىن-اي! حان يەسىنىڭ ءوزىنىڭ ءازىز باسى زور زوبالاڭدا ءجۇر ەكەن عوي. ياپىر-اي، باعى — بايانسىز، داۋلەتى — تۇرلاۋسىز بولعانى ما؟
سۇزگە حانىم ۇلكەن وردادان ۇدەرە كوشىپ، بولەك قونىس تەپكەنى — ورنى تولماس وكىنىشكە قالدىرعانىن بار جان-جۇرەگى، جۇلىن-جۇيكەسىمەن تۇيسىنگەندەي. بالسىنبەي-اق، وردادا كوپ حانىممەن بىرگە وتىرسا، قىسىل-تاياڭدا تىم بولماسا، حان يەسىنىڭ قاسىندا جۇرەر مە ەدى؟ كەشەگى ءوزى جاتىرقاپ، جاتسىنىپ كەتكەن ۇلكەن وردا بۇگىن قول جەتپەس ارمانعا اينالعان جايى بار...
حان يەسىنىڭ ايبارى اسىپ، ءتورت قۇبىلاعا ءامىرى تۇگەل ءجۇرىپ تۇرعان باقۋاتتى شاعىندا ءسانىن تۇزەپ، سالتاناتىن اسىرىپ، ۇرلەپ ءىشىپ، شايقاپ توگىپ كەلگەن كىشى حانىمعا حاندىقتىڭ باسىنا شىرعالاڭ تۇسكەندە جانىنا مەدەت بولارلىققا قاسىنا جەتە الماي وتىرعانى قاتتى باتىپ ەدى. بۇدان وتكەن دارمەنسىزدىك، بۇدان اسقان تالايسىزدىق بولساشى! ول ءوزىن حان الدىندا ايىبى كەشىرىلمەس كۇناھارداي سەزىندى. جانىن كۇيدىرىپ وتىرعان دا وسى...
كەيىنگى ۋاقىتتا ساناسىنىڭ ءبىر تۇكپىرىنەن باس كوتەرىپ، مىسىقتابانداپ جاتقان مىسقىل وي كەنەت جوتاسى كۇدىرەيە ۇلعايىپ، كوكىرەگىن اياۋسىز وسىپ-وسىپ وتكەندەي. دەمدە الگى ءازازىل ەلەسكە اينالىن، ءدال الدىنا كەلىپ:
بۇل ساعان كەلگەن جازا، جازا، — دەپ ساق-ساق كۇلەتىندەي.
«جازا بولسا، جازا شىعار. ءتاڭىرى ىسىنە نە شارا؟»
حان يەسىنە وكپە ارتقانداي كەلەسى ءبىر كىنامشىل وي دا قىلاڭ بەرەدى. حانىم جالما-جان الگى وي ۇشتىعىنا جارماستى.
سەنىڭ قانداي كىناڭ بار؟ كوشكە ەرتپەي كەتكەن وزدەرى ەمەس پە؟ — دەپ ءۋاج ايتاتىنداي.
ۇلكەن وردادا وتىرساڭ، سەنى بولە-جارا تاستاپ كەتپەس ەدى عوي؟
ۇلكەن وردادا وتىرۋعا قاقسال حانىمداردىڭ اربىرەۋى ءبىر تۇرتپەكتەپ، شىداس بەرمەدى.
ءار ويى ءوزىنىڭ ادىلەتتىلىگىن دالەلدەپ، قىزىل كەڭىردەك ايتىسىپ جاتقانداي. تۋرا ءازازىل مەن پەرىشتە ايقاسقانداي. ولىسپەي بەرىسەتىن تۇرلەرى جوق.
سەن سۇيەگىنەن اقسۇيەكتىك ۇزىلمەگەن سۇلتاننىڭ قىزى، تۋعاننان بەتىڭە ەشكىم جەل بولىپ تيمەگەن سوڭ، سۇزگە سۇلتانايمىن دەپ، وردا نيزامىنا مويىنسۇنعىڭ كەلمەدى. اكە ۇيىندەگىدەي ەركىندىكتى اڭسادىڭ، — دەپ ءازازىل تاپ-تاپ بەرەدى.
ءتىپتى دە ولاي ەمەس. مەن ورداداعى حان يەسىنىڭ شىعارعان كوپكە ورتاڭ نيزامىنا ەمەس، وزىمە جاسالعان كۇندەستەردىڭ ادىلەتسىز قىسىمىنا شىداي المادىم، — دەپ اقتالادى بەيكۇنا، پەرىشتە وي.
بەۋ، شىركىن! ادىلەتسىز دەشى؟ ەندەشە ايتشى، جاڭا عوي سەن، ءيا سەن، مۇحامەدقۇل حانزادانىڭ سارايىڭا كەلىپ تۇرعانىن ەستىگەندە قۋاندىڭ عوي؟ ءيا، قۋاندىڭ... مەن بىلەمىن، سەنىڭ نەگە قۋانعانىڭدى. سەن وعان ءىشتارتاسىڭ، العاش كورگەننەن-اق سەنىڭ وعان كوڭىلىڭ قۇلاعان... جاس حانزادادا كوڭىلىڭ بار... ءالى ۇمىتا الماي جۇرگەنىڭ سودان...
و، توبا-اي! سەن، نايساپ، نە دەپ كەتتىڭ؟ مەنى ءوز كوكىرەگىمدە پىسىپ-جەتىلگەن سەن دە كىنالايىن دەدىڭ بە؟ سەنى باياعىدا-اق اياۋسىز جۇلىپ تاستاۋىم كەرەك ەدى...
ەندى مەنى جۇلىپ تاستاي المايسىڭ. مەنى الداي دا المايسىڭ. سەن ورداداعى قىسىمنان قاشقان جوقسىڭ... سەن وزىڭە سەنىمسىزدىگىڭنەن قاشتىڭ... ءيا، ءيا! تۇلدانباي-اق قوي. ءدال سولاي...
ول نە قىلعان سەنىمسىزدىك؟ نە ايتىپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟
ۇلكەن وردادا وتىرساڭ، كۇندەردىڭ كۇنىندە مۇحامەدقۇلعا دەگەن كوڭىلىڭ سىر بەرىپ الۋى مۇمكىن ەدى عوي... حانزادامەن جۇزدەسپەس ءۇشىن قامالعا قامالدىڭ...
دالباسالاماي، توقتات ەندى. مەنىڭ حان يەسىنە ادال ەكەنىمە كۇمانىڭ بار ما؟ ساندالماي جايىڭا ءجۇر...
ءا، شامدانايىن دەدىڭ عوي؟! شىمبايىڭا باتىپ كەتتى مە؟ شىندىق قاشان دا سولاي.
مەنىڭ حان يەمە ادال قوساق ەكەنىم، اۋەلى — قۇدايعا، سوسىن — ۇلكەن حانىمدار مەن ولاردىڭ الەكەدەي جالانعان ۇلدارىنا دەيىن انىق. ايتپەگەندە مەنى الدەقاشان جارىپ تاستار ەدى.
ءيا، ونىڭ راس. دەگەنمەن حانزاداعا كوڭىلىڭ تۇسكەنىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن ءبولىنىپ، كوشتىڭ. ونى مويىندا... مىنە، سونىڭ اياعى وسىعان اكەلىپ وتىر.
حانزادامەن وسىعان شەيىن جۇزدەسىپ، تىلدەسپەسەم وعان قالاي كوڭىلىم ءتۇسىپ، ءىشتارتپاقپىن؟
جۇزدەسىپ، تىلدەسپەسەڭ، بۇعان دەيىن كەزى كەلمەگەن ەدى. كەزى ەندى كەلدى. انە، مۇحامەدقۇل حانزادا الىپ كەتەم دەپ كەلىپ وتىر. دۇنيە ءبۇلىنىپ، اركىم ءوز باسىن قورعايتىن زامان تۋعان سەكىلدى. ەڭ وڭتايلى ءتۇس وسى، ەرىپ كەت. بار، بار! قاپى قالما!
سۇزگە حانىم ءازازىل ەلەستىڭ ايتقانىن تىڭداي بەرۋدەن شوشىنىپ، ەكى قۇلاعىن الاقانىمەن جاۋىپ الدى.
«مەن وسى اقىلىمنان اداسا باستاعان جوقپىن با؟» — دەپ، كۇبىرلەگەن بويى ول ورنىنان تۇرىپ، تەرەزە الدىنا كەلدى. اۋلاعا سامارقاۋ كوز تاستادى. يرانباقتاي گۇل جايناپ، كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇراتىن ات شاپتىرىم گۇلزار — اجارى قاشقان، سولعىن، جۇدەۋ كورىندى. ارى-بەرى ءوتىپ جاتقان دا ءتىرى پەندە بايقالمايدى. يەسىنىڭ باسىنان باعى تايىپ، ادىرا قالعان دۇنيەدەي. ول سىرتقا ءمانسىز، ماعىناسىز كوز تاستاعان قالپى تۇرا بەردى. ورنىنا وتىرسا بولدى، ءازازىل وي قايتا تارپا باس سالاتىنداي. ول ءوزىنىڭ از تۇرعانىن دا، كوپ تۇرعانىن دا ءبىلىپ جاتقان جوق. ءبىر ۋاقىتتار بولعاندا ءىڭىر ۇيىرىلگەنىن شامالادى. قىزمەتشىسى كىرىپ، يىلىپ-بۇگىلىپ تاعزىم جاساپ، شىراعدان جاقتى. بولمەگە ءالسىز سارعىش ساۋلە توگىلدى. حانىمعا الاكولەڭكەدە بۇرىش-بۇرىشتىڭ ءبارى، تولعان قىبىر-جىبىر ەلەستەي كورىنىپ كەتتى. ول ءار تۇستاعى ۇلكەن شامداردىڭ ءبارىن ءوزى جاعىپ شىقتى. اينالا اپ-ساتتە سامالاداي جارقىراپ، ءسال دە بولسا، كوڭىلىن سەرگىتتى. حان يەسى كەلگەن، تويعا بەرگىسىز كەشتەردە وسىلاي جارقىراپ تۇراتىن. حان يەسى بۇنىڭ سارايداعى قام-قارەكەتى جايلى اقتارىلا ايتاتىن اڭگىمەسىن مەيىرلەنە وتىرىپ تىڭدايتىن.
حان يەسى ەسىنە ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، سۇزگە قالاي «ۋھ» دەپ قالعانىن بايقامادى. كوڭىلى بايىز تاپپاي، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ كەتتى. باعانادان بەرى ساپ بولعان ءازازىل ەلەس جىمىسقى جۇرىسپەن قايتا جەتكەندەي.
«بالاپان — باسىنا، تۇرىمتاي — تۇسىنا» دەگەن وسى. قاپى قالما، قاپى قالما...
تىڭداما ونىڭ ءسوزىن. سەنى ادال جولدان تايدىرۋ ءۇشىن ول ءازازىل ادەيگە ايتادى. ايتپەسە، ءازازىل بولا ما؟ حان يەڭ جەر باسىپ جۇرگەندە سەن ءالى حانىمسىڭ. الىستا بولسا، قايتەر دەيسىڭ؟ بۇيرىق بولعان كۇنى قايتا تابىساسىڭ... كىمنىڭ جەڭىپ، كىمنىڭ جەڭىلەرى ءبىر اللاعا عانا ايان. ءتاۋباڭنان جاڭىلما! جارىلقاۋ تىلە، — دەپ، پەرىشتە ەلەس انا جاعىنان ءبىر، مىنا جاعىنان ءبىر شىعىپ، الدىن وراپ، شىر-كوبەلەك اينالۋدا.
