تەرەڭ حاراكتەرلەر جاسايىق
دراماتۋرگيا ماسەلەلەرى ادەبيەتتەن تىس ءومىر ءسۇرۋدى ويلامايتىن ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز مىقتاپ اتسالىسىپ وتىرعاندا عانا ويداعىداي شەشىلەدى دەپ بىلەمىن. ءبىز ءوز ويىمىزدى، ءوز پىكىرىمىزدى، ازدى-كوپتى تۆورچەستۆولىق تاجىريبەمىزدى جاسقانباي ورتاعا سالىسىپ وتىرساق ءار ماسەلەگە تالعامپازدىقپەن قاراي بىلەتىن جازۋشىلار جۇرتشىلىعى ءۇشىن پايدادان باسقا ەشتەڭە كەلمەسكە كەرەك.
وسى تۇرعىدان قاراپ، مەن، تەوريالىق جاعىنان گورى پراكتيكالىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق جاعىنا كوبىرەك نازار اۋداراتىن بۇگىنگى سوزىمدە، ەڭ الدىمەن، ءبىزدىڭ سوۆەتتىك دراماتۋرگيا جونىندە، ونىڭ ىشىندە، قازاق سوۆەت دراماتۋرگياسى جونىندە بىرنەشە پىكىر ايتا كەتكىم كەلەدى.
كوركەم ادەبيەتتىڭ ەرەكشە ءبىر قيىن جانرى بولىپ تابىلاتىن دراماتۋرگيا كوبىنەسە ارەكەتكە قۇرىلادى، بۇندا تارتىس (كونفليكت) مەيلىنشە شيەلەنىسىپ وتىرادى، ايقىن كورىنەدى دەسەدى.
بۇعان، ارينە، داۋ بولماسقا كەرەك. ءبىراق، وسى شارتتار ادەبيەتتىڭ باسقا دا كورنەكتى جانرلارىنا كەرەك ەمەس پە؟ ادامدار ارەكەتى كۇشەيىپ، وي-قيالى ورىستەپ، ىشكى دۇنيەسى تەرەڭ سۋرەتتەلىپ وتىرمايتىن رومان ءبىزدىڭ زاماندا ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس! ەندەشە، كەيبىر جازۋشىنىڭ جالقاۋ قيالى «قايتىپ كەلمەسكە كەتكەن» باياعى ءبىر جالقاۋلىعىن جانداندىرۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنى دە انىق.
ساحنادا قويىلاتىن ەرەكشەلىگى بولعاندىقتان مەنىمشە، دراماتۋرگيا، ەڭ الدىمەن مىنالاردى تالاپ ەتەدى: مۇندا ۋاقيعانى، ارەكەتتى بىرنەشە ارنانىڭ ەمەس، نەگىزگى ءبىر ارنانىڭ توڭىرەگىنە قۇرىپ، بارىنشا شيەلەنستىرۋ كەرەك، بەلگىلى الەۋمەتتىك ورتاعا ءتان حاراكتەردى رومانداعى سەكىلدى بىرنەشە ادامنىڭ تۇلعاسىنان كورسەتپەي، ءبىر ادامنىڭ تۇلعاسىنان كورسەتكەن ءجون. ونىڭ ۇستىنە كورۋشى «ەندى نە بولار ەكەن؟» دەپ ۋاقيعا سوڭىن شىدامسىز ىقىلاسپەن كۇتىپ وتىراتىن بولۋى دا داۋسىز شارت. ەندەشە، كەيدە ءتىپتى ءتاۋىر روماننىڭ وزىنەن كەزدەسىپ قالىپ وتىراتىن كەيبىر ۋاقيعا سەلكەۋلىگى، توزالىڭدىعى دراماتۋرگيالىق شىعارمادان ەشقانداي ورىن الماۋعا كەرەك.
ءبىز درامانىڭ بارىسىندا حاراكتەر پايدا بولىپ، قالىپتاسىپ وتىرۋ كەرەك دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتامىز. بۇل بار ۋاقىتتى بىردەي مىندەتتى دە، مۇمكىن دە ەمەس سياقتى كورىنەدى ماعان. ۋاقيعاسى قانشا قويۋ بولسا دا قانشاما شيەلەنىسىپ وتىرسا دا وتەللا مەن ياگونىڭ نەمەسە اربەنين مەن نينانىڭ حاراكتەرىنە پەسانىڭ بارىسىندا سونشالىق زور وزگەرىس بولا قويدى ما؟ — دەگەن سۇراق قويعىم كەلەدى.
