تاريحي تاجىريبە جانە رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ بايلانىستىلىعى
ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
اعا وقىتۋشىسى كىيسىكوۆا اسەم جانبولات قىزى
اننوتاسيا: ماقالادا ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنىڭ بولىمىنە تالداۋ جاسالىپ، تاريحي دايەكتەمەلەر كەلتىرىلەدى. ماقالانىڭ اتالعان ءبولىمىنىڭ قازىرگى قازاقستان ءۇشىن ماڭىزى انىقتالادى.
2017 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىن جاريالاعان بولاتىن. قازاقستان جاڭا تاريحي كەزەڭدى باستان وتكەرىپ جاتىر. بۇعان دەيىن ەلىمىز جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتى قۇرۋ ارقىلى ءبىرىنشى جاڭعىرۋدى جۇزەگە اسىردى. ناتيجەسىندە ەلىمىز الەمنىڭ دامىعان 50 ەلىنىڭ قاتارىنا كىردى. بۇل ەكىنشى جاڭعىرۋدىڭ ناتيجەلەرى.
باعدارلامالاردى، جوسپاردى جۇزەگە اسىراتىن ماڭىزدى وبەكت – حالىق. «ءبىزدىڭ سانامىز ىسىمىزدەن وزىپ ءجۇرۋى ءتيىس» سول سەبەپتەن ەندىگى باسىمدىق – ۇلتتىق ساناعا اۋىپ وتىر.
بىرنەشە عاسىرلىق وتارشىلدىق جانە توتاليتارلىق سانا ۇستەمدىگى سالدارىنان رۋحاني كۇيزەلىستى باستان وتكىزىپ، ساياسي تاۋەلسىزدىگىنە ەندى قول جەتكىزگەن قازاقستان بۇگىنگى كۇنى الەمدىك تاريحتاعى ۋاقىت باعانى مەن قازىرگى زامانعى الەۋمەتتىك كەڭىستىكتە ءوزىن-وزى ورنالاستىرىپ ايقىندالۋ مىندەتىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. تاريحي سانانىڭ دەفورماسياسىنان كەيىن ۇلتتىق بىرەگەيلىك پەن مادەني تۇتاستىقتى قالىپتاستىرۋ ەڭ كوكەيتەستى ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالدى. بۇگىنگى كۇنگى قازاقستاندىق قوعامدا تاريحي وزىندىك سانانى جاڭعىرتۋ مەن ءتول مادەني مۇرانى يگەرۋ جانە ونى قازىرگى زامانعى دامۋ ۇردىسىنە لايىقتى جاڭارتىپ ۇيلەستىرۋ وزەكتى ماسەلەگە اينالعاندىقتان ۇلتتىق تاريح پەن مادەنيەتتىڭ توتاليتارلىق يدەولوگيا قىسىمىمەن ۇمىت بولعان بەتتەرىن قايتا پاراقتاۋدىڭ ماڭىزى زور.
حالىقتىڭ ساناسىن جاڭعىرتۋ – ءبىر كۇندە نەمەسە ءبىر جىلدا بولا سالاتىن ءىس ەمەس. ەلدە بۇعان دەيىن دە رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ العىشارتتارى جاسالعان بولاتىن.
1995 جىلى پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرىسىمەن پرەزيدەنت جانىنداعى مەمەلەكەتتىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەستىڭ «قازاقستاندا تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ تۇجىرىمداماسى» قابىلداندى. مۇندا تاريحتىڭ، اسىرەسە، قوعام دامۋىنىڭ وتپەلى كەزەڭدەرىنىڭ ەرەكشە ماڭىزى كورسەتىلگەن، تاريحي ءبىلىمنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارى، تاريح عىلىمىنىڭ پروبلەمالارى، تاريحي ءبىلىم بەرۋ مەن اعارتۋ ءىسىنىڭ كەلەشەگى بەلگىلەنگەن بولاتىن.