«و، ءتاڭىرىم! وزىڭنەن ەكى دۇنيەنىڭ نىعمەتىنەن ءۇمىت ەتتىم. مەنى ءبىر ساتكە دە وز-وزىمە تاستاي كورمە. مەنى جازا باستىرا كورمە...»
ءيا، وسىلاي ءتاۋباڭا كەل. جاراتقانعا جالىن. اللانىڭ راحىمى شەكسىز.
سۇزگە حانىم وتىرا قالىپ، ءبىر دۇعانى ۇزاق وقىدى. جاراتقانعا جالىنىپ، ءمىناجات ەتتى. ءازازىل ەلەس زىم-زيا جوعالدى.
ويى ورنىندا. اقىل-ەسى ايقىن. نە ىستەۋگە بولادى دەگەن ويعا عانا تىرەلىپ، ءتۇيىلىپ، كوپ وتىردى. كوكىرەگى شەرگە تولىپ كەتكەندەي، تاڭدايىنا اششى زاپىران ءدام كەلگەندەي.
سۇزگە حانىم الىستا قان مايداندا جۇرگەن حان يەسىنىڭ جاي-كۇيىن جەتكىزۋگە مۇحامەدقۇل ەمەس، باسقا بىرەۋدىڭ كەلمەگەنى-اي دەپ تە وكىندى. وعان كىشى حانىم ورداسىنا كەلۋدىڭ، حان اعاسىنىڭ تۇيىققا تىرەلگەن حال-احۋالىن اشىق ايتۋدىڭ وڭايعا تۇسپەگەنىن جان جۇرەگىمەن تانىپ، بىلگەندەي. ونىڭ بويىنداعى حانزاداعا ءتان بۇرىنعى اسقاقتىعى سىنىپ، ءيىنى تۇسكەندەي. باتىرى وسىنداي كۇيگە كەلسە، حان يەسىنىڭ كۇنى قانداي ەكەن دەسەڭىزشى؟! حانىمنىڭ ەت-جۇرەگى ەلجىرەدى.
حابارعا قايمانا قازاق كەلسە، «اعاتايلاپ» بارىپ باس سالىپ، كورىسەر ەدى. كەۋدەسىنە باسىن سۇيەپ، ەمىن-ەركىن، اعىل-تەگىل جىلاپ الار ەدى. سوندا تۇيىلگەن جۇيكە-جۇيەسىنىڭ ءبارى بودا-بودا بوسار ەدى-اۋ. سۇزگە حانىمنىڭ تۇيىلگەنى سونشا — جىلاي الماي وتىر. كوكىرەگىنە ءزىل قارا تاس قاتىپ قالعانداي. كوزىنەن شىقپاعان اششى جاسى بويىن بۋىپ تاستاعانداي سىرەسكەن ءبىر كۇي...
ال، مۇحامەدقۇلعا قالاي كىرىپ بارماق؟ قالاي شەرىن تارقاتپاق؟ قايتكەندە بۇل كۇيدەن ارىلماق؟ تىم بولماسا، وسىعان شەكتى اشىلىپ ءبىر ءتىل قاتىسقان ادام ەمەس. ونىڭ كوڭىلىندە نە بارىن بۇل انىق بىلمەك تۇگىل، سەزگەن دە جوق. بۇل كەلىسى، قاي كەلىس ەكەنىن دە ناق بىلە الماي، دال بولىپ وتىر.
جۇرەگى قۇرعىر عانا دەگبىر تاپپاي، بار بولمىسىمەن حانزاداعا قاراي تالپىناتىنداي. جالعىز قۇتقارۋشىڭ وسى دەپ، الىپ ۇشاتىنداي. مۇحامەدقۇل تۇسكەن جايعا قۇستاي ۇشىپ بارعىسى كەلىپ كەتەدى. بارىپ، بارشاسىن نەگە انىقتاپ الماسقا؟ ءبىر مارتە، بار بولعانى، ءبىر مارتە وڭاشا تىلدەسكىسى بار. ءازازىل ماسايرادى...
الدەنەشە ورنىنان اتىپ تۇرىپ، الدەنەشە رەت ەسىك تابالدىرىعىنان قايتتى. بارىپ حانزادانىڭ اياعىن قۇشىپ ەبىل-دەبىل جىلاپ، مىنا ازاپتى كۇيىنىڭ، جالعىزسىراعان جانىنىڭ مۇڭىن سىر عىپ اعىتىپ، اۋىر ويدان ارىلسام دەيدى. ۇلكەن ورداداعى وزىنە قياس كورىنگەنمەن بۇگىندە قول جەتپەس ارمانعا اينالعان بەيبىت كۇندەردى، جاس ساردارلاردىڭ وينىڭ ەسكە الىسىپ، كوڭىلى سەيىلەر مە ەدى. حانىمعا ءقازىر كىممەن بولسا دا اشىلىپ، اعىنان جارىلىپ سويلەسۋ كەرەك-اق بولىپ تۇر. حانزادادان باسقا كىم بار؟! ار جاعىندا نە بولسا دا كورىپ الماق...
بار، بار، — دەيدى ءازازىل ەلەس تاعى كەلىپ، تۇرتكىلەپ.
ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن الدەكىمنىڭ دەمىن سەزگەندەي سەلك ەتە قالدى. تۇلابويى ءدىر ەتىپ، بۇرىلىپ قاراۋعا جۇرەكسىنگەندەي. ءوز ويى ەكەنىن دە، ەلەس ەكەنىن دە ايىرا الماي تۇر.
حانىم، سابىرعا كەل! — سونداي جىلى ءۇن. —كوڭىلىڭدى باس.
باياعىدا حان ورداسىنا العاش تۇسكەندەگى كۇتۋشىسى بولعان كەيۋانانىڭ داۋسىن انىق ەستىپ وتىرعانداي. بار بولمىسىمەن بۇعان قامقور عازيز جان قينالعان ساتىندە تاعى قاسىنان تابىلعانداي. سۇزگە حانىم ونىڭ ايتقاندارىنا قارسى كەلىپ كورمەپ ەدى. ءقازىر دە دەن قويعانداي. وي-ەلەس:
حانىم، سەن بۇدان الدەقايدا جاس كەزىڭدە البىرت سەزىمىڭدى جەڭىپ ەدىڭ عوي. ەندى نەگە ەلجىرەي قالدىڭ؟ بىلەم، بىلەم، جالعىزدىقتان جاس جانىڭ ەگىلىپ، سەرىك ىزدەر. بۇعان حان يەڭ كىنالى ەمەس. ەل باسىنا ەكىتالاي كۇن تۋدى، حانىم. ءازازىلدىڭ جەتەگىنە ەرسەڭ، اساۋ سەزىمنىڭ جارعا جىعارىن ويلا!
حانىم انىق ەستىپ وتىرعانداي.
ەسىڭدە مە؟ سەنى ۇلكەن حانىمداردىڭ تالكەگىنەن الىپ شىققان جاستىڭ جىگەرىڭ مەن نامىسىڭ ەدى عوي. سول نامىسىڭ قايدا كەتكەن؟ حانىم، سەزىمگە ەرىك بەرگەن سولقىلداقتىقتىڭ اياعى سور بولماسىن دەسەڭ، نامىسىڭدى ويلا. جىگەرلەن! نامىس بولعاندا دا قارا تاسقا قايرالعان وتكىر نامىستىڭ سىنالار تۇسى... — دەپ سىبىرلايتىنداي.
حانىم بىرتە-بىرتە بوساي باستادى. بۇرىنعىسىنشا كەيۋاناعا مۇڭىن شاعا، جاس بالاداي وكسىپ-وكسىپ جىلادى.
وسى ءتۇن وتاۋىڭنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاپ شىقساڭ، اق بولساڭ دا اجىراماس جامانات جاپسىراسىڭ. ءسويتىپ، ارىلماس كۇناعا باتاسىڭ. سابىر، حانىم، سابىر! جالا بولعاندا دا، كۇنا بولعاندا دا سۇيەككە تۇسكەن تاڭباداي، ۇرپاقتان ۇرپاققا كەتەر ابىرويسىزدىق. ايبىندى حان يەڭنىڭ ابىرويىنا داق سالىپ قانا كويماي، ارتىڭداعى ءوزىڭنىڭ قالىڭ ەلىڭدى دە جەرگە قاراتقانىڭ. ەكى ەلدىڭ وسىدان جاۋلاسىپ كەتۋى بەك مۇمكىن. ايەلدىڭ ايارلىعىنان باستالعان قانتوگىستەر از بولماعان...
حانىم ۇياتتان ورتەنىپ بارادى. كەيۋانا ءالى سويلەپ تۇرعانداي. ونىڭ ايتقاندارى ءوز كوڭىلىنىڭ دە ۇياتتى پەرنەلەرىن ءدوپ باسىپ، ۇندەسىپ جاتقانداي.
ءتاڭىرىنىڭ ەرەكشە جاراتقان، سۇيگەن ق ۇلى بولادى، حانىم. ونىڭ ماڭدايىنا ەلدەن ەرەك تاعدىر جازىلماق. سەن سونداي ەرەكشە بىتىمدە جارالعان جانسىڭ. ساعان سىن دا كوپ. ونى حان يەڭ باياعىدا-اق بىلگەن. سەنى اسپەتتەپ، بولەك ۇستاۋى سودان. سول ءقادىردى ءبىل! ءقازىر الىستا جۇرسە، ول تاعدىر ءىسى. ءوزىڭ تاعدىر تالايىڭدى قارسى الۋعا دايىندال...
حانىم شوشيىن دەدى.
كوركەم حانىم، — دەيتىندەي كەيۋانا مۇنى جاس كەزىندەگىدەي ەركەلەتىپ. — سەنى شوشىتايىن دەپ ايتىپ تۇرعانىم جوق. سەن تازا پەرىشتەڭ بار جانسىڭ، پەرىشتەڭدى قورلاتپا...
سۇزگە حانىمعا قۇلاق ءتۇبىن جەلپي الدەنە ۇشقانداي. ول كەيۋانانىڭ رۋحىنىڭ ۇشىپ كەتكەنى دەپ ءتۇيدى. مۇنىڭ ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعانداي جانى قينالعانىن ءبىلىپ جەتكەن ەكەن عوي. كەيۋانانىڭ كوپ سوزدەرى ءوز كوڭىلىنە جىلى، جاتىق كەلگەنىمەن «تاعدىر تالايىڭدى قارسى الۋعا دايىندال» — دەگەنىن ۇعىنا الماي قويدى.