نەمەسە ءومىردىڭ وزىنە كەلەلىك. ۇلى وتان سوعىسىندا قازا بولعان نيكولاي گاستەللو، زويا كوسمودەميانسكايا سياقتى تالاي جاس قاھارماندارىمىزدىڭ كۇندەلىكتەرىن وقىپ وتىرساق، ولاردىڭ جاس شاعىنىڭ وزىندە-اق سوعىسقا ابدەن قالىپتاسقان حاراكتەر رەتىندە ەنگەنىن بايقايمىز. بىزگە درامادا ارەكەتتەر حاراكتەردى اشۋ ءۇشىن كەرەك دەسەدى. مەنىمشە، سول ارەكەتتەردى جاساۋ ءۇشىن حاراكتەر كەرەك. حاراكتەر دەگەنىمىز بەلگىلى جاعدايدا اشىلادى دا، ارەكەتتەر حاراكتەردى بەلگىلەمەي، قايتا سول حاراكتەردىڭ ىشكى سىرىنان تۋۋعا ءتيىس. سولاي بولعاندىقتان دا ءبىز حاراكتەرلەردىڭ سوقتىعىسىن، تارتىسىن ءسوز قىلعاندا، ءومىردىڭ جانە ونىڭ قۇرىلىستارىنىڭ قايشىلىققا تولى ەكەنىن ايتپاق بولامىز. مىنە، وسىعان قاراماستان كەيبىر جولداستار وندىرىستىك كەمشىلىكتەردى، تەحنولوگيا ماسەلەسىندە كەزدەسەتىن كەيبىر قايشىلىقتاردى حاراكتەرگە اكەلىپ تاڭادى، تەمىر جوناتىن ستانوكقا ادام جۇرەگىن جابىستىرعىسى كەلەدى. وندىرىستىك تارتىس، وندىرىستىك ماحاببات دەپ كەلەتىن ەكىنىڭ بىرىنە بەلگىلى بولعان جايلار وسىدان بارىپ شىقتى عوي دەيمىن.
سسسر جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ XIV پلەنۋمىنىڭ شاقىرىلۋىنا بايلانىستى، سوۆەتتىك درامانىڭ پروبلەمالىق ماسەلەلەرى جونىنەن باسپاسوزدە ءبىراز ماقالالار جاريالاندى. ولاردىڭ كوبىسى بىزگە دۇرىس وي سالادى، دراماتۋرگياداعى كەمشىلىكتەردى جويۋعا باعىت سىلتەيدى. ءبىراق، ايتا كەتۋ كەرەك، پىكىرىنىڭ ايقىندىعى جاعىنان، وتكىرلىگى، باتىلدىعى جاعىنان كەيبىر ماقالالار اقساڭقىراپ جاتىر.
مىسالعا «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن عانا باسىلعان تريفونوۆا جولداستىڭ «دراما ترەبۋەت دەيستۆيا» دەگەن ماقالاسىن الايىق. بۇل ماقالالاردا ۆ. وۆەچكين مەن گ. ءفيشتىڭ «حالىقتان شىققان اكادەميك» اتتى پەساسى تۋرالى ءبىرسىپىرا تارتىمدى پىكىرلەر بار. ءبىراق، نەگىزىنەن العاندا، اۆتوردىڭ شىعارايىن دەگەن قورىتىندىسىن ءتۇسىنۋ قيىن. ول وندىرىستىك تارتىسقا قارسى دا شىعاتىن سياقتى، سونى قولدايتىن دا سياقتى بولىپ كەتەدى. ماقالانىڭ سوڭعى جولدارىن وقىپ قاراڭىز. وندا ماقالانىڭ اۆتورى ادام حاراكتەرىن ءسوز قىلماي، وندىرىستىك ماسەلەلەرمەن تىنادى. ال بۇل سىنشى دراماتۋرگيا ماسەلەسىن دۇرىس تۇرعىدان كوتەرمەدى، دۇرىس قويا بىلمەدى دەگەن ءسوز.
مەن جاتتىققان سىنشىلاردىڭ ءبىرى تريفونوۆا جولداستىڭ ماقالاسىنا كەزدەيسوق توقتالعانىم جوق. اڭگىمە مىنادا: ءبىزدىڭ قازاقستاندا كەيبىر دراماتۋرگتار ادامنىڭ ومىرىندەگى تەرەڭ قارىم-قاتىناستارىن تىم وڭايلاتىپ جىبەردى، وندىرىستىك ماسەلەلەرگە اكەپ سوقتىرۋمەن تىندى. ماسەلەن، مۇقان يمانجانوۆتىڭ «مەنىڭ ماحابباتىم» دەگەن پەساسىندا گەرويلاردىڭ جەكە ءومىرى، ادامداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى وندىرىستىك تارتىستىڭ تاساسىندا قالىپ قويادى.
