InfoHub Logo

كىرىسپە

زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى

بەسىك — نارەستەنى بولەۋگە ارنالعان اعاش توسەك. بەسىك - سان عاسىرلار بويى ۇلتتىڭ ۇياسى، قازاقى تالىم-تاربيەنىڭ قاينار كوزى، بابامىزدان قالعان كيەلى مۇلىك، قوي ۇستىنەن بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان مامىراجاي تىرشىلىكتىڭ بەلگىسى ىسپەتتى. بەسىكتى قاتتى قادىرلەيتىندىگى سونشالىقتى، قازاق اتاسى جاتقان بەسىككە بالا، نەمەر، شوبەرە، شوپشەك، ءتىپتى تۋاجاتىنا دەيىن بولەيدى.

بەسىك تەك قانا قازاققا ءتان ەمەس، ول ورتالىق ازيا، قاپقاز، ءۇندىستان، جۇڭگو جەرىن مەكەندەگەن كوپ حالىقتىڭ ۇل مەن قىزىن ۇيىقتاتىپ، ويانعاندا قولىن شەشىپ ويناتىپ، اناسىنىڭ اق ءسۇتىن بەرىپ، تىل-كوزدەن ساقتايتىن اعاش توسەگى. تەك ولاردىڭ ءار حالىقتا جاسالۋ ەرەكشەلىكتەرى تۇرلىشە بولىپ كەلەدى. بەسىك كوشپەلى ءومىر كەشكەن قازاق حالقى اراسىنا ەرتەدەن تاراعان. قازاق بەسىكتى قاراعاي، قايىڭنان، كوبىنە تالدان ءيىپ جاسايدى. مۇنداي بەسىك جەڭىل، ىقشام ءارى بەرىك، كوشىپ-قونۋعا ىڭعايلى بولادى.  قازاقتا بەسىك قاسيەتتى، كيەلى قۇتتى مۇلىك بولىپ ەسەپتەلەدى.

حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمى مەن ماعلۇماتىنىڭ، نارەستەنىڭ جاستايىنان قۇلاعىنا قۇيىپ وسكەن تاعىلىمىنىڭ بىردەن - ءبىر ايناسى ەسەپتەلىنەتىن جىرلارىنىڭ ءبىرى – بەسىك جىرى. ءسابي تاربيەسى مەن مىنەز - قۇلقىن قالىپتاستىرۋدا بەسىك جىرىنىڭ ورنى مۇلدە بولەك.
قازاقتار جاس ءسابيدى بەسىككە سالۋدى قۋانىش ەتىپ، تويلاپ وتكىزگەن. وندا ايتىلاتىن ولەڭدەردەن جاس بالانىڭ دەنى ساۋ، ەر - ازامات بولىپ ءوسۋىن حالىقتىڭ تىلەيتىندىگى دە كورىنىپ وتىرادى. كەيىننەن، بەسىكتەگى جاس بالاسىن تەربەتە وتىرىپ، اياۋلى انا كوڭىلىندەگى وي - ارمانىن، جاقسى تىلەگىن بىلدىرەدى. مۇنى حالىق «بەسىك جىرى» دەپ اتايدى.

بەسىك جىرى — تۇرمىس - سالت جىرلارىنىڭ كونە ءتۇرىنىڭ ءبىرى. بۇل – الەمدەگى ەڭ ءتاتتى، ەڭ جۇمساق، ەڭ سۇيىكتى اۋەن. ۇلى اباي: «ۇيىقتاپ جاتقان جۇرەكتى ءان وياتار، ءۇننىڭ ءتاتتى ورالعان ءمانى وياتار»،-دەي كەلىپ، «جۇرەك تەربەپ وياتار، باستى، ميدى»،-دەپ، بەسىك جىرىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىنا كوڭىل ءبولۋدى مەڭزەيدى .الەمدە بەسىك جىرىن ايتپايتىن حالىق جوق دەسە دە بولادى جانە بەسىك جىرىن بارشا حالىق ۇلتتىق تاربيەنىڭ كاۋسار بۇلاعى دەپ تانيدى. ءتىپتى، كەيبىر ەلدەردە انا ءوز بالاسىنا ارنايى بەسىك جىرىن شىعارۋ كەرەك، ال ءسابي ونى ولە - ولگەنشە جەكە ءانى دەپ قابىلداپ، ساقتاۋى كەرەك.

