InfoHub Logo

قازانعاپ ۇلى تاتتىمبەت (1815 — 1860) — قازاقتىڭ ايگىلى كۇيشى كومپوزيتورى.

تۋىپ وسكەن جەرى قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋدانىنا قاراستى داستار تاۋىنىڭ ەتەگى، مىرجىق اۋىلى، قىزىلجال قىستاۋى. بۇل جەردى موشەكە بۇلاعى دەپ تە اتايدى. موشەكە تاتتىمبەتتىڭ ۇلكەن اكەسى. تاتتىمبەت نەبارى 45 جاس عۇمىر كەشىپ، دۇنيە سالعان سوڭ، قارقارالى جەرىندەگى تۇندىك وزەنىنىڭ بويىنا، بابالى مەن ارقالىق تاۋلارىنىڭ ورتاسىنداعى القاپقا جەرلەنگەن. بۇل تاتتىمبەتتىڭ اكەسى قازانعاپقا ارنالىپ سالىنعان زيرات. ىشىندە ءۇش قابىر بەسىكشە بار. بىرىندە — قازانعاپتىڭ ءوزى. ەكىنشىسىندە — قازانعاپتىڭ بايبىشەسى، تاتتىمبەتتىڭ اناسى قالايى. ۇشىنشىسىندە — تاتتىمبەت جاتىر. تاتتىمبەتتىڭ شىققان تەگى ورتا ءجۇز، ارعىن، ونىڭ ىشىندە مەيرامنان تارايدى. شەجىرە بويىنشا مەيرامنان قۋاندىق، سۇيىندىك، بەگەندىك، شەگەندىك، قاراكەسەك (بولاتقوجا)، شۇبىرتپالى دەگەن اتالار وربىگەن. وسىلاردىڭ ىشىندە تاتتىمبەت قاراكەسەگى بولىپ كەلەدى.

تاتتىمبەتتىڭ تۋىپ وسكەن ورتاسى كوشپەلىلەردىڭ سان عاسىرلىق مۋزىكالىق مادەنيەتىنىڭ ءداستۇرى ورنىققان، ارقاۋى بەكىگەن، اسىرەسە، كۇيشىلىكتىڭ تاريحي تەك تامىرى ۇزىلمەگەن، رۋحاني قۇنارلى ايماق. ارقا توسىندەگى قوڭىرولەڭ، ولەڭتى، دومبىرالى، سارىن، قورقىت كولى، جورعا، مۇڭلى، تارعىلدىڭ تاۋى، زىڭعىرتاۋ، اقولەڭ، دۋانا، سارجايلاۋ، بالقىلداق، قوسىشەك، كۇيتوككەن سياقتى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ قاي قايسىسى دا ءان كۇيمەن ساباقتاس. ان-كۇي ءومىر سالتقا اينالىپ، ادامداردىڭ تاعدىر تىرشىلىگىمەن بىتە قايناسقان ورتادا عانا توپونيمدىك ايعاققا اينالسا كەرەك.
تاتتىمبەت اتقا ەرتە ءمىنىپ، ەل ىسىنە ەرتە ارالاسقان ادام. باتىس ءسىبى گەنەرال-گۋبەرناتورى گەنەرال-مايور فون فريدريحس تاتتىمبەت تۋرالى ارنايى جيناعان مالىمەتىندە مىنانداي دەرەك كەلتىرەدى: «تاتتىمبەت — اق سۇيەكتەر اۋلەتىنەن، ءبىراق كوپەستەر گيلداسىنا تركەلمەگەن. قارقارالى وكرۋگىندەگى نۇربيكە شانشار بولىسىندا 1842 جىلدىڭ 20 قاڭتارىنان 1845 جىلدىڭ 25 قاڭتارىنا دەيىن بولىس بولدى. بۇل جۇمىستان ءوز ارىزى بويىنشا 1854 جىلدىڭ 29 شىلدەسىندەگى بۇيرىقتىڭ نەگىزىندە بوساتىلدى، قىلمىس جاساماعان، تەرگەۋدە، سوتتا بولماعان» (ووما، 3-قور، 3ء-تىزىم، 3902ء-ىس). تاتتىمبەت رەسەي پاتشاسى الەكساندر ءىى ءنىڭ تاققا وتىرۋ سالتاناتىنا قاتىسقان. سونداي اق، شوقان ءۋاليحانوۆ، گريگوريي نيكولايەۆيچ پوتانين، ادولف يانۋشكەيەۆيچ سياقتى وقىمىستى عالىمدارمەن، الشىنباي، قۇنانباي، شورماننىڭ مۇساسى، جايىقبايدىڭ ىبىرايى، كىشكەنتايدىڭ اققوشقارى، ساندىبايدىڭ ەردەنى، ءۋاليحاننىڭ شىڭعىسى سياقتى دالا شونجارلارىمەن، جاناق، شوجە، كەمپىرباي، ءبىرجان سال، جاياۋ مۇسا، ورىنباي سياقتى ءانشى اقىندارمەن، توقا، ىقىلاس، يتاياق، شاشاق سياقتى كۇيشىلەرمەن قادىرلەس سىيلاس بولعان. بۇل ادامدار تاتتىمبەت كوكىرەگىنەن كۇمبىرلەپ توگىلگەن اسەم كۇيلەردىڭ تۇساۋىن كەسىپ، تالعامپاز ساراپشىسى بولىپ وتىرعان.

ونىڭ ونەرىنە ءبىرجان سال:
«تاتتىمبەت — ارداگەرىم، ارعىن اسقان، قىرىق ءتۇرلى كۇي اينالعان بارماعىنا»، — دەپ سۇيسىنەدى.

تاتتىمبەت تالاي تالاي دودالى كۇي ايتىستارىنا ءتۇسىپ، قارسىلاسىن توسىلتۋ ءۇشىن، دومبىرادا قالىس، شالىس، تەرىس، قوساق بۇراۋلارىن كوپ قولدانعان. بۇل ءداستۇردىڭ ورنىعۋىنا مۇرىندىق بولعان. ابايدىڭ اناسى ۇلجانعا اپا بولىپ كەلەتىن مالقارا قىز، شۇبىرتپالىدان شىققان يتاياق، نايمان ىشىندەگى شاشاق سياقتى داۋلەسكەر دومبىراشىلارمەن تاتتىمبەت كۇي ايتىسىنا تۇسكەندە دومبىرانى بىردە باشپايىمەن قاعىپ، كەلەسىدە ۇستارامەن تارتىپ، ەندى بىردە پەرنەلەرىن قيىپ تاستاپ تارتىپ ونەر كورسەتكەنى تۋرالى قىزىقتى اڭگىمەلەر ەل ىشىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىلادى.

---