تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى
تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى
كونسپەكت
ەسىم حاننىڭ بالاسى جاڭگىر 1628 - 1652 جىلدارى حان بولعان. قازاق حالقى ونىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستەگى عاجايىپ ەرلىكتەرى ءۇشىن سالقام جاڭگىر اتادى. 1643 جىلى جوڭعاردىڭ قالىڭ قولى قازاق جەرىنە باسىپ كىرىپ، وربۇلاققا بەكىنگەن جاڭگىر حاننىڭ 600 cاربازى جوڭعاردىڭ 50 مىڭ اسكەرىنە قارسى تۇردى. كومەككە سامارقان قالاسىنىڭ اكىمى ءجالاڭتوس باتىر 20 مىڭ قولمەن كەلەدى. وربۇلاق شايقاسى حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى وشپەس جارقىن بەتتەردىڭ ءبىرى.
جاڭگىردىڭ بالاسى تاۋكە حان 1680 - 1715 جىلدارى ەل باسقارىپ، كورەگەن ساياساتكەر، اقىلدى ديپلومات، قۇدىرەتى كۇشتى حان بولدى. ول ىشكى فەودالدىق تارتىس پەن بىتىراڭقىلىقتى جويۋعا تىرىستى. ءبىر ورتالىققا باعىنعان قازاق حاندىعىن قۇرۋعا كۇش سالدى. تاۋكە حاندىق بيلىكتى كۇشەيتۋ ماقساتىن كوزدەپ، بيلەرگە ارقا سۇيەۋگە، سۇلتانداردىڭ بيلىگىن شەكتەۋگە تىرىستى. “حاندىق كەڭەستە” بيلەر نەگىزگى ءرول اتقارا باستادى. بيلەر حاندىقتىڭ ىشكى ءومىرى مەن سىرتقى ساياسي ىستەردىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن شەشىپ وتىردى. تاۋكە حان بيلىگىنىڭ ءبىر بولىگىن بيلەرگە بەرۋ ارقىلى ىقپالدى بيلەردى مەملەكەتتىك ىستەردى شەشۋگە، ەلدى باسقارۋعا تارتتى. تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ قاتىسۋىمەن “بيلەر كەڭەسىنىڭ” قۇرىلتايىن ءساتتى ۇيىمداستىرىپ وتىردى. تاۋكە حاننىڭ باستى ماقساتى – ىدىراي باستاعان حاندىقتاعى ساياسي جاعدايدى رەتتەۋگە كۇش سالۋ. قۇقىقتىق ءتارتىپ پەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىن ايقىندايتىن “جەتى جارعى” نورمالار جيىنتىعىن ءۇش ءبيدىڭ قاتىسۋىمەن جاسادى. “جەتى جارعىدا” قاراستىرىلعان ماسەلەلەر: جەر داۋى. ءۇي - ءىشى مەن بالا تاربيەلەۋ. ۇرلىق - قارلىق، بارىمتا. ءبىر حالىق پەن باسقا رۋ اراسىنداعى داۋ. ۇلتىن جاۋدان قورعاۋ. قۇن داۋى. جەسىر داۋى. “جەتى جارعى” رۋلار مەن تايپالار اراسىنداعى الاۋىزدىقتاردى، ءۇش ءجۇز اراسىنداعى قايشىلىقتاردى باسەڭدەتتى. ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا، حاندىق بيلىكتىڭ زاڭ نەگىزىندە كۇشەيۋىنە ۇلەس قوستى.