ەلباسى ن.نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن ءۇش جىل قاتارىنان تاريحي تانىمعا ايرىقشا نازار اۋدارىلدى. ولار: 1997 جىلى – قوعامدىق كەلىسىم جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ؛ 1998 جىل – «حالىق بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى»، 1999 جىل – «ۇرپاقتار بىرلىگى مەن ساباقتاستىعى» ەدى.
ۇلتتىق تاريحقا ستراتەگيالىق تۇرعىداعى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن مەملەكەت باسشىسى 1999 جىلى شىققان «تاريح تولقىنىندا» كىتابىندا بايان ەتىپ بەردى:«ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا ساناۋلى كۇندەر قالعاندا ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدىڭ ەڭ كوكەيتەستى سۇراقتارى – ۇلتتىق ۇندەستىگىمىزدىڭ ءمان-ماڭىزى نەدە، قازىرگى قازاقستان ءۇشىن مادەنيەتكە قاتىستى ۇلگىنىڭ قاندايى قونىمدى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدىڭ ارقاۋى نەدە، قازىرگىدەي جەدەل قۇبىلاتىن زاماندا «مەن» دەگىزەرلىك ۇلتتىق قاسيەتتەردى قالاي ساقتاپ قالۋعا بولادى – مىنە، مۇنىڭ ءبارى دە ناقتىلى ومىرمەن بەتتەسكەن ساياساتتىڭ سۇراقتارى. ال ونىڭ جاۋابى بۇگىنگى ومىرمەن عانا استاسىپ جاتقان جوق، تۇنىعى مەن تۇمانى قابات- تاسقان تاريحتىڭ تۇڭعيىعىمەن دە ساباقتاسىپ جاتىر»
2003 جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا پرەزيدەنت ن.ءا.نازاربايەۆ بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن قابىلداۋ كەرەكتىگىن جاريالادى. باعدارلاما جۇزەگە اسىرىلعان 2004-2011 جىلدار ارالىعىندا – قازاقستاننىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسى بويىنشا 26 ارناۋلى زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. دەگەنمەن، مۇنىڭ ءبارى – تاريحي جادى مەن تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى اۋقىمدى جۇمىستىڭ باسى عانا ەدى.
نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ «قازاقستان–2050» ستراتەگياسىندا «ءبىز ۇلتتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ جۇمىسىن جالعاستىرۋىمىز كەرەك» – دەگەن تۇجىرىم جاساعان بولاتىن. وسىعان وراي، 2013 جىلى «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى قولعا الىندى. بۇل باعدارلامانىڭ نەگىزگى ماقساتى: قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ءادىسناما مەن ادىستەمە اقاۋىندا ساپالى سەكىرىستى جۇزەگە اسىرۋىنا جاعداي جاساۋ؛ قازاقتاردىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن نىعايتۋ، ۇلتتىق جاڭا دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ؛ قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحىنىڭ جيىرما جىلىنىڭ ءمانىن پايىمداۋدى.
ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋداعى كەلەسى ساتى – رۋحاني جاڭعىرۋ. بۇل ماقالاعا تىرەك بولىپ وتىرعان ەلباسىنىڭ ماقالاسى – ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ العىشارتى. ماقالانىڭ العاشقى ءبولىمى «ءححىعاسىرداعى ۇلتتىق سانا تۋرالى» دەپ اتالسا، ءىى بولىمىندە ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن العا قويىلعان مىندەتتەر كورسەتىلەدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ جوعارى رۋحاني دامۋعا قاتىستى ءسوزى دۇنيەتانىمدىق سالاداعى جاڭعىرۋ بويىنشا قولدانىلعان جاڭاشا ۇعىم. «سانانى جاڭعىرتۋدىڭ» مازمۇنىن نەگىزدەي وتىرىپ، پرەزيدەنت جاڭعىرۋدىڭ 6 باعىتىن بەلگىلەيدى:
1. باسەكەگە قابىلەتتىلىك؛
2. پراگماتيزم؛
3. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ؛
4. ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى؛
5. قازاقستاننىڭ ريەۆوليۋسيالىق ەمەس، ەۆوليۋسيالىق دامۋى؛
6. سانانىڭ اشىقتىعى.