ايتا كەتۋگە ءتيىستىمىن، ءقازىر ساحنادا قويىلىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ ءبىرسىپىرا پەسالارىمىزدا ءوندىرىس جايى جەكە ءومىردى، گەرويلاردىڭ سان ىقىلىم قارىم-قاتىناستارىن ۇدايى باسىپ كەتىپ وتىرادى. سولاردى كورگەندە، دراماتۋرگ ءوز زادوانداستارىنىڭ حاراكتەرىن اشۋدان گورى ولاردىڭ ءوندىرىستى جانە قوعامدىق قىزمەتىن ءبولىپ كورسەتۋدى ماقسات ەتكەن ەكەن دەپ قالاسىڭ.
وسىنىڭ ءبارى كەزدەيسوق بولىپ وتىرعان جوق. ءاربىر كالەندارلىق جاعدايعا ارناپ ولەڭ جازا سالۋعا ۇدايى دايار تۇراتىن كەيبىر ەسترادالىق اقىندار سياقتى، ءبىزدىڭ كەيبىر دراماتۋرگتارىمىز كوركەمونەر ىستەرى جونىندەگى كوميتەتتىڭ نەمەسە حالىق تۆورچەستۆوسى ءۇيىنىڭ زاكازى بويىنشا كەز كەلگەن تاقىرىپقا پەسا جازا سالۋدان تارتىنبايدى. سوندايدىڭ ناتيجەسىندە بۇكىل قازاقستاندىق كونكۋرسقا تۇسكەن 130-عا جۋىق پەسادان باسپاسوزگە جاريالاۋعا بىر-ەكەۋى عانا ۇسىنىلدى.
سونداي ءبىر كونكۋرسقا بەرگەن ولەڭىندە ءبىزدىڭ ءبىر اقىنىمىز «قويىم سەمىز بولعان سوڭ، ءوزىم سەمىز» دەپ جازادى.
بۇل ۋاقيعانى ءقازىر ايتىپ تۇرۋىمىزدىڭ سەبەبى بار. مەنىڭشە، سىرداڭ اقىلمەن ولەڭ جازۋعا بولماسا، سىرداڭ اقىلمەن پەسا جازۋعا دا بولمايدى. جالاڭ اقىلدان شىعارىپ ايتام دەۋشىلىك كوركەم ادەبيەتتە جاقسىلىق دەپ بىلمەيمىن. ءبىزدىڭ دراماتۋرگيادا جالاڭ ەلىكتەۋشىلىك تە وسىنىڭ سالدارى. كورنەيچۋك «مايداندى» جازىپ ەدى، ءبىزدىڭ گورلوۆتارىمىز، ءوز وگنيەۆتارىمىز پايدا بولا كەتتى، تەك ولار باسقا سالادا، باسقا لاۋازىمدا كورسەتىلدى. سوۆرونوۆ «موسكۆالىق حاراكتەردى» سۋرەتتەپ ەدى، ءبىزدىڭ دە ءوز حاراكتەرىمىز شىقتى. وسىنداي قۇرعاق ەلىكتەۋشىلىك ستاندارتقا اكەلىپ سوعادى. تاقىرىپ جاعىنان، وبراز جاساۋ جاعىنان كەزدەسەتىن ستاندارت تولىپ جاتىر.
دراماتۋرگ ش.قۇسايىنوۆتىڭ بىلايشا تالانتتى جازىلعان، ومىردەن دۇرىس الىنعان «كوكتەم جەلى » اتتى كومەدياسىندا كەيبىر وبرازدار وسى ستاندارتقا قۇرىلعان. ونىڭ باستى گەرويلارىنىڭ ءبىرى ومىردەن ارتتا قالىپ قويعان پرەدسەداتەل، كولحوزدىڭ بۇنداي پرەدسەداتەلدەرى كولحوز تاقىرىبىنا جازىلعان شىعارمالاردا سوڭعى جىلدارى كوپ كەزدەسىپ جۇرگەنى انىق.