تولە الىبەك ۇلى (1663 - 1756) جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى، جايساڭ جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. تولە بي ءوز ءومىرىن ەلىنىڭ بىرلىكتە، ىنتىماقتا بولۋىنا ارناعان. قازىبەك كەلدىبەك ۇلى (1667 - 1764) سىرداريا جاعاسىنداعى ءبىر اۋىلدا دۇنيەگە كەلىپ، جاستىق شاعىن قاراتاۋ، ۇلىتاۋ اتىرابىندا وتكىزگەن. قازىبەك بي تايكەلتىر بيمەن بىرگە قالماق حانىنا بارىپ، الماستاي وتكىر سوزىمەن ونى جەڭىپ، مالىن دا، جانىن دا تۇگەل الىپ قايتقان. ايتەكە بايدىبەك ۇلى (1682 - 1766) – اتاقتى ءجالاڭتوس باتىردىڭ ۇرپاعى. شىن ەسىمى – ايتىق. كىشى جۇزدەن شىققان قازاقتىڭ اتاقتى شەشەن ءبيى. 1710 جىلى جوڭعار شابۋىلىن تويتارۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋ ءۇشىن قاراقۇم ماڭىندا قازاق جۇزدەرىنىڭ وكىلدەرى باس قوستى. حاندىق جاساقتارى قۇرىلدى. قازاق جاساقتارى جوڭعارلاردى تالقانداپ، شىعىسقا قاراي ىعىستىردى. قازاق حاندىعىنداعى ءىرى شونجارلار اراسىنداعى الاۋىزدىق پەن ەنجارلىق جاۋدان قورعانۋ ءۇشىن حالىقتى جۇمىلدىرۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىردى. 1715 جىلى تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن جاعداي قايتادان اۋىرلاپ كەتتى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. اتاقتى ءجالاڭتوس باتىردىڭ ۇرپاعى:
2. قازىبەك ءبيدىڭ جاستىق شاعى وتكەن جەر:
3. تولە بي ءوز ءومىرىن ارنادى:
4. “جارعى” ءسوزىنىڭ قازاقشا ۇعىمى:
5. 1710 جىلعى قاراقۇم جيىنىندا تالقىلانعان ماسەلە:
6. جوڭعار فەودالدارىنىڭ وڭتۇستىك قازاقستانعا شابۋىلداعان ۋاقىتى:
7. تاۋكە حاننىڭ باستى ماقساتى:
8. بيتوبە مەن كۇلتوبەدە وتكىزىلدى:
9. تاۋكە حان تۇسىندا سوتتىق مانساپتى اتقاردى:
10. تاۋكە حان تۇسىندا حاندىق كەڭەستە نەگىزگى ءرولدى اتقاردى:
11. تاۋكە حاننىڭ ەل باسقارعان كەزى:
12. 1680 جىلى جوڭعارلار باسىپ العان قالالار:
13. جاڭگىر حانعا سامارقاننان كومەككە كەلگەن باتىر:
14. وربۇلاق شايقاسى بولعان جەر:
15. ەرلىك ىستەرى كورشى ەلدەرگە اڭىز بولىپ تاراعان قازاقتىڭ حانى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
ەسىم حاننىڭ بالاسى جاڭگىر 1628 - 1652 جىلدارى حان بولعان. قازاق حالقى ونىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستەگى عاجايىپ ەرلىكتەرى ءۇشىن سالقام جاڭگىر اتادى. 1643 جىلى جوڭعاردىڭ قالىڭ قولى قازاق جەرىنە باسىپ كىرىپ، وربۇلاققا بەكىنگەن جاڭگىر حاننىڭ 600 cاربازى جوڭعاردىڭ 50 مىڭ اسكەرىنە قارسى تۇردى. كومەككە سامارقان قالاسىنىڭ اكىمى ءجالاڭتوس باتىر 20 مىڭ قولمەن كەلەدى. وربۇلاق شايقاسى حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى وشپەس جارقىن بەتتەردىڭ ءبىرى.
جاڭگىردىڭ بالاسى تاۋكە حان 1680 - 1715 جىلدارى ەل باسقارىپ، كورەگەن ساياساتكەر، اقىلدى ديپلومات، قۇدىرەتى كۇشتى حان بولدى. ول ىشكى فەودالدىق تارتىس پەن بىتىراڭقىلىقتى جويۋعا تىرىستى. ءبىر ورتالىققا باعىنعان قازاق حاندىعىن قۇرۋعا كۇش سالدى. تاۋكە حاندىق بيلىكتى كۇشەيتۋ ماقساتىن كوزدەپ، بيلەرگە ارقا سۇيەۋگە، سۇلتانداردىڭ بيلىگىن شەكتەۋگە تىرىستى. “حاندىق كەڭەستە” بيلەر نەگىزگى ءرول اتقارا باستادى. بيلەر حاندىقتىڭ ىشكى ءومىرى مەن سىرتقى ساياسي ىستەردىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن شەشىپ وتىردى. تاۋكە حان بيلىگىنىڭ ءبىر بولىگىن بيلەرگە بەرۋ ارقىلى ىقپالدى بيلەردى مەملەكەتتىك ىستەردى شەشۋگە، ەلدى باسقارۋعا تارتتى. تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ قاتىسۋىمەن “بيلەر كەڭەسىنىڭ” قۇرىلتايىن ءساتتى ۇيىمداستىرىپ وتىردى. تاۋكە حاننىڭ باستى ماقساتى – ىدىراي باستاعان حاندىقتاعى ساياسي جاعدايدى رەتتەۋگە كۇش سالۋ. قۇقىقتىق ءتارتىپ پەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىن ايقىندايتىن “جەتى جارعى” نورمالار جيىنتىعىن ءۇش ءبيدىڭ قاتىسۋىمەن جاسادى. “جەتى جارعىدا” قاراستىرىلعان ماسەلەلەر: جەر داۋى. ءۇي - ءىشى مەن بالا تاربيەلەۋ. ۇرلىق - قارلىق، بارىمتا. ءبىر حالىق پەن باسقا رۋ اراسىنداعى داۋ. ۇلتىن جاۋدان قورعاۋ. قۇن داۋى. جەسىر داۋى. “جەتى جارعى” رۋلار مەن تايپالار اراسىنداعى الاۋىزدىقتاردى، ءۇش ءجۇز اراسىنداعى قايشىلىقتاردى باسەڭدەتتى. ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا، حاندىق بيلىكتىڭ زاڭ نەگىزىندە كۇشەيۋىنە ۇلەس قوستى.
