تالبەسىكتەن جەربەسىككە دەيىن
“تالبەسىكتەن جەربەسىككە دەيىن”. ادام بالاسىنىڭ ءومىرى وسىناۋ ءسوز تىركەسىمەن سيپاتتالاتىن سەكىلدى... ادام اتاۋلى شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقاننان باستاپ-اق ءتۇرلى سالت-داستۇرلەردى ، ىرىم-تيىمداردى بويىنا جيىپ وسەدى. تۇلعانىڭ ومىرلىك ماعىناسى دا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق كوزقاراستارىمىزعا قاراي قالىپتاسا باستايدى دەپ ويلايمىن. ماسەلەن ادام تەك ءوز ءومىرىنىڭ ماعىناسىن تاۋىپ قانا قويماي، ونى ارى قاراي جۇزەگە اسىرادى. تۇلعانىڭ ءومىرىنىڭ ماعىناسى ءارقاشان قوعاممەن تىعىز بايلانىستا بولىپ كەلەدى. ادام بالاسىنا دۇنيەگە كەلگەن ساتىنەن باستاپ ءتۇرلى ىرىمدار، تيىمدار، سالت-جورالعىلار جاسالا باستايدى. مىسالى ەڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى ول قىرقىنان شىعارۋ ءراسىمى. ودان سوڭ بەسىك توي، تۇساۋكەسەر... سول سياقتى قازاق حالقىنىڭ ەڭ اسا ءمان بەرىپ، ماڭىز اۋداراتىن عۇرىپتارىنىڭ ءبىرى-ىرىم. سوناۋ كەزەڭنەن قالىپتاسقان ءتۇرلى ىرىمداردى اتا-انامىز بۇلاي بولمايدى بالام، ولاي جاساما بالام دەگەن ءسوزىن ەستىپ وستىك. ەسەيە كەلە ءاربىر ىرىمنىڭ وزىندىك وتباسىعا بەرەر قۇندىلىقتارى بار ەكەنىن تۇسىنگەندەيمىز. قىز بالانىڭ يبالى، كوركەم مىنەزدى بولىپ وسۋىنە ارنالعان ىرىمدار مەن تيىمدار كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى؛ قوناق بولىپ بارعان ۇيىندە قىزدى تورگە وتىرعىزادى. سەبەبى، «قىزدا قىرىق شىراقتى باقىت بار» دەپ بىلەتىن حالقىمىز، «سول باقىتتىڭ جۇعىنى قىز وتىرعان توردە قالادى» دەپ ىرىمدايدى. «قىزدا قىرىق پەرىشتە بار» دەگەن نانىممەن دە قىزدى تورگە شىعارادى. ويتكەنى، سول پەرىشتەلەر قوناق كۇتۋشى ۇيگە قونادى. سونداي-اق «قىزدا وتتاي ىستىق مەيىر بار، قىز قوناق بوپ بارعان ۇيىندە توردە وتىرسا -بويىنداعى مەيىرى سول وتباسىنا سىڭەدى» دەگەن ىرىمدى دا نەگىزدەگەن. ىرىمدارمەن قاتار قازاق قىزدارىنىڭ تاربيە جاعىنان جازىلماعان دالا زاڭدارى دا وتە ورىندى ايتىلىپ كەتكەن. ول ارينە “قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم”. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەپ قازاق سالت-داستۇرىندە قىز بالاعا ارنالعان تاربيەلىك ۇعىم، ۇستانىمدى اتايدى. بىرنەشەۋىن ايتسا كەتسەك قىز بالاسىنا: جارىسا سويلەۋگە؛ جالعىز قىدىرۋعا؛ جىرتاقتاپ كۇلىپ، سىپسىڭداپ سويلەۋگە؛ وتىرىك، وسەك ايتۋعا؛ تاماقتى وبىرلانا اساۋعا؛ ۇلكەندەردىڭ جولىن كەسىپ، اتىن اتاۋعا؛ بەتتەن الىپ، بەت جىرتىسۋعا بولمايدى. وسى قۇندىلىلىعىم ارقىلى ءبىز باسقا حالىقتاردان ەرەكشەلەنەمىز، ياعني قىز بالاسىن ارنايى ىرىم-تيىمدار ارقىلى تاربيەلەسەك، ءدال سولاي بولاشاق ەلىمىزدىڭ قانداي بولماعىن دا باعدارلاي الامىز.