اناسىنداي قامقور بولعان عازيز جاننىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ قۇران وقىدى. جاراتقانعا جالبارىنىپ، ۇستارانىڭ جۇزىندە تۇرعانداي وسىناۋ اۋمالى-توكپەلى، تولقۋلى زاماندا وڭ جولعا باستاۋىن تىلەپ، ءمىناجات ەتتى. ءتۇپسىز تۇڭعيىقتاي شىڭىراۋعا باتىپ كەتپەي، جامانات جاپسىرماي، ابىرويمەن شىعارداي قايرات تىلەدى... مەدەت بولا گور دەپ جالبارىندى...
بۇل — سۇزگە حانىمنىڭ كوز ىلمەستەن وتكىزگەن، جانىن ازاپتاپ، ءار قيىرعا تارتقان مىڭ سان ويلارىمەن الىسقان، ءازازىل ايەلدىك ناپسىسىنە ەرىك بەرمەي قارسىلاسقان، سويتە تۇرا، اڭسارلى ارمانىن ىزدەپ، الاسۇرعان اۋىر ءتۇنى بولدى.
بىرتە-بىرتە ساباسىنا تۇسكەندەي، بويىنا دا قۋات دارىعانداي. كوكىرەگىندەگى تورىعۋ، قامىعۋ سەكىلدى الدەكىمنەن جۇبانىش ىزدەگەن كۇيرەك سەزىمى ىدىراپ، ەڭسەسى كوتەرىلدى. ويلارى دا تۇزەلدى. نەشە كۇن، نەشە تۇنگى كۇمانعا تولى ۋايىم مەن ۇرەيدىڭ ورنىنا باتىل جىگەرلى كۇش ورنىققانداي. حان يەسىنىڭ ب ا ق تالايى قايتىپ ورالارىنا سەنگەندەي.
ول ءقازىر ءبىر نارسەنى عانا انىق ءبىلدى. مۇحامەدقۇل حانزاداعا ەرىپ كەتە الماق ەمەس. ءوزى سالدىرعان سارايىن، حانىم دەپ قادىرلەيتىن قورعانسىز ەل-جۇرتىن زوبالاڭعا قالدىرا المايدى ەكەن...
ەرتەڭگىسىن قىزمەتشىسىنەن باس سارداردى وڭاشا شاقىرتتى. حانزادانى شاقىرتپادى. مۇحامەدقۇلدى كورسە، قاتايعان كوڭىلى قايتا بوسارىن سەزگەندەي. السىزدىك تانىتىپ، بورداي ۇگىلىپ كەتۋدەن قورىقتى. ونىڭ ۇستىنە حانزادا دا كوڭىلىن بۇزارداي الدەقانداي گاپ ايتۋى ىقتيمال. ويلاپ قاراسا، وسى مىرزامەن ءار ۇشىراسۋى وعان تەك جانىن ازاپتار قاسىرەت اكەلگەندەي. نەگە؟.. نەگە؟.. نەگە؟.. الدە جۇلدىزدارى قارسى ما ەكەن؟.. الدە سۇزگە ءوزى ءوز باسىنا قايعى جاساپ الىپ ءجۇر مە ەكەن؟ ءسىرا، سولاي شىعار! حانزادانىڭ ويىندا نە بارى بۇعان بەيمالىم عوي...
باس ساردار كوپ كۇتتىرگەن جوق.
اللا جار بولسىن، حانىم!
جوعارى ورلەڭىز، مىرزا، — دەپ، شىمىلدىق تۇسىنا كەلۋىن كۇتتى.
مەن ءسىزدى وڭاشا الدىرعان سەبەبىم، — دەپ ودان ارى قالاي جالعاستىرارىن بىلمەگەندەي، اۋزىنا جوندەم ءسوز دە تۇسپەي، ابدىراپ قالدى. تۇندەگى باتىل شەشىمى ءقازىر قايدا كەتكەنى بەلگىسىز. ويلارى قوجىراپ بارادى.
باس ساردار مۇنىڭ ابىرجۋىن باسقاشا ۇققان سىڭايى بار.
ايتا بەرىڭىز، حانىم. ءسىز قانداي شەشىمگە كەلسەڭىز دە ءبىز ءسىزدى قۋاتتايمىز. كىنالاۋدان اۋلاقپىز، — دەپ قالدى.
«سەنىڭ كومەيىڭ بەلگىلى بولدى». حانىمنىڭ جۇقا قاباعى شىتىلا قارادى. بۇنىڭ سىرتىنان ءبارىن كەسىپ-پىشىپ قويعانداي. مۇحامەدقۇل حانزادامەن ەرىپ كەتەتىنىنە سەنىمدى سەكىلدى.
ساردار مىرزا، — سۇزگەنىڭ داۋىسى قاتقىل، نىق ەستىلدى. — كەلىپ جاتقان حانزاداعا مەنىڭ اتىمنان مىڭ العىس ايتىڭىز. باسىن قاتەرگە تىگىپ، وت پەن وقتىڭ اراسىنان ءوتىپ، ارنايى كەلىسىنە اللا رازى بولسىن! مەن حان يەمنىڭ ءوز اتىنان ءبىر اۋىز پارمەن كۇتەمىن. حاننىڭ ۇيعارىمىنسىز ورنىمنان قوزعالا المايدى ەكەنمىن.
حانىم، ءسىز وسىنى ابدەن ويلانىپ بارىپ ايتىپ وتىرسىز با؟
ءيا، ويلانعاندا قانداي! مەنىڭ وسى جالعىز اۋىز تىلەگىمدى حانزادانىڭ حان اعاسىنا جەتكىزۋىن عانا وتىنەمىن. حان يەمنىڭ الدىنان ءوتىپ، كەلىپ كوشىرىپ اكەتسىن، ءسوزىم جوق...
حانىم، ءبارىنىڭ ءجون-جوسىعىن ويلاپ وتىراتىن كەڭ ۋاقىت ەمەس بۇل. قىسىلتاياڭ شاق قوي. جاۋ بولسا، ىرگەدە تۇر. ءبىز ءسىزدى حان ورداسىنا اتتاندىرۋدى ءجون كورىپ ەدىك.
مىرزا، نيەتتەرىڭىزگە، قامقور كوڭىلدەرىڭىزگە مەن رازىمىن. ءبىراق مەنىڭ ولاي جاساي المايتىنىمدى ويلاپ كوردىڭىز بە؟ مۇحامەدقۇل حانزاداعا ەرىپ، ۇلكەن وردانىڭ سوڭىنان قۋىپ بارۋىمدى كىم قالاي ۇعادى؟ ءوز بەتىممەن بارعان مەنى قابىل الا قويار ما ەكەن؟ الدەقانداي سەبەپتەرمەن ۇلكەن ورداعا جەتە الماي جولدا قالسام، حانزاداعا ىلەسىپ قاشقان قاشقىن اتانبايمىن با؟ ونداي كۇندە نە جاۋدىڭ وعىنان، نە حان جاساقتارىنىڭ قولىنان اجال تابارىم ءسوزسىز. مەنى ونداي ابىرويسىز ىسكە يتەرمەلەمەڭىزدەر. تۋرا كەلە جاتقان اجال بولسا، ءوز وتىرعان ورنىمدا تاپسىن. مەن قايتكەندە دە حان يەمنىڭ جاۋابىن توسامىن. اللا جار بولسا، حان نەم ءبىزدى قورعانسىز تاستاماس. حانزادانىڭ ۇلكەن ورداعا ەسەن-ساۋ جەتۋىن جاتپاي-تۇرماي تىلەرمىن.
باس ساردار يىعىنا مىڭ باتپان جۇك تۇسكەندەي، ورنىنان اۋىر كوتەرىلىپ، باسىن يە تاعزىم جاساپ، شىعىپ كەتتى. سۇزگە الگى سوزدەردىڭ ءبارىن، سىرتتاي سىر بىلدىرمەگەنمەن، ءىشى قان جىلاپ وتىرىپ ايتىپ ەدى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، مۇحامەدقۇل حانزادامەن قايتىپ كورىسۋگە جازباسىن جۇرەگى قۇرعىر سەزگەندەي، دەگبىرسىز كۇيگە ءتۇستى. كوكىرەگىندەگى بەيكۇنا ارمان، ءتاتتى قيال جىلاپ قالدى...
حانزادا اتتانىپ كەتكەن كۇننىڭ ەرتەسىنە-اق باس ساردار مەن قاراۋىل باسى حانىمعا جاۋ جاساقتارىنىڭ شاھار قاقپاسىنىڭ الدىندا تۇرعانىن ساسقالاقتاي بايان ەتتى. سۇزگە حانىم جات جۇرتتىقتاردى مۇنشالىقتى تەز كەلەر دەپ ويلاماپتى.
مەنى ساراي الدىندا توسىڭىزدار، — دەپ، ءوزى ىقشام كيىنىپ، جەدەل شىقتى.
ساردارعا ەرىپ، قاراۋىل مۇناراسىنا كوتەرىلدى. شاھار سىرتىنا كوز تاستاپ ەدى، قاراقۇرىم تۇرلەرى سۇستى، جاۋ-جاراعىن اسىنعان وزگەشە تۇرپاتتى جات جۇرتتىقتاردى كورىپ، بويى تىتىركەندى. قاۋىپ-قاتەردىڭ شىن تايانعانىن سوندا ءبىلدى. ولار وردى بويلاي ودىراڭداپ، ارى-بەرى شاپقىلاۋدا. وتكەل ىزدەيتىن سياقتى. قارۋلارىن شوشاڭداتىپ، ءالسىن-السىن وت بۇركەدى. حانىمنىڭ تىزەسىنەن ءال كەتىپ، قۇلاپ تۇسۋگە شاق قالدى. كاپىرلەردىڭ ءتۇرى تىم ۇرەيلى ەكەن، قۇدايىم ولاردىڭ قولىنا ءتۇسۋدىڭ بەتىن ارى قىلسىن.
ول مۇنارادان ءتۇسىپ، باس ساردارعا ولاردى تەك الىستان باقىلاۋدى تاپسىردى. بوسقا وققا ۇشۋدان ساقتاسىن. حاننان ءبىر كومەك كەلەر دەگەن سۇزگە حانىمنىڭ ءالى دە ءۇمىتى بار. بار سەنگەنى سول...
قامالدى اينالا قاراپ شىققان اتامان گروزا شاھارعا شابۋىل جاساۋدىڭ قولايسىزدىعىن بىردەن اڭعاردى. شابۋىل جاساۋدىڭ قاجەتى دە شامالى دەپ ويلاعان. شاھاردىڭ الدىن قورشاي شەپ قۇرىپ الىپ، جاساقتارىن سونىڭ بويىنا جايعاستىردى. قامال ۇستىنە شوشاڭ ەتىپ بىرەۋ شىقسا، قاعىپ تاستاي بەرمەك.
«قاشانعى شىدايدى ەكەنسىڭدەر؟» — دەگەندەي جات جۇرتتىق جەندەتتەر كورىنەۋ قىر كورسەتىپ، ماسايراپ ءجۇردى. ارا-تۇرا دۇڭكىلدەتىپ، وت قارۋلارىن اتىپ، شاھار جۇرتىنىڭ زارە-قۇتىن قاشىرىپ قويادى.
سۇزگە-تۇرا دەمدە قورشاۋعا الىنىپ، تۇرعىندارى تۇتقىنعا اينالدى. ءبىر ادام سىرتقا شىعا المايدى، ءبىر ادام ىشكە كىرۋ جوق. ۇلكەن وردامەن بايلانىس ۇزىلگەلى قاشان...