ءداستۇرلى بەسىك جىرلارى ەل اراسىندا ەجەلدەن ايتىلىپ، ابدەن قالىپقا تۇسكەن، بارلىق جەردە مازمۇن جەلىسى مەن اۋەنى وزگەرتىلمەي ورىندالاتىن جىرلار. ولار: “ءالدي، ءالدي، اق بوپەم، اق بەسىككە جات، بوپەم!” دەگەن انا مەيىرىمىنە تولى ولەڭ جولدارىمەن باستالىپ، بالانى جۇباتاتىن، الداندىرىپ ءتاتتى ۇيقىعا باتىراتىن شۋماقتارعا ۇلاسادى. حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ مايەگىنە اينالعان بەسىك جىرىندا حالىقتىڭ ءتول تاريحىنىڭ، ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ، ەجەلگى نانىم - سەنىمىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسى بار. بەسىك جىرىن بارشا حالىق ۇلتتىق تاربيەنىڭ كاۋسار بۇلاعى دەپ تانيدى. الەم حالىقتارىنىڭ بەسىك جىرلارى ءار ەلدە ءار ءتۇرلى اتالعانىمەن، اتقاراتىن مىندەتى، مازمۇن بايلىعى مەن ساز - اۋەنى جاعىنان ۇندەسىپ جاتادى. بەسىك جىرىنىڭ باستى قىزمەتى — بەسىك تەربەلىسىنە ىڭعايلاس سازدى اۋەن، ىرعاقتى سوزبەن بالانى تىنىشتاندىرا وتىرىپ، ونىڭ جان جۇيەسى مەن ساناسىنا ۇلتتىق تاربيەنىڭ العاشقى ءنارىن ءسىڭىرۋ.
 ول بالانىڭ كوكىرەك كوزىن اشادى، جان - جۇيەسىن تەربەيدى، سەزىمىن سەرگىتەدى، كوڭىل - كۇيىن كوتەرەدى. ەسەيە كەلە ونەرگە، ءسوز ونەرىنە بەيىمدەلەدى. «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى الارسىڭ»- دەيدى، دانا حالقىمىز. بەسىكتە وسكەن بالا مەيىرىمدى، ۇلكەندى سىيلايتىن ازامات بولىپ جەتىلەدى دەپ ويلايمىن .ويتكەنى،  اجە مەن انانىڭ ءالديى ءسابيدىڭ العاشقى مەكتەبى بولادى.

بەسىك قازاق حالقىنىڭ ەڭ ءبىر ءقادىر، قاسيەت تۇتقان دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى. سەبەبى بەسىكتە دۇنيەگە كەلگەن ءسابي، ۇلت كەلەشەگى ۇرپاق تاربيەلەنىپ وسەدى. قازاقتا «بەسىكتەن بەلى شىقپاعان، بەسىك ۇرعان، تال بەسىكتە تاربيە العان، مەكتەبىم التىن بەسىگىم، بەسىگىنەن قاعىنعان ت.س.س» — ءسوز تىركەستەرى ءجيى كەزدەسكەن. 

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى:

1. قازاق وتباسىنداعى بەسىكتى زەرتتەي وتىرىپ، ونىڭ تاربيەلىك ءمانىن مەن پايداسىن  وسكەلەڭ جاستارعا ۇگىتتەۋ.

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مىندەتتەرى:

1.بەسىكتىڭ قاسيەتىن ناسيحاتتاۋ

2. بەسىكتىڭ ءتۇرى مەن قۇرىلىسىن انىقتاۋ

3. بەسىكتىڭ جابدىقتارىمەن تانىسۋ

4. بەسىككە قاتىستى ىرىم- تىيىمدارمەن تانىسۋ

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگى:

1. قازىرگى كەزدە ەلىمىز تاۋەلسىز الىپ، وركەندەپ كەلە جاتقاندا، ءوز مادەنيەتىمىز بەن داستۇرىمىزدەن، قازاقتىق قالپىمىز بەن اتا سالتىمىزدان، ۇلتتىق رۋحىمىز بەن ۇلتتىق سيپاتىمىزدان بەزىنبەي، ونى دامىتىپ، كەلەسى ۇرپاققا ساقتاپ قالدىرۋىمىز كەرەك.