قازاقتا ءارتۇرلى جاعدايلارعا ارنالعان ىرىمدار بار. مىسالى ىرىمداردىڭ ىس-ارەكەتتەرگە ارلاعان تۇرلەرى كەزدەسىپ جاتادى. ماسەلەن، جاڭا بوسانعان ايەل ۇيگە كىرگەن ءيتتى قۋمايدى – ەگەر قۋسا، تىستەرى ءتۇسىپ قالادى. كەلىن ءتۇن ىشىندە سۋعا بارمايدى، كىر جايمايدى. سەبەبى شوشىما اۋرۋىنا ۇشىراۋى مۇمكىن. جۇكتى ايەل ارا، قايشى ۇستامايدى – مەرزىمىنەن بۇرىن بوسانادى. ەكىقابات ايەل قويان ەتىن جەمەيدى، جەسە بالاسى قويانجىرىق بولادى. كەلىن تورگە شىقپايدى – ءتور قوناقتىڭ نەمەسە وتاعاسىنىڭ ورنى. كەلەسى ءتۇرى-تاعامعا بايلانىستى ىرىم-تىيىمدار. قازاق استى ەرەكشە قادىرلەيتىن حالىق. سوندىقتان اس-اۋقاتقا، تاعامعا بايلانىستى قالىپتاسقان ىرىم-تىيىمدار استىڭ ءقادىرىن ارتتىرۋعا، ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋگە باعىتتالعانى ءسوزسىز. قىزعا كارى جىلىك ۇستاتپايدى – وڭ جاقتا كوپ وتىرىپ قالادى. بالاعا مي جەگىزبەيدى – بىلجىر، ىنجىق بولادى. ءىشىپ وتىرعان شايعا ساما تۇسسە – قوناق كەلەدى. اس ءىشىپ بولعان سوڭ «تويدىم دەمەيدى»، «قاناعات» دەگەن ءجون. تۇزدى بەيبەرەكەت شاشپايدى، استىڭ يمانى – تۇز دەپ قارايدى. ەگiننiڭ تۇقىمى ءۇشiن بiرەۋ قارىزعا ءدان سۇراسا رەنجiمەي بەرەدi، ءداندi ادام ەمەس، قارا جەر تiلەپ جاتىر دەپ ىرىمدايدى. قازاق تانىمىندا اق ونىمدەرى، ياعني اعارعان جاقسىلىقتىڭ نىشانى، پاكتىكتىڭ، تازالىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە قالىپتاسقان. سوندىقتان اعارعانعا قاتىستى ىرىمدار وتە كوپ. مىسالى، بايقاۋسىزدا اقتى توگىپ السا، ساۋساعىن باتىرىپ، ماڭدايىنا جاعۋ ىرىمىن جاساعان. سوسىن اياققا باسىلماس ءۇشىن جاقسىلاپ تازالاپ، ءسۇرتىپ الاتىن بولعان. اقتى اياقاستى ىسىراپ ەتپەگەن. كەلەسى ءتۇرى - ءۇي تۇرمىسىنا قاتىستى ىرىم-تىيىمدار؛ ەسىكتىڭ بوساعاسىن كەرۋگە، تابالدىرىعىندا تۇرۋعا بولمايدى – جاۋ شاپقاندا عانا ءۇي يەلەرى بوساعانى كەرىپ، تابالدىرىقتا تۇرعان. كيىز ۇيدە قۇمىرسقا كوبەيىپ كەتسە – جىلقىنىڭ ەكى تەزەگىن ۋىققا ءىلىپ قوياتىن بولعان. تاعى دا كوپ ايتىلاتىن ىرىمدار- بالالارعا ارنالعان ىرىم-تىيىمدار. حالقىمىزدا جاس بالالاردى ارنالعان تاربيەلەۋگە بايلانىستى كەزدەسەتىن ىرىم-تىيىمدار قاتارى مول. ەندى سولارعا توقتالساق. ۇيگە كىرىپ كەلە جاتقان بالا قۇلاپ قالسا – ۇيگە بەرەكە، ىرىس كەلەدى. بالا جولعا قاراسا – قوناق كەلەدى. بالا ءتىلىن شىعارسا – حابار كەلەدى دەگەن سەكىلدى.
