InfoHub Logo

تاۋەكەل حان (1582-1598 ج.ج. بيلىك قۇرعان). XVI عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان XVII عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى شىعايدىڭ ابداللاحقا ءوتىپ كەتۋى، تاۋەكەلدىڭ ودان قالۋى، قازاق سۇلتاندارى قاتىسقان 1588-جىلعى تاشكەنت كوتەرىلىسى، 1594-1595 جىلدارداعى تاۋەكەل تۇركىستاندى، تاشكەنتتى، فەرعانانى، سامارقاندتى باسىپ العان كەزدەگى سوعىس وقيعالارى سياقتى دەرەكتەرمەن بەلگىلى. بۇل ايماقتاردىڭ قازاق حاندىعى قۇرامىنا قوسىلۋىنىڭ تاريحي ماڭىزى زور بولدى، ءبىر تاريحي كەزەڭنىڭ ەكىنشىسىمەن الماسۋىن كورسەتتى. بۇل وقيعالار تەك قازاق حاندىعىنا عانا ەمەس، شايبانيلىك مەملەكەتتەرگە دە ەلەۋلى ىقپال جاسادى، ويتكەنى ورتا ازياداعى اۋلەتتەر اۋىسۋىنىڭ سولارمەن تىكەلەي بايلانىسى بولدى.

1582 جىلى شىعاي حان ولگەننەن كەيىن تاۋەكەل حان بولدى. ابداللاحقا ۆاسسالدىق تاۋەلدىلىك ونىڭ كەزىندە دە ساقتالىپ قالدى. ءبىراق 1582 جىلدىڭ باس كەزىندە-اق «ءاندىجان مەن فەرعاناعا جورىقتان قايتىپ كەلە جاتقاندا تاۋەكەل وزىنە حاننىڭ تەرىس نيەتىنەن كۇدىكتەنىپ، ونى تاستاپ، ءوزىنىڭ دەشتى قىپشاعىنا كەتىپ قالدى» دەلىنگەن دەرەك تە بار.

تاۋەكەلدى وسىنداي قادام جاساۋعا يتەرمەلەگەن سەبەپتەر دەرەكتەمەلەردە تۇسىندىرىلگەنىمەن ءبىرسىپىرا پىكىر ايتۋعا بولادى.

... تاۋەكەل سىر ءوڭىرىنىڭ قالالارى ءۇشىن كۇرەستى باستاپ، 1586 جىلى تاشكەنتتى الۋعا ارەكەت جاسايدى. ابداللاح حاننىڭ اسكەرلەرى وڭتۇستىكتە شوعىرلانعانىن ءبىلىپ، تاۋەكەل ماۋارانناحردىڭ سولتۇستىك ايماقتارىنا شابۋىلدايدى. ونىڭ شابۋىلى تۇركىستان، تاشكەنت، ءتىپتى سامارقاند سياقتى قالالاردى تالقاندادى، تاۋەكەل شايقاسقا تۇسپەي، اسىعىس شەگىنىپ كەتتى. ءسويتىپ، تاۋەكەلدىڭ تاشكەنتتى الۋعا جاساعان العاشقى ارەكەتى ءساتسىز اياقتالدى.

تاشكەنت وڭىرىندە بولعان 1588 جىلعى كوتەرىلىس سول كەزىندەگى قازاق حالقى تاريحىنداعى ماڭىزدى وقيعالار قاتارىنا جاتادى. ول جونىندە حافيز تىنىشتىڭ «شاراف-نامە — يي شاحي» جانە مۋكيميدىڭ «زافار - نامە» دەگەن ەڭبەكتەرىندە قىزىقتى مالىمەتتەر مەن جاعداياتتار كەلتىرىلگەن. تاشكەنت كوتەرىلىسىنە زەرتتەۋشىلەر وسى كەزگە دەيىن نازار اۋدارماي كەلدى، ال ول ورتا ازيا — قازاقستان ايماعىنداعى تاريحتىڭ دامۋىنا ەداۋىر دارەجەدە ىقپال ەتكەن ەدى.