اتامان گروزا شاھاردى قورعايتىن جاساقتىڭ از ەكەنىن دە، جۇرتىنىڭ كوبى قىز-قىرقىن، قاتىن-قالاش ەكەنىن دە ءدال بولجاعانداي. شابۋىلعا سوندىقتان اسىقپادى. كىشى حانىم ەندى ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايدى، قولىمىزعا ءوزى-اق كەلىن تۇسەدى دەگەن ويدا ەدى. وق شىعىنداپ كەرەگى نە، وزدەرى بەرىلگەنشە تەك توسا تۇرۋ كەرەك. ۇزاق جولدان، الدىڭعى ۇرىستاردان قاجىپ شىققان جاساعىن تىنىقتىرىپ الماق.
الايدا شاھاردان جانىنا ساۋعا سۇراپ شىققان دا ادام بولمادى. اڭدىسۋمەن كوپ كۇندەر ءوتتى. ەكى جاقتىڭ دا توزىمدەرى توزايىن دەگەندەي. ءبىرىن-بىرى سىرتتان اڭدىپ، وق جەتەتىن جەرگە جۋىقتامايدى. تەك الىستان دۇرديىسەدى.
سۇزگە حانىم شاھار قورشاۋدا قالعالى دەگبىرى كەتىپ،وتاۋىندا وتىرۋىن قويعان. ەلەۋسىز كيىنىپ، بەتىنە بۇركەنىش جاۋىپ، قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىنا بارادى. بازار ارالايدى. كوپتىڭ كوڭىل اۋانىن بايقايدى. سوزگە تارتادى. شاھار جۇرتىنىڭ جاي-كۇيىن انىق بىلگىسى كەلەدى. نوكەر قىزدارىن ءار تاراپقا جىبەرىپ وتىرادى. ولار: «كاپىر قاۋىمىنا لاعنەت جاۋدىرعان جۇرت. ءبارى دە حانىمىمىزدى قايتسەك تە قورعايمىز »، — دەسىپ وتىر دەپ ورالادى. «بۇعان دا ءتاۋبا».
ايتسە دە، شاھار جۇرتىنىڭ ءتوزىمى سىر بەرە باستاعانداي. اۋرۋ-سىرقاۋ كوبەيگەن. كوبىنىڭ وڭدەرى كۇلگىن تارتىپ، ۇمىتسىزدىك تابى ايقىن بىلىنەتىندەي. سۇزگە حانىم سونى كورگەندە شاھار جۇرتىنىڭ اشىعا باستاعانىن بىردەن اڭعارىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاعانداي بۇرىن-سوڭدى بولماعان قىنجىلىس كۇيگە ءتۇستى. قورشاۋدا وتىرعاندارىنا جيىرما ءبىر كۇن بولىپتى. ءالى قانشاعا سوزىلارىن كىم ءبىلىپتى؟ ونى مىنا السىرەگەن ەلى كوتەرەر مە ەكەن؟ سوندا بۇل — جازىقسىز جۇرتى كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن وسىنشاما ازاپتى كورىپ كەلەدى. ونىڭ وتەۋى بار ما؟ بولسا، كىمنەن؟ الدە تاڭىردەن بە؟ سۇزگەنى دارمەنسىزدىك بيلەدى. شاھار جۇرتىنىڭ الدىندا ءوزىن كىنالىدەي سەزىندى. حاننان قۇتقارۋشى جاساق كەلەر دەگەن ءۇمىتى دە كۇننەن كۇنگە السىرەپ، ۇزىلەر شاققا تاياۋ تۇر.
ونىڭ ۇستىنە، بازارعا جانسىز ەتىپ جىبەرگەن نوكەر قىزدارىنىڭ ءبىرى ەكى ايەلدىڭ حان مەن حانىمدى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، سوگىپ تۇرعانىن ەستىپتى. ايتقىسى كەلمەگەنىنە قاراماي، ەستىگەنىن تۇگەل اقتارتتى.
«...وسى سۇرگىننىڭ ءبارى كوشىم حاننىڭ ءوز باسىنا دا، حاندىعىنا دا وپا بەرمەگەن بايلىعى مەن سۇلۋ حانىمدارىنا سىرت جۇرتتىڭ قىزىعۋىنان بولعان دەپتى. حان جات ەلدىكتەر كەلگەنشە بار بايلىعىن، التىنى مەن كۇمىستەرىن ءبىر جەرگە كومىپ، ءوزى كوشىپ كەتكەن ەكەن دەپتى. ونىڭ بايلىعىن تاپپاي، ءوزىنىڭ ورنىن سيپاپ قالعان دۇلەي كاپىرلەر، مىنە، ەلدى سورلاتىپ جاتىر دەيتىن كورىنەدى. كىشى حانىمدى قولدارىنا تۇسىرمەي، تىنبايدى. قانشا قان توگىلەر ەكەن؟» — دەپتى.
سۇزگە حانىم اشۋ-ىزاسى قايناپ، قالشىلداپ كەتتى. حان يەسىنە تىلدەرى تيگەن ايەلدەر قولىنا تۇسسە، جازالارىن بەرەردەي. جات جۇرتتىقتاردىڭ قانداي پيعىلى بارىن ولار قايدان ءبىلىپتى؟ حاندى اۋىزعا الۋلارىن قاراشى. حاننىڭ ءوزى تۇگىل، باسقان ىزىنەن ساداعا كەتكىرلەر. ايتىپ جۇرگەن سوزدەرىن قاراي گور وزدەرىنىڭ...
حانىم بىرتە-بىرتە ساباسىنا ءتۇستى. اشىنعان ادام نە دەمەيدى؟ ولاردىڭ سوزدەرىندە شىندىق تا جوق ەمەستىگىن ءىشى سەزەدى. ەلدىڭ ىشىپ-جەمى تاۋسىلعانىن ۇقتى. اشىققان جۇرتى اشىنعان. سۇزگە حانىم سونى انىق ءبىلدى. ەندى ول كوڭىلىنە اۋىر تيەر جايسىز گاپ ەستىپ قالۋدان سەسكەنىپ، سىرتقا شىعىپ، شاھار ارالاۋدان مۇلدە تيىلدى، ءوز سارايىندا ءوز ويىنىڭ تۇتقىنىنا اينالدى.
ءار نارسەنى ويلاي-ويلاي، وي تۇبىنە جەتپەي، ءوزىن-وزى ىشتەي ءمۇجىپ وتىرعان ءبىر كەشتە قىزمەتشىسى باس سارداردىڭ كەلىپ تۇرعانىن ءبىلدىردى. بۇرىندارى باس ساردارى كەلسە، الدەبىر جاقسىلىق ەستيتىندەي ەلپىلدەي قالۋشى ەدى، ەندى جامانات جەتكىزەردەي — كورۋدەن تايساقتايتىن بولعان. ايتسە دە، زوردىڭ كۇشىمەن قوناقجايعا كەلگەن. باس سارداردىڭ قولىنداعى باسىنا ورامال بايلانعان ءسۇر جەبەنى كوزى شالدى. ساردار حانىمنىڭ تۇسىنا كەلىپ، ورامالدى شەشىپ، شەتىنىڭ تۇيىلگەن وراۋىم جازىپ ەدى، اراسىنان حات شىقتى. حانىمنىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ، كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. بۇل، كوپتەن كۇتكەن، ءۇمىتى ءۇزىلىپ، جانى شىعاردا جەتكەن اقجولتاي حابار بولسا، يگى ەدى. حانىم حاتتى الىپ، اسىعىس وقي باستادى. وقىعان سايىن ءوڭى وزگەرىپ بارادى. قولى دىرىلدەيدى.
«...حاننىڭ قوسىنى جاۋدىڭ قولىمەن ايقاستا جەڭىلىپ، ۇلكەن كۇيزەلىسكە ءتۇستى. حان قالعان جاساقتارىمەن وبدارياگي قاراي شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. مۇحامەدقۇل حانزادا اۋىر جارالانىپ، جات قولىندا تۇتقىندا قالدى...»
حات قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن حانىم «اھ» دەپ ىشقىنا بەتىن باسىپ، وتىرىپ قالدى. وسىنىڭ ءبارى ءوڭى ەمەس ءتۇسى بولسا ەتتى. يا، ءيا ءتۇسى... مۇنىڭ شىندىق ەكەنىن كوتەرەر حانىمدا كۇش جوق ەدى...
باس ساردار حانىم ءقازىر داۋىس سالىپ ەبىل-دەبىل جىلاپ، بەيمازا كۇيگە تۇسەر مە ەكەن دەپ ءقاۋىپ قىلىپ ەدى. حانىم جىلامادى دا، تىلگە دە كەلمەگەن قالپى تاس مۇسىندەي قاتىپ، قان ءسولسىز وتىردى دا قويدى. ساردارعا مۇنىسى ءتىپتى قيىن بولدى. ءبىر نارسە دەۋگە دە، باسۋ ايتۋعا دا، كوڭىل بىلدىرۋگە دە باتىلى جەتپەگەندەي. قوقايىپ ءۇنسىز تۇرا بەرۋگە ودان ءارى ءداتى جەتپەي، كەتۋگە ىڭعايلانعاندا حانىم تىلگە كەلىپ:
تاڭەرتەڭگىسىن قازىنا باسى ەكەۋىڭىز كەلىپ كەتىڭىز، — دەدى داۋسى زورعا شىعىپ.
بۇگىن دە سۇزگە حانىم ازاپتى وي شىرماۋىندا وتكىزەر تاعى ءبىر ءتۇنىن قارسى الدى. قارا ءتۇننىڭ سونشالىقتى ۇزاقتىعىن كىم بىلگەن؟ ويى قاڭعىرىپ، ءار تاراپتى كەزەدى. حان يەسىنىڭ، جاپپار اللانىڭ جازۋىمەن، بۇدان شالعاي، كەلمەسكە بەت تۇزەگەنى ايان بولدى. كورىسەرمىز دەگەن ءۇمىتى از. مۇحامەدقۇل حانزادا كاپىرلەرگە تۇتىلىپتى. اسىل تۋعان ەسىل ەر جات قولىندا كىرىپتارلىققا قالاي توزەر ەكەن؟ توزە الماس، شارت سىنار...
ابزال جۇرەكتى كۇتۋشىسىنىڭ وتكەندەگى قۇلاعىنا سىبىرلاعانىنداي سۇزگەنىڭ اللانىڭ سۇيگەن ق ۇلى ەكەنى راس بولسا، قاشانعى سىناي بەرمەك. بۇنىڭ جانىنا جاڭىن ارداقتىلارىنىڭ ءبارى ايدالادا باز كەشىپ ءجۇر. التىن ءتاجدى باسى قايدا قالارىن ءتاڭىرى ءوزى بىلمەسە، بۇل شامالاي الار ەمەس. «جاساعان يە-اي، ءوزىڭ جار بولا گور ارىستانىما».
اشتىققا ۇرىنعان شاھار جۇرتى مىناۋ. «بۇلاردىڭ وبالى كىمگە؟» دەگەن وي شىر اينالىپ كەلىپ، ءوزىن تابادى. ەسىنەن ەش كەتپەي قويدى...