2.تاعىلىم مەن ۇلگى ونەگەنىن باستاۋى تاربيە بولسا ،ال سول تاربيە بەسىكتەن باستاۋ الاتىندىعىن جاس ۇرپاققا ماعلۇمات بەرە وتىرىپ ۇگىتتەۋ.

زەرتتەۋ ادىستەرى:

-زەرتتەۋ

-جۇيەلەۋ

-ساراپتاۋ

عىلىمي جۇمىستىڭ جاڭاشىلدىعى:

وسىعان دەيىن كوڭىل بولىنبەي كەلگەن بەسىكتىڭ تاربيەلىك ءمانىن ،جاستار اراسىندا ناسيحاتتاپ ، ايقىنداۋ.

2.1. بالا تاربيەسى

تاربيە ماسەلەسى قاي ۇلتتىڭ بولماسىن اسا قادىرلەپ قارايتىن ۇلى قاعيدالارىنىڭ ءبىرى. كازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆ: «ءبىزدىڭ الدىمىزدا بابالارىمىزدىڭ يگى داستۇرلەرىن ساقتايتىن كۇللى الەمگە ايگىلى، ءارى سىيلى، ءوز ەلىنىڭ پاتريوتتارى بولاتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ مىندەتى تۇر»-دەگەن بولاتىن. تاربيە ادام تاعدىرىن شەشەتىن ۇلى ءىس.

«تاربيە باسى تال بەسىك» دەپ بابالارىمىز تاۋىپ ايتقان بولسا، زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ، «ەل بولام دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە»، - دەپ ەمىرەنە ايتىپتى. ۇلى ءىستىڭ باستاۋ بۇلاعى، قاينار كوزى – وتباسى. وتباسىنداعى تاعىلىم مەن ۇلگى ونەگەنىن باستاۋى تاربيە. ۇلى عۇلاما، الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي بۇدان مىڭ جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە كەرەك.

 تاربيەسىز بەرگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى»، - دەگەن
«اركىم ءوز جولىن تاۋىپ  كەتەتىندەي  بالا تاربيەسى  جەڭىل  نارسە  مە؟ جوق. «بالا تاربيەسى – ونەر، جەكە ءبىر عىلىم يەسى بولۋدى تىلەيتىن ونەر»، — دەگەن ەكەن م.جۇمابايەۆ. قانداي  تاۋىپ  ايتىلعان  دانالى  ءسوز  دەسەڭىزشى. تاربيە  ارقىلى  ادام  تاعدىرى  شەشىلەتىنىن، ونىڭ  ءبىلىمدى  تۇلعا  بولىپ  قالىپتاساتىنىن، ەلدىڭ  بەرىك  تىرەگى  بولاتىنىن  كورسەتەدى.

بالالار تاربيەسىنە، كەلەرۇرپاق  تاربيەسىنە  قاي  كەزەڭدە  بولسا  دا،  قاي  ەلدە، قاي  ۇلتتا  بولماسىن  ۇلكەن  ءمان  بەرىلگەن  عوي. ويتكەنى  بالا – ءبىزدىڭ  بولاشاعىمىز. ءومىر شىندىعىنا جۇگىنسەك، تاربيە باستاۋى، ونىڭ قاينار كوزى، انانىڭ سۇتىنەن ءنار الىپ وسكەن ورتاسىنا ماقساتىندا ارەكەت جاسايدى. وسىعان بايلانىستى «ۇيادان نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» - دەيدى حالىق. سوندىقتان بالانىڭ ەڭ اۋەلگى وسەتىن ورتاسى، وتباسى تاربيەسىنە وتە تەرەڭ كوڭىل ءبولۋ كەرەك. ەگەر وتباسىندا جاقسى تاربيە العان بولسا، وسكەندە سول تاربيەنىڭ ىزىمەن بارۋى ءسوزسىز. تاربيەنىڭ ءتۇپ تامىرى – ۇلتتى قادىرلەۋ، ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتى دامىتۋ، ۇلتتىق ءداستۇردى جانداندىرۋ، ۇلتارالىق دوستىق قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا ۇيرەتۋ. ساباق تا، تاربيە دە وسى باعىتتا بولسا عانا بالانى ورتاعا قاراپ تاربيەلەگەن بولامىز، سوندا عانا ونىڭ ادامگەرشىلىگى قالىپتاسادى. ادامدى قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋىمىز قاجەت.

---