سول كەزدە قازاق سۇلتاندارى ساۋران بيلەۋشىسى يشانكەلدى اۋتارشى مەن ناۋرىز بي قۇسشىنىڭ وزدەرىنە قاكۇنەمدىك جاساۋعا دايىندالىپ جاتقانىن ءبىلىپ، وزبەك اسكەرىنە قارسى اتتاندى. الايدا بۇل كۇرەستە يشانكەلدى بي جەڭىپ، قازاق سۇلتاندارى مەن بۇلىكشى امىرلەرى جەڭىلىس تاپتى. ءۇش ايعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلىپ، اسكەري بۇلىك سيپاتىندا بولعان كوتەرىلىس وسىلاي اياقتالدى. كوتەرىلىسكە بۇلىكشى امىرلەرمەن جانە قازاق سۇلتاندارىمەن قاتار كوشپەلى تايپالار دا قاتىستى. 1588 جىلعى وقيعالار سودان كەيىنگى 1598-1599 جىلدارداعى وقيعالاردىڭ، اتاپ ايتقاندا، شايباني اۋلەتىن اشتارحاني اۋلەتىنىڭ الماستىرۋى سياقتى ەلەۋلى وقيعانىڭ العى شارتى بولدى.

سوناۋ 1585 جىلى-اق ابداللاحقا دەربەس قارسى شىققان تاۋەكەل بۇل كوتەرىلىسكە قاتىسقان جوق. ول جەڭگەن جاعدايدا وزىنە ايتارلىقتاي پايدا كەلتىرەتىن بولسا دا، باسقا قازاق سۇلتاندارى جۇرگىزگەن بۇل كۇرەسكە قوسىلمادى. تاۋەكەل 1582 جىلدىڭ اياعىندا ابداللاحتان كەتكەننەن كەيىن ونىڭ جوعارعى بيلىك ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت تابان تىرەسە كۇرەسۋىنە تۋرا كەلدى. 1596 جىلى ونىڭ حان اتاعى بولعانىمەن، الايدا ول وسى زاڭدى نەگىزگە الماعان ەدى. تاۋەكەلدىڭ سول جىلعى تاشكەنتتى شابۋىن سۋرەتتەي كەلىپ، ەسكەندىر مۇڭشىنىڭ ءوزى دە «وزىنە حان اتاعىن العان قازاق تاۋەكەل سۇلتان سانسىز كوپ اسكەرمەن تاشكەنتكە جاقىنداپ كەلدى» دەپ حابارلايدى. بۇدان تاۋەكەلدىڭ حان جاعدايىن 1586 جانە 1594 جىلدار اراسىندا جۇرگىزىلگەن ۇزاق تا تاباندى كۇرەس ناتيجەسىندە جەڭىپ العانى، ونىڭ سودان كەيىن ماسكەۋمەن قاتىناستار جاساۋ كەزىندە ناعىز حان رەتىندە ارەكەت ەتكەنى انىق بولادى.

1594 جىلى تاۋەكەل ءوزىن بوداندىعىنا قابىلداۋدى ءوتىنىپ، فەدور پاتشاعا قۇل-مۇحامەدتى ەلشى ەتىپ جىبەردى.

قازاق ەلشىلەرى ورىس پاتشاسىنا قازاق حاندىعىنىڭ جايى تۋرالى ءبىرقاتار قىزىقتى مالىمەتتەر جەتكىزدى. ماسەلەن، قۇل-مۇحامەد بىلاي دەپ حابارلاعان: «ال ءقازىر بۇحارا پاتشاسىمەن ۋاقىتشا تاتۋمىز، ال نوعايلارمەن باۋىرلارداي تاتۋمىز، تينەحماتتىڭ بالالارىمەن دە، ۇرىس تۇقىمىمەن دە الا-بوتەن ەمەسپىز». بۇل ەلشىلىك تۋرالى ىستە تاۋەكەل حان «قازاق جانە قالماق پاتشاسى» دەپ تە اتالعان، بۇدان وعان ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقسستاندى مەكەندەگەن قازاقتارعا جاقىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كەيبىر جوڭعار رۋلارى باعىنعان دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى. سونىمەن قازاق ەلشىلىگىنىڭ الدىندا وراز-مۇحاممەدتى قايتارۋعا قول جەتكىزۋ جانە ابداللاحقا قارسى كۇرەستە ماسكەۋدىڭ كومەگىنە ۋادەسىن الۋ مىندەتتەرى قويىلدى.

1595 جىلعى ناۋرىز ايىندا ەلشىگە پاتشانىڭ جاۋاپ گراموتاسى تاپسىرىلدى، وندا تاۋەكەلگە قازاق حاندىعىن «ءوزىنىڭ پاتشالىق قول استىنا» الاتىنىن حابارلاعان جانە «پاتشا مەن حانزادالارعا وق اتاتىن قارۋ» جىبەرۋگە ۋادە ەتەدى دە، ودان ءارى مىناداي تىلەك ايتادى: تاۋەكەل «ءبىزدىڭ پاتشالىق قول استىمىزدا بولعاندىقتان جانە ءبىزدىڭ پاتشالىق ءامىرىمىز بويىنشا بۇحارا پاتشاسىمەن جانە بىزگە وپاسىزدىق جاساعان ءسىبىر پاتشاسى كوشىممەن سوعىسىپ، ءبىزدىڭ ۇلى مارتەبەلى پاتشامىزعا جول سالاتىن بولاسىزدار».