سىرتتان كەلەر كومەكتىڭ جوعى ەندى ايدان انىق. نە كورسە دە وزدەرى كورەدى. شاھاردى ءالى نەشە كۇن ۇستاپ تۇرا الار ەكەن. وعان كۇشتەرى جەتە مە؟ سول كۇش دەگەننىڭ ءوزى بۇلاردا بار ما ەكەن دەسەڭشى؟
سۇزگە حانىم بار جىگەر-قايراتىن بويىنا جيىپ، كوڭىلىن ءتاستۇيىن بەكىتتى. دارمەنسىز وتىرا بەرۋگە بولماس. ءبىر امال بولارلىق لاج تابۋى كەرەك. ونىڭ جولى بىرتە-بىرتە وعان ايقىندالا تۇسكەندەي. ەرتەڭ باس ساردارمەن كەڭەسپەك...
وسى ويعا توقتاعان سوڭ از دا بولسا كوز شىرىمىن الۋعا قيسايعان. كوزى ىلىنىسىمەن شاتاسىپ، نەبىر تۇستەر كىرگەنى. كاپىرلەر قورعانعا وت قويعان ەكەن دەيدى. بالقاراعايدان قيىپ تۇرعىزعان دۋال شىتىرلاپ، جانىپ جاتقانداي. ەشكىمدى شىعارماي، تىرىدەي ورتەيتىن تۇرلەرى بار. ءتىپتى مۇرىنىنا شىجعىرىلعان، ورتەنگەن زاتتىڭ ءيىسى كەلگەندەي. شاھار جۇرتى اششى تۇتىنگە قاقالىپ-شاشالۋدا. ءوزى دە تۇنشىعىپ بارادى. جان دارمەنمەن جان-جاعىن قارمانۋدا. قولى ءبىر نارسەگە ىلىكسەشى. ورنىنان تۇرايىن دەسە، قوزعالۋعا مۇرشاسى كەلسەشى. شىڭىراۋعا تارتىپ بارا جاتقانداي. باسىن ازەر كوتەرىپ، ارەڭ دەگەندە تۇرەگەلىپ وتىردى. سويتسە، باستىرىلىعىپ قالىپتى. ەسىن زورعا جيدى. شىراعدان تۇبىنە دەيىن جانىپ، تاۋسىلىپ، كۇيگەن ىدىستىڭ قوڭىرسىعان ءيىسى ەكەن بولمەنى الىپ كەتكەن. وسى ءبىر جاعىمسىز تۇستەر-اق شارشاتىپ بارادى. تىم قۇرىعاندا، تۇسىنە جاقسى نارسە ەنىپ، ءبىر ۋاق قۋانىپ جۇرسە ەتتى. «ءتۇس وڭالماي، ءىس وڭالمايدى»، — دەۋشى ەدى كارى اجەسى. ءسىرا، مۇنىڭ ءىسى وڭالماسقا كەتكەن دە.
كورگەن ءتۇسى كۇندىز ويلاۋعا ءداتى بارماعان كوكەيىندەگى ەڭ ءبىر قىجىلدى قوزعاپ كەتكەندەي. «كاپىرلەر ماعان قانداي جازا قولدانار ەكەن؟» جۇرتىمەن بىرگە جانىن قيسا، وكىنىشى نە؟ سۇزگە حانىمنىڭ جۇرەگى باسقا ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي...
ۇزاق تۇنگە سارىلىپ، وي كەشكەن جاننىڭ ەسىنە نە كەلمەيدى؟ حانىم ءوزىنىڭ سوڭعى ۋاقىتتا اشقان شىندىعىنا تاڭعالدى. دۇنيەدە كورگەن قىزىعىڭنىڭ، تاتقان ءلاززاتىڭنىڭ ءبارىنىڭ ەكى دۇنيەدە سۇراۋى بار ەكەن. سۇراۋسىز دۇنيە جوق. ەرتە مە، كەش پە، كەزى كەلگەندە وتەۋىن قايتاراتىن شاق تۋادى. وتەۋسىز ەشتەڭە دە بولماق ەمەس. سونى و باستا بىلسە ەتتى. بىلمەپتى. بۇعاپ دا تىرشىلىگىندە كورگەن قىزىعىنىڭ وتەۋىن قايتارار شاق كەلىپ ەدى، وعان دايىن بولماي شىقتى. ءتاڭىرىنىڭ بۇيىرتقان بارلىق جاقسىلىعىنىڭ وتەۋىن نەمەن وتەرى ءدۇدامال... وتەۋگە ءتيىس... نەمەن؟..
ەرتەسىنە قوناقجايدا باس ساردار مەن قازىنا باسىن توسىپ الدى. ولاردىڭ ءتاجىمى مەن سالەمىن قابىل العان سوڭ انىقتاپ جۇزدەرىنە كوز توقتاتقان. بايقاسا، ەكەۋى دە اناعۇرلىم ەڭسەلەرى ءتۇسىپ، وڭدەرى جۇدەگەن. شاھار جۇرتى قانشا اشىققانمەن، بۇلار مۇنشالىقتى جۇدەمەسە كەرەك ەدى. سوعان قاراعاندا ءبارى دە تاقىرعا وتىرعان سىڭايلى. سۇزگەنىڭ جانى كۇيزەلىگى، القىمىنا كەلگەندەي.
قازىنا باسى مىرزا، ايتىڭىزشى، بىزدە ازىق-تۇلىك قالدى ما؟
حانىم، وتە از. — ازدىعىنا ءوزى كىنالىدەي يىلە ءتۇستى. — «جامان ايتپاي، جاقسى جوق» دەگەن، قيىن كۇن تۋسا كەرەك بولا ما دەپ ازىراق ىركىپ وتىرمىز.
مىرزام! بۇدان اۋىر، بۇدان كيىن قانداي كۇن بولماقشى؟ قولداعى بارىن، اس بولۋعا جارايتىن ءداندى تەگىس شىعارىپ، ءتۇتىن باسىنا تەڭدەي ءبولىپ بەرىڭىز.
جەتپەيدى عوي.
تىم بولماسا، ناۋقاسى، جاس بالالارى، قارتتارى بارلارعا ۇلەستىرىڭىز. شاھاردىڭ ءار جەرىنە ورتاق قازان استىرىڭىز. سول ارادان بۇگىن ىستىق اس ۇزىلمەسىن. قالاعان جاننىڭ ءبارى سول ارادان اۋقات ءىشسىن. كەشكە قاراي ءبىر كەلىپ، ايتىپ كەتەرسىز. بارا بەرۋىڭىزگە بولادى.
باس ساردار مىرزا، ءسىز كىدىرە تۇرىڭىز. مەنىڭ قانداي ويعا كەلگەنىمدى بىلەسىز بە؟ مىنا كەلگەن الاپات كاپىرمەن ءبىز ۇزاق تىرەسە المايدى ەكەنبىز. باسىپ كىرسە، قارسى تۇرارلىق شامامىز جوق. شاھار جۇرتىنا وبال بولدى، مۇنداي قيانات كورەتىندەي ولاردىڭ نە جازىعى بار؟ مەن ءسىزدى اتامان گروزاعا جۇمساسام دەپ وتىرمىن. اتامانعا قوياتىن ءۇش شارتىم بار، سونى ورىنداسا، شاھاردى بەرەمىز. — سۇزگە مۇنى شيرىعىپ ايتقان. قاتەرلى ىسكە ونىڭ تاس تۇيىنگەن ءتۇرىن بايقاعان قارت سارداردىڭ جۇرەگى مۇزدادى.
حانىم-اي! مۇنىڭ اياعى قالاي بولار ەكەن؟ ءالى دە ويلانساڭىز ەتتى.
ويلانا-ويلانا وسىنداي توقتامعا كەلدىم. شارتىمدى اتامانعا بارىپ، تۇگەل جەتكىزىڭىز. ارعى جاعىن ونىڭ جاۋابىنا قاراي كورىپ الامىز.
باس ساردار قاتتى قينالدى. اتامان گروزاعا كەلىسسوزگە جۇرەتىندەي باسقا جاننىڭ رەتى دە جوق-تى.
شاھار قاقپاسى سارت اشىلىپ، ىشىنەن قولىنا اق ورامال ۇستاعان ەگدە سارباز شىققانىن كورگەن جاۋ جاساقتارى ەلەڭدەسىپ قالدى. ونى اتامان گروزانىڭ شاتىرىنا ەرتىپ اپارعان. اتامان پار اشۋىن جيىپ، كوزىنەن ايبارىن تانىتىپ، بىتىمگە باياعىدا كەلۋلەرىڭ كەرەك ەدى دەگەندەي ويقاستاپ، ارى-بەرى ءجۇرىپ الدى. ءوزى بۇرقىراپ، سويلەپ ءجۇر. اراسىندا بۇعان ءتونىپ-تونىپ كەتەدى. ونىڭ داۋسىنان ىزعار لەبى تارايىن دەگەندە:
اتامان مىرزا، ەلىڭدى، جەرىڭدى، ءۇي-جايىڭدى تاستاپ، سەن دە بىرەۋدىڭ پارمەنىن ورىنداپ ءجۇرسىڭ. وسى جاسىمدا مەن دە حانىمنىڭ اماناتىن ارقالاپ كەلىپ وتىرمىن. ەكەۋمىزدىڭ دە مىندەتىمىز اۋىر. تىڭداۋىڭىز قاجەت. ايتپەسە، مەنىڭ باسىم كەتەدى، — دەپ قولىنىڭ قىرىمەن جەلكەسىن ورىپ كورسەتتى.
قانشاما اشۋى قىسىپ تۇرسا دا اتاماننىڭ ءجۇزى جىليىن دەدى:
حانىمىڭنىڭ سالەمىن ايت!
ايتسام، سۇزگە حانىم اتامان گروزا ەر جىگىت ەمەس پە؟ حانىمنىڭ ءوتىنىشىن قابىل الار دەپ وتىر.
ول قانداي شارت؟
حانىم سىزدەن ءۇش نارسە وتىنەدى. اۋەلى شاھار جۇرتىنا بوستاندىق سۇرايدى. سولاردى ۇلىسقا قايتارۋعا ءبىر كەمە ازىرلەپ بەرسىن دەيدى. شاھاردىڭ قاراپايىم تۇرعىندارىنا قاھارىن توكپەسە ەكەن. مەيىربان جۇرەگىڭىزبەن كەڭشىلىك جاساۋىڭىزدى سىزگە لايىق سانايدى.
اتامان گروزا ويلانىپ قالدى، ءتىپتى قۋانىپ كەتكەندەي جۇزىندە ماساتتانعان راي ويناپ شىعا كەلدى.
دۇرى-ى-س! ءسىزدىڭ جاقتى تىڭدادىق. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ دە قويار تالاپ بار.
ايتىڭىز. حانىمعا جەتكىزىپ بارايىن.
ەگەر ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدى قابىل السا، حانىمىڭىزدىڭ قويىپ وتىرعان ءۇش شارتى دا ورىندالادى. ونىڭ ەسەسىنە ءبىز ءبىراق نارسە تالاپ ەتەمىز — سۇزگە حانىم ءوز سارايىندا قالسىن!
