InfoHub Logo

جاڭگىر ۇلى تاۋكە حان (1626-1718) — قازاق حاندىعىنىڭ حانى، سالقام جاڭگىر حاننىڭ بالاسى. شەشەسى — قالماقتىڭ حوشوۋىت تايپاسىنىڭ بيلەۋشىسى كۇندەلەن-تايشىنىڭ قىزى. مۇراگەرلىك جولمەن قازاق حاندىعىنىڭ بيلىك تىزگىنىن قولعا العان كەزدە (1680 جىلى) تاۋكە ەل اعاسى جاسىنا كەلىپ اقىل توقتاتقان، مەملەكەت ىسىنە ارالاسىپ، مول تاجىريبە جيناقتاعان بىلىكتى جان بولاتىن. سوندىقتان دا ول تاققا وتىرىپ، اكە ءىسىن العا جالعاپ، ونىڭ ساياساتىن جۇرگىزگەنىمەن، ونى جۇزەگە اسىرۋعا كەلگەندە بۇرىنعى سۇرلەۋمەن كەتپەي، وزىندىك جاڭا جولمەن ءجۇردى. تاۋكەنى وزگە قازاق حاندارىنان ەرەكشەلەپ، ونىڭ شىن مانىندە كورەگەن باسشى، اقىلدى رەفورماتور ەكەنىن تانىتانىن قاسيەتى دە وسى وزىندىك جولمەن جۇرۋىندە. بۇل رەتتە ول ۇلى باباسى قاسىم حانعا قاراي بەيىمدەلەدى.

تاۋكە حاننىڭ ەلى ءۇشىن سىڭىرگەن ەرەن ەڭبەگى ەكى قىرىمەن ايرىقشا نازار اۋدارادى. ءبىرى — ەلدىڭ ىرگەسىن امان ساقتاۋدا سىرتقى ساياساتتى بىلگىرلىكپەن جۇرگىزىپ، انتالاعان كوپ دۇشپانعا بەل اۋدىرماعانى. ەكىنشىسى — ەلدىڭ ىشكى جاعدايىن رەتتەۋدەگى ساياسي-قۇقىقتىق ءتارتىپتى ورناتۋى. ول توڭىرەگىنە توپتان توراي شالدىرمايتىن، سىرتقا سىڭار ساباق ءجىپ الدىرمايتىن، ءبىر اۋىز سوزىمەن جۇرتتى جاتقىزىپ-ورگىزەتىن، بەدەلىمەن ەلدىڭ بىرلىك-بەرەكەسىن كىرگىزەتىن اقىل يەلەرىن جيناپ، حالقىن سولار ارقىلى باسقاردى، اقىل-وي، پاراسات ۇستەمدىگىن ورناتتى. تاريح دەرەگى سول كەزدە تاۋكەنىڭ قاسىندا ۇلى ءجۇز الىبەك ۇلى تولە، ورتا ءجۇز كەلدىبەك ۇلى قازىبەك، كىشى ءجۇز بايبەك ۇلى ايتەكە، قىرعىز قاراشورا ۇلى كوكىم، قاراقالپاق ساسىق بي، قاتاعان جايما سەكىلدى حالىقتىڭ ىشىنەن ۋاقىتتىڭ ءوزى ەكشەپ شىعارعان، دانالىق سوزىمەن، ادىلەتتى ىسىمەن، قارا قىلدى قاق جارعان تۋرا بيلىگىمەن اتتارى بۇل كۇندە اڭىزعا اينالعان اتاقتى بيلەردىڭ بولعانىن ايتادى. وسىنداي الىپتاردىڭ زامانا تىنىسىن تامىرشىداي تاپ باسىپ تانىپ، حالىقتىڭ باسىن قوسىپ، ەلدىڭ بىرلىك — بەرەكەسىن كەتىرەر ىشكى داۋ — جانجالدى، بارىمتا — سىرىمتانى تيىپ، ەلدى ىنتىماقتا ۇستاۋ ماقساتىندا وي توعىستىرىپ، ءبىر باعىتتا يگىلىكتى ءىس-قيمىل جاساۋ ارقاسىندا قازاق حاندىعىنىڭ جاعدايى كۇرت جاقسارىپ، سىرتقا ايبارىن اسىردى. جۇرت ەردى ەل قولداسا — بەرەكە، حاندى ەل قولداسا مەرەكە ەكەنىن كوردى. سول سەبەپتى دە تاۋكە حان ەل بيلەگەن كەز - حالىق ەسىندە «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» تىنىش بەرەكەلى زامان بولىپ قالدى.

---