بۇل باعىتتاردىڭ ءبارى بارىنشا وزەكتەندىرىلگەن جانە ۋاقىتتىڭ تالاپتارىنا ناقتى جاۋاپ بەرەدى.
«باسەكەلىك قابىلەت دەگەنىمىز - ۇلتتىڭ ايماقتىق نەمەسە جاھاندىق نارىقتا باعاسى، يا بولماسا ساپاسى جونىنەن وزگەلەردەن ۇتىمدى دۇنيە ۇسىنا الۋى». ول دۇنيەلەر ماتەريالدىق ەمەس، ولار: ءبىلىم، ەڭبەك رەسۋرستارى، ساپالى قىزمەت. الداعى ۋاقىتتا، جاڭا زامان تالاپتارىنا سايكەس، جاھاندانۋدىڭ سۇرانىسىنا ساي، ۇلتتىڭ، جالپى ەلدىك ىشكى نارىقتا بولسىن، الەمدىك ارەنادا بولسىن تابىستى بولۋى تابيعي رەسۋرستارعا بايلانىستى بولماي قالادى. تابيعي رەسۋرستار ەرتەڭ تاۋسىلۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى الەم ەندى سارقىلمايتىن رەسۋرستارعا ءمان بەرەتىن بولادى: ادامنىڭ اقىل-ويىنىڭ ناتيجەسىندە جاساعان ەڭبەگى، قىزمەتى، عىلىمي جاڭالىعى كەلەر كۇنگە سالاتىن ەڭ ماڭىزدى ءارى قىمبات كاپيتال. ءبىلىمدى ۇلتتى قالىپتاستىرۋ ارقىلى ولاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنە كەپىل بولا الادى. وسىعان سايكەس، ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ بويىنشا ءححى عاسىردىڭ سۇرانىسىنا يە، سونىڭ تالاپتارىنا لايىقتى بولۋى كەرەك. ولار: كومپيۋتەرلىك ساۋاتتىلىق، مادەني اشىقتىق، پوليگلوت بولۋ. بۇلار الەمنىڭ قاي تۇسىندا بولسىن سۇرانىسقا يە. ال «سيفرلى قازاقستان»، «ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ»، «مادەني جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم» سياقتى باعدارلامالار - ۇلتىمىزدى، ياعني بارشا قازاقستاندىقتاردى ءححى عاسىردىڭ تالاپتارىنا دايارلاۋدىڭ قامى.
ەلباسىنىڭ ماقالاسىندا ءبىزدىڭ ۇلتتىق كودىمىزداعى پراگماتيزمنىڭ بار ەكەندىگىنە دالمە-دال نەگىزدەمە بەرىلەدى. ۇلى دالاداعى قاتاڭ تابيعي جاعدايلار مەن شولەيتتى جەرلەردەگى تىرشىلىكپەن بايلانىسقان كوشپەندىلىك ءداستۇرى اتا-بابالارىمىزدىڭ بويىنا تابيعاتپەن ۇندەسكەن ءومىر سالتىن، ياعني پراگماتيزمدى قالىپتاستىردى. وتكەن عاسىرلارداعى قوعامدىق-ساياسي ويدىڭ دامۋىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ، ەلباسى راديكالدىق يدەولوگيانىڭ زامانى مۇلدەم كەلمەسكە كەتكەنىنىن تۇجىرىمدايدى. سول سەبەپتى، ءبىزدىڭ بولاشاققا جاسالاتىن ۇرانىمىز رەاليزم جانە پراگماتيزم بولماق.