مۇنى ەستىگەندە قارت ساردار ىرشىپ كەتتى.
بۇل بولا قويماس... حانىمىمىزدى قالدىرىپ، ءوزىمىز قالاي كەتە بەرمەكپىز؟.. نە كورسەك تە — بىرگە كورەمىز...
ءاي، تاتار، تىڭدا! مۇنى سەن شەشپەيسىڭ، حانىمىڭ شەشەدى. بارىپ ايت! بىزگە ءۇش بىردەي شارت قويعاندا قارىمتاسىنا ءبىزدىڭ نە سۇرارىمىزدى ويلامادى دەيسىڭ بە؟ ايتىپ جەتكىز. كەلىسسە، بۇگىن كەشتەن قالدىرماي جاۋابىن بەرسىن. كەلىسپەسەڭدەر، ءوز وبالدارىڭ وزدەرىڭە. ەرتەڭ شاھاردى اتقىلايمىز، ءبىر ادامدى سىرتقا شىعارماي وت قويىپ، ورتەيمىز...
قارت ساربازدىڭ ءوڭىنىڭ كۇلدەي قۋارىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەلگەنىنەن-اق حانىم كەلىسسوزدىڭ وعان جايسىز تيگەنىن ءتۇسىندى. باس ساردار قينالا-قينالا اتاماننىڭ بۇلارعا قويعان تالابىن ارەڭ جەتكىزگەن. سۇزگە حانىم ءوزىنىڭ وي سورابىنىڭ دۇرىس شىققانىن بولجادى. ەش قينالىسسىز:
ابىرجىماڭىز، مىرزام! اتامان ايتقانىندا تۇرىپ، شاھار جۇرتىن تەگىس شىعارا الساق، بولعانى. مەن اتىشۋلى گروزانىڭ ءتىلىن تاباتىن سياقتىمىن، — دەدى دە قويدى. — تەك ەلدىڭ كوڭىلىن بۇزباس ءۇشىن اتاماننىڭ قويعان شارتىن تىسىڭىزدەن شىعارماڭىز.
سۇزگە حانىم اتاماننىڭ شارتىن قابىل العانىن ءبىلدىرىپ، شاپقىنشى جىبەردى...
...بۇل ۋاقىتتا شاھاردا كوپتەن بولماعان كوڭىلدىلىك ورناپ ەدى. ءار جەردە ۇلكەن قازاندار كوتەرىلىپ، القا-قوتان اڭگىمەلەسىپ وتىرعان جۇرت. اجارلارى دا كىرگەن.
باس ساردارعا ىلەسىپ كەلگەن قازىنا ۇستاۋشى، تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، ىستەگەن ىستەرىن ريزاشىلىقپەن بايان ەتكەن.
مىرزالار، نەشە كۇننەن بەرى ۇرەيمەن كۇن كەشكەن مۇڭدىقتار بۇگىن كوڭىلدەرىن كوتەرسىن، ىشسىن-جەسىن. ءتاڭىرى جازسا، ەرتەڭ جولعا شىعاتىندارىن ەسكەرتىڭدەر. تۇنىمەن قاپى قالماي جينالسىن.
ايتقانىڭىز تۇگەل ورىندالادى، حانىم! ءسىزدىڭ ايتۋىڭىزبەن قازىنا قورىندا ەشتەڭە دە قالمادى، تەگىس تاراتىلدى. جۇرتىڭىز رازى...
باس ساردار، ءسىز قازىنا پۇلىن ۇستاۋشىنى تاۋىپ، قازىنادا بار پۇلدى قاراۋىل جاساقتارعا، شاھار، ساراي قىزمەتىندەگىلەرگە تەگىس ۇلەستىرىڭىز... ەشكىم ەسكەرىلمەي قالماسىن...
قۇپ بولادى، حانىم.
حانىم ءوزى كەشكە قاراي سارايىندا نوكەرلەرى مەن قىزمەتشىلەرىن، ءانشى-بيشى قىزدارىن جينادى. بارىنە دە جىلى ءسوزىن ارناپ، قامقور پەيىلىن تانىتتى. ەش ۋايىمى جوق جانداي ارقا-جارقا كۇلىسىپ، جادىراسىپ قالعان. ساراي قويماسىنداعى تەڭ-تەڭ ماتادان ءارقايسىسىنا قالاۋلارىنشا كويلەكتىك، جاۋلىقتىق كەزدەمە الۋلارىنا رۇقسات بەردى.
ءوزى ەرتەڭگە حان يەسى كەلگەندە عانا ۇستىنە ىلەتىن بىركيەر ءساندى كويلەگىن ازىرلەپ قويدى. قالعان كويلەك-كونشەگىن، اشەكەي بۇيىمدارىن تۇگەلىمەن نەشە جىل قاس-قاباعىنا قاراپ، باۋىر باسىپ كەتكەن نوكەر قىزدارىنا: «مەنىڭ كوزىمدەي كورىپ جۇرىڭدەر»، — دەپ تارتۋعا تاراتىپ جىبەردى.
سول كەشتى حانىم نوكەرلەرى مەن ونەرلى ورەندەرىنىڭ ورتاسىندا باياعى ساۋىقشىل داۋرەنىندەي كوڭىلدى وتكىزگەن...
ءتۇس تە كورمەي جاقسى ۇيىقتاپتى...
...تاڭەرتەڭ ەرتە ويانىپ، نوكەرلەرىن شاقىرتىپ، ۇزاق تارانىپ، سىلاندى، جۇپار ءيىس سۋ سەۋىپ، شاشىن ورگىزدى. كويلەگىن، بەشپەنتىن كيىپ، جاۋلىعىن سالىپ، قىناما بەلىنە زەرلى بەلدىگىن تاعىپ، سىرتىنان جەڭىل سۋلىعىن جەلبەگەي جامىلىپ تاراي الدىنا شىقتى. سۇزگە حانىمنىڭ سول شاقتاعى تۇرپاتى ەرەكشە كوز تارتارلىقتاي اسا سالتاناتتى ەدى. حان اۋلەتىنە تۇسكەننەن بەرگى ادەتىنەن جاڭىلىپ، ءجۇزىن تۇتاس اشىپ قويدى. نوكەرلەرى دە بىرىنەن-بىرى ەتە قۇلپىرىپ، قىلاڭ ۇرادى. ونىڭ ءجونى، باق-داۋلەتى شالقىپ تۇرعان كەزىندەگىدەي توبىمەن سەيىلگە شىققانىنان ءبىر كەم ەمەس. قاراشا قازدار اراسىنداعى جالعىز اققۋداي سارايداعى جۇرتىن باستاپ، شاھار قاقپاسىنا قاراي باعىت تۇزەدى. مىنا توزاقتان شىن قۇتىلامىز با، جوق پا دەگەن قۋانىشتان الابۇرتقان، ءالى دە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي قوبالجىعان، ءۇمىت پەن ۇرەي ارالاس تولقۋلى جۇرت شۇبىرۋدا. بارعان سايىن جان-جاقتان اعىلعان لەك كوبەيۋدە. وسى الاباجاق توپتىڭ اراسىنان ەلەۋسىز سىتىلىپ شىققان حانىم قاراۋىل مۇناراسىنا بەت الدى.
مۇناراعا باياۋ كوتەرىلدى. توڭىرەككە تەگىس كوز تاستادى. شاھار قاڭىراپ بوس قالعانداي. قاقپا الدى — قارا ءنوپىر ادام. ءالى دە كەلىپ جاتىر، كەلىپ جاتىر. تۇگەل جينالماي، قاقپا اشىلۋعا ءتيىس ەمەس.
شاھاردان شىعار جولدىڭ ەكى جاعى — قاز-قاتار قارۋلى جاساق. ونى كورگەندە حانىمنىڭ دەنەسى ءمۇزداپ، جۇرەگى تىتىركەندى. ءقازىر اراسىنان وتكەن بەيبىت ەلدى جۋساتىپ سالسا قايتپەك؟! ءتوڭىرى ءوزى ساقتاعاي! ونداي بولعان كۇندە، وسىنشاما جۇرتتىڭ قانى مەن وبالى ءوز موينىندا قالماي ما؟ ياپىر-اي، كوپتىڭ كوز جاسىنا قالۋدان اۋىر جازا جوق شىعار. حانىم وسىدان قورقىپ ەدى عوي. شەشىلەر شاق تاياۋ. كوزى شاھار سىرتىن شولىپ ءوتىپ، ايدىنى شالقىعان ەرتىسكە تىرەلدى. جاعالاۋعا جاقىن تۇرعان ۇلكەن كەمەنى انىق كوردى. تىنىسى كەڭىپ، سۋىلداعان كوڭىلى ورنىنا تۇسكەندەي. ءيا، قۇدايىم، ابىروي بەرە گور. اتامان گروزا ۋادەسىندە تۇرسا بولعانى.
قاقپا دا اشىلدى. جۇرتتىڭ الدى قاز-قاتار جەندەتتەر اراسىمەن امان-ەسەن ءوتىپ، تۇيەتايلى جارقاباققا قاراي جوڭكىلۋدە. مىنە، كەمەگە دە تايادى، سوڭى قاقپادان جاڭا شىعىپ جاتىر. جاپىر-جۇپىر كەمەگە وتىرۋ باستالعانداي. شامالى ۋاقىتتا ەلدىڭ ءبارى تەگىس جايعاسىپ، كەمە جاعالاۋدان جىلجىپ بارا جاتتى.
سۇزگە حانىم وسى ۋاقىتتا مۇنارادان تومەن تۇسە باستاعان. قولقا-جۇرەگى سۋىرىلىپ، شاھار جۇرتىمەن بىرگە كەتىپ، كەۋدەسى بوس قالعانداي. تابانى دا جەردى سەزىنبەيدى، سالماقسىزدىق بيلەگەن. بىلق-سىلق ەتىپ، ارەڭ كەلە جاتىر. قالايدا اناۋ وقشاۋ تۇرعان نىسانالى بايتەرەكتىڭ قاسىنا جەتۋى كەرەك. ءبىر قادام، ەكى... ءۇش... جەتۋى كەرەك. ءسال قالدى... ءقازىر جەتەدى...
جان دارمەنمەن ساراي الدىنداعى الىپ سامىرسىن قاراعايدىڭ جانىنا جەتتى-اۋ. قوجىر-قوجىر قالىڭ قابىعىن ايالاي الاقانىمەن سيپاپ ءوتتى. حان يەسى وسى ءجۇز جىلدىق، بالكىم، مىڭ جىلدىق سامىرسىننىڭ كولەڭكەسىندە ءبىر ۋاق سايالاپ وتىرعاندى قاتتى ۇناتۋشى ەدى.