تاۋەكەلدىڭ ەلشىلەرى ماسكەۋگە يران شاحى ابداللاحقا قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋى تۋرالى كەلىسىمگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن يران ەلشىسىن وزدەرىمەن بىرگە تاۋەكەلگە جىبەرۋىن سۇرادى. ەلشىلەردىڭ ءوتىنىشى ورىندالدى.

قۇل-مۇحاممەد ەلشىلىگىنە جاۋاپ رەتىندە 1595 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ماسكەۋدەن تاۋەكەل حانعا ءتىلماش ۆەليامين ستەپانوۆ جىبەرىلدى.
سونىمەن، قالىپتاسقان جاعدايدا قامقورلىق تۋرالى ماسەلە جونىندە كەلىسىمگە كەلۋ مۇمكىن بولماي شىققانىمەن، ديپلوماتيالىق قاتىناستار، سونداي-اق ساۋدا بايلانىستارى XVI عاسىردىڭ كەيىنگى جىلدارىندا دا جالعاسا بەردى. قازاق-ورىس ديپلوماتيالىق قاتىناستارىنىڭ دامۋى كەرۋەن ساۋداسىنىڭ ودان ءارى كەڭەيۋىنە جاعداي جاسادى. قازاقتار رىنوكقا ءوز تاۋارلارىن: مالىن، مال ونىمدەرىن جانە ت.ب. اپارىپ وتىردى. رەسەيدەن ورتا ازيا مەن سىبىرگە اپاراتىن جول قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعى ارقىلى ءوتتى. توبىل قالاسىنان ورتا ازياعا اپاراتىن ساۋدا جولى ەرتىس وزەنى ارقىلى ەسىل وزەنىنىڭ باس جاعىنا قاراي، ال ول جاقتان ۇلىتاۋدى اينالىپ ءوتىپ، سارىسۋ ارقىلى تۇركىستانعا دەيىن، سونان سوڭ سىرداريا وزەنى ارقىلى بۇحاراعا وتەتىن ەدى.

1598 جىلى تاۋەكەل شايباني ۇرپاقتارىنىڭ مەملەكەتىنە جاڭا شاپقىنشىلىق جاسايدى. ابداللاح حان تاۋەكەلدى وزىنە لايىقتى قارسىلاس دەپ ساناماي، وعان قارسى شەكارالاس وڭىرلەر سۇلتاندارىنىڭ، امىرلەرىنىڭ اسكەرلەرى مەن ءوز اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگىن جىبەرگەن. تاشكەنت پەن سامارقاند اراسىنداعى ءبىر جەردە شايقاس بولعان. ابداللاح اسكەرى اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. ابداللاح ولگەننەن كەيىن حاندىق ساياسي داعدارىس كەزەڭىنە ەندى.

ءسويتىپ تاۋەكەل از ۋاقىت ىشىندە تۇركىستاندى، تاشكەنتتى، فەرعانانى الدى.

1598 جىلى ناۋرىزدا ابدوللا حان قايتىس بولىپ، ابدىلھۇمين حان بولدى. يران شاحى ابباس وعان جاۋلىق ويلادى. وسىنى پايدالانعان تاۋەكەل حانشاپقىنشىلىق سوعىس قوزعاپ، ءجۇز مىڭنان استام قازاق اسكەرىمەن ماۋارانناحرعا باسىپ كىرىپ، احسي، ءانديجان، تاشكەنت، سامارقاند قالالارىن باسىپ الدى. تاۋەكەل حان ءوزىنىڭ تۋىسى ەسىم سۇلتاندى 20 مىڭداي اسكەرمەن سامارقاندا قالدىرىپ، ءوزى 70-80 مىڭ اسكەرىمەن بۇحارانى الۋعا اتتاندى. قازاق اسكەرلەرى بۇحارانى 20 كۇن قورشادى. قالا بەكىنىسى تۇبىندەگى ءبىر شايقاستا تاۋەكەل حان اۋىر جارالانىپ، تاشكەنتكە قايتىپ كەلىپ قازا بولدى.

---