سونىمەن قاتار ىرىمداردىڭ كەي كەزدە اقىلعا سيىمسىز تۇرلەرى دە كەزدەسىپ جاتادى. ماسەلەن وزگە ەلدەردە قولدانىلاتىن ىرىمدارعا كوز سالساق؛ ءتۇن ورتاسىندا ءجۇزىم جەۋ كەرەك، ءتورت سانىنان قاشۋ، مازار ماڭىنان وتكەندە باس بارماعىن جاسىرماۋ، دەنساۋلىق ءۇشىن سۋ ىشپەۋ كەرەك دەگەن قىزىقتى ىرىمدار دا بار ەكەن.
قازاق حالقى "بەسىكتەگى بالا بەس تۇلەيدى" دەپ بەسىكتى كيەلى ساناعان. نانىم-سەنىمدەر بويىنشا، بوس بەسىككە ءىبىلىس بالاسىن جاتقىزادى نەمەسە جىلان سالىپ قويادى، سوندىقتان بوس بەسىكتى تەربەتۋگە بولمايدى، ونىڭ بەتىن ءاردايىم جاۋىپ ءجۇرۋ كەرەك ەكەن.
"تال بەسىكتەن جەر بەسىككە" دەگەن ءسوز بار. حالقىمىزدا بوس بەسىكتى تەربەتپەيدى، بەيۋاقىتتا ونى دالاعا قويمايدى، بەسىكتى ارشا، ادىراسپانمەن الاستاعاننان كەيىن عانا بالانى سالادى. سابيگە جىن-جىبىر، كورىنبەيتىن قارا كۇشتەر جولاماسىن دەپ بەسىكتىڭ باسىنا قايشى، پىشاق، قامشى جاستاپ تا قويادى. ال بالا ەسەيگەندە بەسىكتى دالاعا تاستاماعان. كەيىنگى كەزدەرى توزعان بەسىككە اق تامىزىپ، ورتەپ، اياقاستى قىلماس ءۇشىن كۇلىن دە جەرگە كومەدى"
ادام بالاسىڭ ءومىرى دە سول سەكىلدى...تۋىلعان ساتتە تالبەسىككە جاتقىزسا، دۇنيەدەن وتەر ساتتە جەربەسىك قوينىنا تابىستايدى.
اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى، ءومىردىڭ ءمانىن انىقتاۋ ءۇشىن سەنىڭ ءومىرىڭ ءبىتىپ، اياقتالىپ قالسا دا ماڭگى جالعاسا بەرەتىن ءتۇپسىز نارسەمەن انىقتالۋى ءتيىس. ءارقاشان مادەنيەتىڭدى، ءسالت-داستۇر، عۇرپىڭدى كەمەلىنە جەتكىزىپ، ءاردايىم باقىتتى سەزىمدە ءجۇرۋ ءومىردىڭ نەگىزگى ءمانى بولىپ تابىلماق!
بۇركىتبايەۆا اقبالا امانگەلدى قىزى
You Might Also Like
-
سەركە گازەتى — رەسەيدە بولعان ءبىرىنشى ريەۆوليۋسيا ەكپىنىمەن شىققان باسپا ءسوز ءتۇرىنىڭ ءبىرى بولعان تۇعىن. الايدا بۇل گازەتتىڭ جابىلۋىنا اسەرىن تيگىزگەن بىردەن-بىر سەبەپ — اقىن-جازۋشى ءمىرجاقى...
-
ماعجان جۇمابايەۆتىڭ ابستراكتىلى، فيلوسوفيالىق مانگە يە شىعارماشىلىعى ادام ومىرىنە ەنىپ، تۋىندىمەن بىرگە ابىگەرگە سالاتىنى بار. ماعجاننىڭ ءپالساپالىق ويىنا، ۇشقىن اتقان تەرەڭ تۇسىنىگىن...