ءجۇز جىلدىق، بالكىم، مىڭ جىلدىڭ الىپ بايتەرەكتىڭ بويى — تىپ-تىك، باسىنا قاراعان جاننىڭ شالقايعاندا تاقياسى تۇسەتىندەي ءزاۋلىم، ءدىڭى ءبىر ادامنىڭ قۇشاعى جەتپەستەي جۋان. تارام-تارام بولىپ، جان-جاققا تاراعان بۇتاقتارىنىڭ ءوزى سالا-سالا، ءارى سوم بىلەكتەي جۇمىر. ودان قانشاما بۇتاقشالار تاراپ جاتىر. تامىرى تەرەڭگە تارتقان، ءتىپتى جەر بەتىنە تەۋىپ، قولدىڭ سالاسىنداي بىلەۋلەنىپ، ءبىلىنىپ تۇرعانىن ايتپايسىڭ با؟
حان يەسىن سۇزگە حانىم نەبىر داۋىلداردى باسىنان وتكەرسە دە ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرىپ، قاسقايىپ تۇرعان وسى الىپ سامىرسىنعا ۇقساتپاۋشى ما ەدى؟ انا سوم بىلەكتەي بۇتاقتارى مەن ودان تاراعان بۇتاقشالارىن سانسىز بالالارى مەن ورەن-جاراندارىنا بالايتىن. حان يەسىن توسىپ، ءوزى وسىنىڭ ساياسىندا ءار قيلى ويعا بەرىلىپ، قيال قۇشاعىندا قانشاما اڭسارلى كۇندەرىن وتكىزدى ەكەن؟ ءبارى بەكەر. ءبارى الدامشى دۇنيە... دۇنيە — جالعان دەگەن وسى دا... جالعان... جالعان...
ول سامىرسىنعا جوتاسىن تىرەي، ءبىراز تۇردى. ەرنى كۇبىرلەپ، ۇزاق دۇعا قايىردى. شاھاردى دۇرسىلگە تولتىرا توپىرلاعان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. سۇزگە حانىم جاساۋراعان جانارىمەن كوك جۇزىنە قاراپ:
ءتاڭىرىم، ءوزىڭ كەشە گور كۇنامدى. اۋزى تۇكتى كاپىرلەرگە ءتانىمدى قورلاتا كورمە! ءوزىڭ اماناتقا بەرگەن جانىڭدى وزىڭە تاپسىرامىن، — دەپ، جەلبەگەي جامىلعان سۋلىعىنىڭ ىشىندەگى بەلدىككە قىستىرىلعان، وتكەندە تۇسىندە توسىنە قۇلاعان حان يەسىنىڭ الماس قانجارىن قولىنا الىپ، كوزىن جۇما بەردى.
ءۇمىت شىركىن ەڭ اقىرىندا ۇزىلەدى دەيتىنى قايدا؟ بەكەر ايتىلار ءسوز. سۇزگە حانىمنىڭ ءۇمىتى ءسۇر جەبە قورعان اسىپ كەلگەن كۇنى-اق ۇزىلگەن. ودان بەرى سۇيرەتىلىپ جۇرگەن قۇر سۇلدەرى عوي. ول جات جۇرتتىقتاردان دا، ولىمنەن دە قورقۋدان قالعان. قايتا، قۇلدىقتان، ار-ۇياتىن قورلاۋدان، مازاقتان، جانىن ازاپتان قۇتقارار جالعىز جول — ءولىم عانا ەكەنىنە مويىنسۇنعان. ازات ەلىم، شەيىت بولماق... ول العاش رەت پەرزەنتسىزدىگىنە وكىنبەدى. قايتا، ارتىندا الاڭدار بالاسى قالىپ بارا جاتپاعانىنا قۋانعانداي.
...انە، انە، ءسۇر جەبە ۇشىپ كەلەدى، ۇشىپ كەلەدى. جاقىندادى... مىنە، قاڭ جۇرەگىنىڭ باسىنا قادالدى... — اھ... — حانىمنىڭ تىزەسى بۇگىلىپ، وتىرا كەتتى. اق جىبەك جاۋلىعى سۋسىپ كەلىپ، بەتىن بۇركەي جاۋىپ قالدى...
...جات جۇرتتىق جەندەت جاساقتار قورعانسىز قالعان جالعىز حانىمدى شابۋعا سارايعا توپىرلاسىپ جەتكەن. ىشتەن دە، سىرتتان دا ايەل قاراسى كورىنبەدى. جاساقتارى داعدارىپ تۇرعاندا اتاماننىڭ كوزى اعاش تۇبىندەگى اعاراڭداعان ادامدى اقتارىپ، شاۋىپ كەلدى. وتىرعان حانىم ەكەنىن ءبىلىپ، كوزى كۇلمىن قاقتى. كوشىم حاننىڭ ەڭ جاس، ەڭ سۇلۋ حانىمىن قولىنا ءتۇسىرۋ باقىتى وزىنە بۇيىرارىنا مەيماناسى تاسىعانداي.
اتاماندى وسىلاي قارسى الا ما ەكەن؟
اتىنان ءتۇسىپ جاقىندادى. حانىمدا دىبىس جوق. سەكەم العان گروزا جاقىن كەلىپ، جاۋلىعىن اشقاندا سۇزگە حانىم وتى وشكەن جانارىمەن جارىق دۇنيەگە سوڭعى رەت قاراپ، ماڭگىگە كوزىن جۇمدى.
اھ، حانىم! نە ىستەگەنسىڭ، نە ىستەگەنسىڭ؟.. — اتامان گروزا «اھ» ۇردى. ونىڭ وكىنىشىندە شەك بولمادى...
...ءجۇز جىلدىق، بالكىم، مىڭ جىلدىق الىپ سامىرسىن ءمىز باقپاي تۇرا بەردى. تەك ۇشار بيىكتەگى بۇتاقتارى مەن جاپىراعىن جەل شايقاپ، ازا كۇيىن شەرتكەندەي...
* * *
كۇزدىڭ سىلبىراي جاۋعان جاڭبىرلى كۇنى. توڭىرەكتى تۇگەل سۇرعىلت تۇمان باسقان. جول تاڭەرتەڭ قاتقان ەدى، ەندى بىلجىراپ جاتىر. لايساڭى شىعىپ، ەزىلگەن ءيىر-قيىر قارا جولمەن كەرۋەن كەلە جاتقالى الدەنەشە كۇن. سۋ تولعان شۇقاناققا دوڭگەلەگى ءتۇسىپ كەتىپ، كۇيمە ءبىر جاعىنا جانتايا شويناڭ ەتە قالعاندا تىعىز وتىرعان جانداردىڭ باستارى ءتۇيىسىپ قالادى. ارى-بەرى شايقاتىلعان جۇرىستەن مەزى بولعان تۇرلەرى بار. كۇزدىڭ قارا سۋىعى دا قاقاي باستاعانداي. كۇيمە تەرەزەسىنىڭ جاقتاۋىنان جەل ازىنايدى. سىرتتاعى سۋىقتان، ىشتەگى بەيمازا ۇرەيدەن بويلارى قالتىراعان جولاۋشىلاردىڭ وڭدەرى تىم جاداۋ. كەرۋەننىڭ الدىندا دا، سوڭىندا دا، ەكى قاپتالىندا دا مۇزداي قارۋ اسىنعان، قاباقتارى تۇكسيگەن سۇستى جاساقتار. بىرنەشە كۇيمەگە ءبولىنىپ وتىرعان وتىز شاقتى جۇزدەرى جابىرقاۋ، كوڭىلدەرى قاياۋ بۇل مۇسكىندەر — ورىس جۇرتىنىڭ پاتشاسىنا الىپ بارا جاتقان تۇتقىن پاقىرلار. پۇشايمان حالگە تۇسكەندەرىنە قاراپ، ولاردى كەڭ-بايتاق ءىبىر-سىبىر ولكەسىنىڭ ءامىرشىسى كوشىم حاننىڭ جاماعات-جۇراعاتتارى دەپ ايتا الماستاي. جاسىعان، قورلانعان، قاجىعان، قالجىراعان. كوكىرەكتە شەر، كوزدە جاس، ءۇمىت از...
قىرىق جىلدىڭ حاندىق عۇمىرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن رۋسيانىڭ جاۋلاۋشى جەندەتتەرىمەن شايقاستا، قۋعىن-سۇرگىندە، ات ۇستىندە وتكەرگەن حاننىڭ اۋلەتى. ول ەڭ سوڭعى تابان تىرەگەن جەرى — وبداريا جاعاسىنداعى اقتىق ۇرىستا جەڭىلىس تاۋىپ ەدى. ءوزى ءۇش ۇلىمەن، ساناۋلى ساربازدارىمەن ارەڭ سىتىلىپ شىققان. ۇلكەن وردانىڭ ءۇپىر-شۇپىر جاندارى تەگىس جات قولىنا تۇتىلعان. كوشىم حاننىڭ جيىرما شاقتى ۇلى بولعان دەسەدى. سولاردىڭ اراسىنان وسى سۇرگىن جىلدارى قارۋ اسىنىپ، جاۋمەن قارسىلاسقانىنىڭ قانشاسى وقتان وپات بولدى. ءىنىسى مۇحامەدقۇل مەن ۇلكەن ۇلى ءابىلقايىردان باستاپ، بىرنەشەۋى قولعا ءتۇسىپ، بۇرىن دا تۇتقىنعا جونەلتىلگەن. ولاردىڭ قايدا ەكەندەرىنەن بۇلار حابارسىز. قالىڭ جىنىس ورمان-توعاي ءىشىن پانالاپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە اۋرۋدان اجال تاپقاندارى قانشاما؟ بۇل كەلە جاتقاندارى حاننىڭ اۋلەت-جۇراعاتىنىڭ ۇزاق جىلعى سۇرگىننەن امان قالعاندارى ەدى. سوڭعى تۇتقىندار كەرۋەنى. ولار — قارتاڭ تارتىپ، اجارى تايعان حانىمدارى، ەكى جاستىڭ بىرىنە كەلمەي، كوزدەرىنىڭ نۇرى ءسونىپ، وڭدەرى ۋايىمنان سارىتاپ بولعان كەلىندەرى، جۇزدەرى سىنىق قىزدارى مەن بۇعاناسى قاتپاعان جاس بالالارى، نەمەرەلەرى.
ىشىندە ۇلكەن حانىمدارى سالتان، ءسۇيدىمجان، شاپشاڭ، اقتۇلىم بار، ەستيار ۇل-قىزدارىنان حانزادا، اسماناق، بەردى-مۇرات، كوبەي-مۇرات، بيباتشا، التىناي، كۇمىس، ءشايىم، گۇلسيپات، دەرپاتشا، قاراجان، ءمولدىر، تۇلىمبەك، حانسۇيەر، تاعى ءبىراز قىزىل قارىن جاس بالالار بار. اراسىندا اۋرۋعا شالىنعاندارى دا جوق ەمەس...
ءبىر كۇيمەدە ۇلكەن بايبىشە مەن ناۋقاستانعان التىناي اناسىمەن كەلە جاتىر. ونىڭ دەنە قىزۋى كوتەرىلىپ، بەلگىسىز دەرت مەڭدەگەلى ءبىراز كۇن. تۇندە قونالقاعا توقتاعان بەكەتتەن قايناتىپ الىپ شىققان ءشوپ شايدى ءالسىن-السىن اۋزىنا تامىزىپ قويادى. سونى تالماپ جۇتىپ، ءسال دە بولسا تىنىشتالعانداي ەدى.
كەنەت كوزىن اشىپ، كۇيمە توبەسىنە تەسىرەيىپ قاراپ:
انە، انە، حان كوكەم قاراپ تۇر، — دەپ، تۇرا ۇمتىلماققا باسىن كوتەردى.