XIX عاسىردا گەرمانيانىڭ ۇلى كانسلەرى وتتو بيسمارك Realpolitik مەملەكەتتىك باعىتىن ومىرگە ەنگىزدى. ول ءارتۇرلى يدەولوگيادان باس تارتىپ پراكتيكالىق تۇجىرىمدارعا باسىمدىق بەردى. سوندىقتان، ەلباسىنىڭ تۇجىرىمى انىق: ءبىز جەكەلەگەن ادامنىڭ جانە تۇتاس ۇلتتىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن شەكتەرىنىڭ اياسىندا ناقتى ماقساتتارعا قول جەتكىزۋدى باعدارلاۋىمىز كەرەك.
ۇلتتىق جاڭعىرۋدى ەكى ءتۇرلى قاعيدانى پايدالانا وتىرىپ وزگەرتۋگە بولادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى: ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ، ەكىنشىسى: ۇلتتىق بولمىستىڭ وزەگىن ساقتاي وتىرىپ، ونىڭ ءبىرقاتار سيپاتتارىن وزگەرتۋ. ياعني، رۋحاني جاڭعىرۋ ۇلتتىڭ مادەنيەتىن، ءسالت-داستۇرىن، تاريحىن، ادەبيەتىن ۇمىتۋدى كوزدەمەيدى، كەرىسىنشە ولاردى كەمەلدەندىرىپ، كەي تۇستارىن وزگەرتۋگە تاربيەلەيدى.
ەلباسى وسى تۇستا جەرگە، رۋعا ءبولىنۋ سەكىلدى كەرتارتپا قاسيەتتەردى سىنعا الادى: «ءبىز اركىم جەكە باسىنىڭ قانداي دا ءبىر ىسكە قوسقان ۇلەسى مەن كاسىبي بىلىكتىلىگىنە قاراپ باعالاناتىن مەريتوكراتيالىق قوعام قۇرىپ جاتىرمىز. بۇل جۇيە جەڭ ۇشىنان جالعاسقان تامىر-تانىستىقتى كوتەرمەيدى. وسىنىڭ ءبارىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ وتىرعانداعى ماقساتىم – بويىمىزداعى جاقسى مەن جاماندى سانامالاپ، تەرۋ ەمەس. مەن قازاقستاندىقتاردىڭ ەشقاشان بۇلجىمايتىن ەكى ەرەجەنى ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارعانىن قالايمىن» - دەيدى. وسىنى ايتا كەلىپ، قازاقستاندىقتار مىنا ەكى ەرەجەنى ءتۇسىنۋ كەرەكتىگىن اتاپ وتەدى:
- ءبىرىنشىسى – ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى.
- ەكىنشىسى – العا باسۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ كەرەك.
«ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ» اتتى ەكىنشى باعىتقا قاتىستى توقتالساق، پرەزيدەنت دامۋدىڭ امبەباپ ۇلگىسى بولمايتىنىن ناقتى جەتكىزىپ، تەك ۇلتتىق مودەلدى عانا العا تارتادى. قازىرگى ۋاقىتتاعى زاماناۋي ۇلت قۇرىلىسىندا بۇل تۇجىرىم اسا ماڭىزدى. ورتاق ءتىل، مادەنيەت، تاريح – بۇلار بارلىق زاماندا دا قۋاتتى مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى ەكەندىگى داۋسىز. بۇل باعىتتا ەڭ اۋەلى ۇلتتىق رۋح اتالادى. بۇل جەردە مەملەكەت باسشىسىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كەلەلى مونوگرافياسىن پاراقتاي وتىرىپ، تاريحقا قىسقاشا شولۋ جاساپ وتكەن ءجون. ءبىزدىڭ رۋحاني باستاۋلارىمىز قازىرگى قازاقستاننىڭ اۋماعىندا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ەكىنشى مىڭجىلدىقتا ءومىر سۇرگەن ەجەلگى ارييلەردەن باستالادى. سودان كەيىن ساياسات ساحناسىنا ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا بيلىك قۇرعان جاۋىنگەر ساقتار شىعادى. بۇدان سوڭ ۇلى عۇندار داۋىرىنە كەزەك بەرىلىپ، ولار تۇركىلەر بيلىگىنە دەيىنگى ب.د.د. ءىV عاسىردا ءومىر ءسۇردى. ودان كەيىنگى زاماندا ورىن العان تاريحي وقيعالار ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق-مادەني كەڭىستىگىندە كەڭ تۇردە كورىنىس تاپتى. سوندىقتان، ولاردى قايتا سانامالاپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. گەنەزيستىڭ جانە ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ەكپىن بەرگەن وسىنداي ورتاق قۇرامداستار بار. ايتىلعانداردى تۇيىندەيتىن بولساق، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇلتتىق رۋح تۋرالى ۇسىنعان تەزيسى ۇلى دالا ەلىن دامىتۋدىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشىنە اينالادى.
ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ءوز ماقالاسىندا جاڭا تاريحي كەزەڭگە ءتان قاتەرلەر مەن تاۋەكەلدەرگە جان-جاقتى باعا بەرە وتىرىپ، ۇلتتىڭ، ەلدىڭ الدىنا جاڭا مىندەتتەر قويىپ بەردى. ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى بۇكىل قوعام، ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستار، بارشا مەملەكەتتىك ورگاندار اعىمداعى جاعدايعا تالداۋ جاساپ، ءبىزدىڭ قاي جەردە تۇرعانىمىزدى انىقتاپ، ءاربىرىمىزدىڭ نە ىستەۋ كەرەكتىگىمىزدى جەتە ۇعىنۋى كەرەك. جاڭعىرۋ سانادا بولعاندىقتان، ءبىز ءوز ەلدىڭ تاريحىن ۇمىتپاي، بۇگىنگىسىمەن ماقتانىپ، ەرتەڭىنىڭ كىرپىشىن قالاۋىمىز كەرەك. ەلباسى ايتقانداي، سانامىز جىلدام بولۋى كەرەك. جولىمىز – جاڭارۋ ارقىلى بولاشاققا جەتۋ.
ادەبيەتتەر
1. نازاربايەۆ ن. تاريح تولقىنىندا. – الماتى: اتامۇرا، 1999
2. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ حالىققا جولداۋى: «قازاقستان ءوز دامۋىنداعى جاڭا سەرپىلىس جاساۋ قارساڭىندا» // ەگەمەن قازاقستان، 2006 جىل، 1 ناۋرىز.
3. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ حالىققا جولداۋى: «قازاقستان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي جەدەل جاڭارۋ جولىندا» // ەگەمەن قازاقستان، 2005 جىل، 18 اقپان.
4. ق ر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جالداۋى. باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتقا، باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكاعا، باسەكەگە قابىلەتتى قازاقستانعا // ەگەمەن قازاقستان، 19 ناۋرىز، 2004 جىل.
5. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ. قازاقستان – 2030: بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ وسىپ-وركەندەۋى، قاۋىپسىزدىگى جانە ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋى: ەل پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى // الماتى: ءبىلىم، 1997
6. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى «قازاقستان جولى-2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» // ەگەمەن قازاقستان، 2014ج. 17 قاڭتار.
You Might Also Like
-
جەر جەر بوپ جارالعالى جاعىمپازدىق تا ادام ا تا — حاۋا انا ۇرپاعىنىڭ، ياعني ونىڭ ىشكى ەسەبىنىڭ جاسىرىن قۇرالى رەتىندە عۇمىر كەشىپ كەلدى. وتكەن عاسىردا ستالينگە كوزسىز تابىنۋ، حرۋششيەۆ توڭىرەگىندە...
-
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى كۇلاش ءشامشيدينوۆا جالاقىسى تومەن بيۋدجەتتىك سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى قالاي ارتاتىنىن ءتۇسىندىردى.