تولە الىبەك ۇلى (1663 - 1756) جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى، جايساڭ جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. تولە بي ءوز ءومىرىن ەلىنىڭ بىرلىكتە، ىنتىماقتا بولۋىنا ارناعان. قازىبەك كەلدىبەك ۇلى (1667 - 1764) سىرداريا جاعاسىنداعى ءبىر اۋىلدا دۇنيەگە كەلىپ، جاستىق شاعىن قاراتاۋ، ۇلىتاۋ اتىرابىندا وتكىزگەن. قازىبەك بي تايكەلتىر بيمەن بىرگە قالماق حانىنا بارىپ، الماستاي وتكىر سوزىمەن ونى جەڭىپ، مالىن دا، جانىن دا تۇگەل الىپ قايتقان. ايتەكە بايدىبەك ۇلى (1682 - 1766) – اتاقتى ءجالاڭتوس باتىردىڭ ۇرپاعى. شىن ەسىمى – ايتىق. كىشى جۇزدەن شىققان قازاقتىڭ اتاقتى شەشەن ءبيى. 1710 جىلى جوڭعار شابۋىلىن تويتارۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋ ءۇشىن قاراقۇم ماڭىندا قازاق جۇزدەرىنىڭ وكىلدەرى باس قوستى. حاندىق جاساقتارى قۇرىلدى. قازاق جاساقتارى جوڭعارلاردى تالقانداپ، شىعىسقا قاراي ىعىستىردى. قازاق حاندىعىنداعى ءىرى شونجارلار اراسىنداعى الاۋىزدىق پەن ەنجارلىق جاۋدان قورعانۋ ءۇشىن حالىقتى جۇمىلدىرۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىردى. 1715 جىلى تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن جاعداي قايتادان اۋىرلاپ كەتتى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. اتاقتى ءجالاڭتوس باتىردىڭ ۇرپاعى:
2. قازىبەك ءبيدىڭ جاستىق شاعى وتكەن جەر:
3. تولە بي ءوز ءومىرىن ارنادى:
4. “جارعى” ءسوزىنىڭ قازاقشا ۇعىمى:
5. 1710 جىلعى قاراقۇم جيىنىندا تالقىلانعان ماسەلە:
6. جوڭعار فەودالدارىنىڭ وڭتۇستىك قازاقستانعا شابۋىلداعان ۋاقىتى:
7. تاۋكە حاننىڭ باستى ماقساتى:
8. بيتوبە مەن كۇلتوبەدە وتكىزىلدى:
9. تاۋكە حان تۇسىندا سوتتىق مانساپتى اتقاردى:
10. تاۋكە حان تۇسىندا حاندىق كەڭەستە نەگىزگى ءرولدى اتقاردى:
11. تاۋكە حاننىڭ ەل باسقارعان كەزى:
12. 1680 جىلى جوڭعارلار باسىپ العان قالالار:
13. جاڭگىر حانعا سامارقاننان كومەككە كەلگەن باتىر:
14. وربۇلاق شايقاسى بولعان جەر:
15. ەرلىك ىستەرى كورشى ەلدەرگە اڭىز بولىپ تاراعان قازاقتىڭ حانى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
قازاق حالقىنىڭ 16 - 17 عاسىرلارداعى شارۋاشىلىعى