جانىم، حان كوكەڭ الىستا قالدى. ارتىمىزدان كەلەدى، — دەپ، اناسى ءۇستىن قىمتاي جاۋىپ، كۇرسىنىپ قويدى.
التىناي قايتادان كوزىن اشىپ، كۇيمە تەرەزەسىنەن سىرتقا قاراعان.
كىشى اپام! انە، سۇزگە اپام بىزگە اسپاننان قاراپ تۇر. اپا، — دەپ تەرەزەگە ۇمتىلعانى. اناسى «استافيراللا» — دەپ، شوشىنا بالانىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى.
مىناۋ ساندىراقتاي باستادى عوي. — ابدىراپ، جىلارمان بولىپ، بايبىشەگە جاۋتاڭدادى.
باعانادان تۇنجىراپ، وزىمەن-وزى ءۇنسىز وتىرعان ۇلكەن حانىم:
قايداعىنى ايتپاساڭشى. ساندىراقتاعان ەش نارسەسى جوق، — دەپ، اۋرۋ ءجاسوسپىرىم قىزدى ايالاي ءوز باۋىرىنا قاراي يكەمدەپ جاتقىزدى. «شوشىنىپ قالماسا ەتتى» دەگەن ويدان باس بارماعىمەن ونىڭ تاڭدايىن كوتەردى.
«سۇزگە اپا، سۇزگە اپا»، — دەپ كۇبىرلەگەن بويى ءالسىز بالا قايتا ۇيىقتاپ كەتكەندەي.
كۇيمەنىڭ توبەسىن اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن جۇدىرىقتاي اپپاق قۇستى باعانادان بەرى ۇلكەن حانىم دا كورىپ كەلە جاتقان.
نە وزىپ كەتپەيدى، نە دالىپ قويمايدى. الدەنەشە رەت تەرەزەنى جاناي ۇشقانداي. التىناي:
انە، انە قاراساڭدارشى، كىشى اپام عوي، — دەپ، دەگبىرسىزدەنىپ بارىپ باسىلعانى.
بۇل كۇندە قۋانىشتان ءۇمىت ەتپەيتىن، قورقىنىشتان ادا، قاتىپ-سەمىپ دالعان ۇلكەن حانىم قانشا ءمان بەرمەگەندەي بولعانىمەن سەسكەنىپ، كارى جۇرەگى سەكەم العانداي. ءالى دە قۇدايدان قورقادى ەكەن. قورقاتىن دا ءجونى بار. ءتاڭىرى الدىنداعى، ارۋاق الدىنداعى كۇنالارى ەسىنە ءتۇسىپ، وسىدان كوپ جىل بۇرىنعى وتكەن كەپتەردى كەسە كولدەنەڭ تارتقانداي. وسى التىناي تۋعاندا سۇزگەنىڭ بالاعا پەيىلى ءتۇسىپ، باۋىرىنا سالعىسى كەلىپ ەدى-اۋ. جالىنعانداي بولىپ وتىنگەندە بالانىڭ وسى وتىرعان اناسى دا: «ءبىر بالا ارى-بەرى ورتاق بولىپ، جۇرە بەرسىن»، دەپ، كەلىسكەندەي تۇر تانىتقاندا وعان ىرىق بەرمەگەن ۇلكەن حانىم ەدى. «باۋىرىنا بالا سالىپ بەرىپ، كىشى حانىمنىڭ نەگە مەرەيىن وسىرمەك. قايتا پەرزەنتسىزدىگىن بەتىنە باسپاي ما؟» كىشى حانىم جاسىپ، تومەنشىكتەپ جۇرسە، قىبى قاناتىنداي. قانداي كورسوقىر بولعان؟! پەندەشىلىگى — كەسىرلىگىمەن، كۇندەستىگى باقاستىعىمەن استاسقان سوڭ، نە شارا؟ «باق-داۋلەتىم باسىمدا ماڭگى تۇرادى»، — دەدى-اۋ سورلى باسى. التىناي دا كىشى حانىم كەلە قالسا، «سۇزگە اپا» — دەپ قاسىنان شىقپاۋشى ەدى. شاشىن ورگىزەتىن. مەن وسكەندە سۇزگە اپامداي بولامىن دەيتىن. كەيىنگى كەزدە عانا ايتۋدى قويعان... ءبىراق ءالى ۇمىتپاي ءجۇر ەكەن-اۋ... بالكىم، سوندا التىنايدى باۋىرىنا سالىپ العاندا، جاس جانىن ولىمگە قيماس پا ەدى... بەۋ، دۇنيە-اي، دەسەڭشى.
...بۇلاردىڭ قيانعا بەت تۇزەگەنىن سۇزگەنىڭ ارۋاعى ءبىلىپ جاتىر ما ەكەن؟ سولاي بولماسا نەعىلسىن؟ ۇلكەن حانىمنىڭ مۇلدە مازاسى كەتتى. ونى تازا پەرىشتەسى بار بالا — التىناي سەزىپ جاتقانداي. مىنا اپپاق قۇس تا تەگىن بولماسا كەرەك-تى.
ۇلكەن حانىمنىڭ بويى قالتىراپ، كوڭىلىن ۇرەي ەندى شىن بيلەدى. قۇدايدان دا، ارۋاقتان دا قورىققان ءتۇرى بار. ەرنى جىبىرلاپ، ۇزاق دۇعا وقىدى. سۇزگەنىڭ قازاسىندا ۇلكەن وردانىڭ كىناسى جوق ەمەستىگىن ءقازىر، ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا كەلە جاتىپ انىق مويىنداعانداي. مويىنداماسقا شاراسى دا جوق. قاشان، قايدا اپارارى بەلگىسىز الىس جول. قاتەر كوپ. كىلەڭ كەمپىر، جاس بالاداي جەردە قالارىن كىم بىلگەن؟..
ۇلكەن حانىم تاۋبەسىنە كەلىپ، كۇناسىنەن ارىلماق... «ەي، اللا، كۇناھار مەن بەيباقتى ءوزىڭ كەشە گور... بەيكۇنا جان، سۇزگە، سەن دە كەش بىزدەي كارىپتى. ارىزداسىپ، الدىڭدا ايىبىمىزدان ارىلا المادىق. كۇيمەنى شىر اينالىپ، التىنايدى قورعاپ جۇرگەن سەنىڭ ارۋاعىڭ بولار. كەشىرە گور. جازىقسىز كۇيدىرگەن كەزىمىز كوپ بولدى بىلەم. مىنا شەرلى جەتىمەكتەردىڭ كوز جاسى ءۇشىن كەشە گور. سەنىڭ كەلگەنىڭدى ءوزىڭ جاقسى كورەتىن التىنايىڭ ءبىلىپ جاتىر. التىنايىڭ ءۇشىن كەشىرە گور، بىزدەي سورماڭدايلاردى...» ۇلكەن حانىم ەكى كوزىن تارس جۇمىپ، ەرنى كۇبىرلەپ كەلەدى. ەسىنە كوپ نارسە تۇسكەن ەدى... «قۇداي ارتىق جاراتقان قاسيەتتى جان ەكەنسىڭ، سەن سۇزگە. بىزدەن سەن الدەقايدا باقىتتى بولدىڭ. قىسقا عۇمىرىڭدا قالاۋىنشا ەركىن، سالتاناتتى عۇمىر كەشتىڭ. جيىرما جىلعا جۋىق ەرتىس پەن وبداريا اراسىندا قاشقىن بولعان ءبىزدىڭ كورگەن قورلىقتى سەن كورمەدىڭ. ءتانىڭ تۋعان توپىراعىڭدا جاتىر. ءبىزدىڭ تالكەككە تۇسكەن باسىمىزدىڭ قايدا قالالارى ءبىر اللاعا عانا ايان شىعار. الدىمىزدا نە كۇتىپ تۇر دەسەڭشى! بىزدە قانشا عۇمىر قالدى دەيسىڭ؟ مىنا، كىلەڭ ەس بىلمەيتىن وندىردەي جاس بالالاردىڭ كۇنى نە بولماق؟ ولاردى قانداي تاعدىر كۇتىپ تۇر؟.. اللا-اي، وزىڭنەن كۇنامدى جەڭىلدەتۋدى تىلەدىم. بىلەم، بىلەم — كۇنام اۋىر...»
ۇلكەن حانىم كوزىنىڭ جاسىن التى تارام اعىزىپ، اعىل-تەگىل جىلادى. ۇزاق، ەگىلە جىلادى.
كەش، سۇزگە، ءبىز بەيباقتى كەشە گور! — دەدى كۇيمەدەگىلەرگە تەگىس ەستىرتە. تامىرى بىلەۋلەنگەن ارسا-ارسا قۇر سۇيەك ەكى قولىن كوككە كوتەرە تاڭىرىنە جالبارىندى، سۇزگەنىڭ ارۋاعىنا قۇران باعىشتادى...
...جۇدىرىقتاي اپپاق قۇس شىرقاۋ كوككە كوتەرىلىپ، كوزدەن عايىپ بولدى...
اپا، شولدەدىم، قىمىز بەرشى، — دەدى التىناي باسىن كوتەرىپ. اناسى جالما-جان تورسىقتى شايقاپ-شايقاپ اۋزىنا توستى. دەمالماستان ءبىراز سىمىرگەن سوڭ، قايتا قيسايدى. دەمدە ۇيىقتاپ كەتكەندەي. بالانىڭ ماڭدايىنان تەر مونشاقتاي اقتى. قىزۋى دا قايتا باستاعان. ءبىرازدان سوڭ:
مەنىڭ تۇسىمە سۇزگە اپام كىردى. ول ءتىپتى قارتايماپتى، باياعىسىنداي سۇلۋ، — دەپ، التىناي كۇلىپ وياندى. اۋرۋدىڭ بەتى قايتقانداي. «ءتاۋبا، ءتاۋبا، ءتاۋبا». «ول شىركىن قارتاياتىن جاسقا جەتپەپ ەدى عوي...» — دەپ ويلادى ۇلكەن حانىم.
...كۇزگى لايساڭ جولمەن كۇيمە ىرعالىپ، كەتىپ بارادى... الدا ۇزاق ساپار... بۇل كۇيمە قايتا ورالماس جولدىڭ ويران-سورابىن كەشىپ، كوكجيەككە بەت تۇزەگەن...
You Might Also Like
-
«ءبارى دە اياقتالدى-اۋ، ايتەۋىر»، — دەپ وزىنە-وزى كۇبىرلەگەن ول اس ءۇي مەن قوناق بولمەنىڭ اراسىندا ءالى ءجۇر. بوساعان ىدىس-اياق پەن تاباقتارداعى شەتى ويىلماعان تاعامدى ارى-بەرى تاسىپ، ە...
-
قىزى گۇلجاندى ەكى بالاسىمەن پويىزعا وتىرعىزىپ جىبەرىپ، ۆوكزالدان شىققانداعى ونىڭ ءجۇزى قانشاما ۋاقىتتان بەرگى كوڭىل تەربەگەن قىم-قيعاش سەزىمدەردىڭ تولقىنىسىنان قاتتى ابىرجۋلى ەدى. تەل قوزىداي قوس شا...