ءبىزدىڭ دراماتۋرگيادا ءستاندارتيزمنىڭ ورىن الۋىنا كەيبىر ولاشولاق سىنشىلار دا سەبەپكەر بولىپ ءجۇر. ونداي سىنشىلار ستاندارتقا قۇرىلعان پەسالاردى قاتەسى جوق دەپ ماقتايدى. شتامپقا اينالعان پەسا جازۋ قاتە ەمەس پە؟ جانە يسكۋسستۆودا ونەر اشۋدان، جاڭالىققا ۇمتىلۋدان بارىپ تۇرعان قاتەدەن گورى بۇنىڭ كۇناسى كوبىرەك ەمەس پە؟
شىعارما دراماتۋرگتىڭ جۇرەگىنەن تۋۋى كەرەك دەگەندە، مەن وزىڭمەن ءوزىڭ بول، كوللەكتيۆتىڭ كەڭەسىنەن، الەۋمەتتىك زاكازدان قول ءۇز دەمەكشى ەمەسپىن. تۆورچەستۆودا وڭاي جولمەن كەتۋگە بولمايدى دەمەكشىمىن.
درامالىق تەاترلاردىڭ رەپەرتۋارى تۋرالى بك (ب) پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ «دراما تەاترلارىنىڭ رەپەرتۋارى جانە ونى جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى » (1946) قاۋلىسى ءبىزدىڭ قازاق دراماتۋركتەرىنە ۇلكەن دەم بەردى. قازاقستان دراماتۋرگتارى ءوز زامانىمىزدىڭ تاقىرىبىنا شۇعىل بۇرىلدى. ءبىراق دراماتۋرگ ءوزىنىڭ جانىنا جاقىن، ءوزى جاقسى بىلەتىن تاقىرىبىن العاندا ونىڭ شىعارماسى ءساتتى بولىپ وتىردى. سوڭعى جىلدار ىشىندە قازاقستان دراماتۋرگتارى جۇرتشىلىق تانىعان ءبىراز پەسالار جازدى. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «امانگەلدىسى»، ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ «گۇلدەن دالاسى»، ءالجاپپار ابىشيەۆتىڭ «ءبىر سەمياسى»، جانە باسقا ءبىر قاتار پەسالار قازاقستاننىڭ استاناسىندا، وبلىستىق تەاترلاردا جاقسى قويىلىپ كەلە جاتىر. ارينە، بۇل پەسالار كەمشىلىكتەن قۇر الاقان ەمەس.
بۇل پەسالاردان ءبىز ادامداردىڭ جارقىن حاراكتەرلەرىن، ولاردىڭ سوقتىعىسۋىن، كۇرەسۋىن كورەمىز، شارىقتاپ شىققانىن، قۇلديلاپ قۇلاعانىن اڭعارامىز. بۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ دراماتۋرگيانىڭ مادەني دارەجەسىن دە بايقاتادى دەگەن ءسوز. البەتتە، استاناداعى اۆتورلاردىڭ ادەبي شەبەرلىگى دە بىردەي ەمەس ەكەنى سياقتى، ءبىزدىڭ درامالىق شىعارمالارىمىزدىڭ شەبەرلىگى دە بىردەي ەمەس. ءبىراق، ءبىر قۋانارلىق نارسە سول، ءبىزدىڭ كوپتەگەن دراماتۋرگتارىمىزدىڭ جۇرتقا ۇلگى-ونەگە بولارلىق تارتىمدى بەينەسىن جاساۋعا كىرىسىپ وتىر. قازىرگى كەزدە ءسابيت مۇقانوۆ جازعان «شوقان ءۋاليحانوۆ» پەساسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلى ورىس حالقىمەن تاريحي دوستىعى سۋرەتتەلەدى. مۇحتار اۋەزوۆ «الۋا» دەگەن پەسا جازىپ ءجۇر. بۇل پەسادا قازاق ايەلىنىڭ تاعدىرى سۋرەتتەلەدى. سول سياقتى، ءالجاپپار ابىشيەۆ «اكە ۇكىمى» دەگەن پەساسىن اياقتادى، ءابدىلدا تاجىبايەۆ «دۋباي شۋبايەۆيچ» دەگەن كومەديا جازىپ ءجۇر.
قازاقستاندا ونەردىڭ ەڭ ءبىر جاڭا ءتۇرى بولىپ تابىلاتىن كينودراماتۋرگيا سالاسىندا دا ءبىراز جاڭالىقتار بار.
1953-1954 جىلدارى الماتىنىڭ كينوستۋدياسى ش. قۇسايىنوۆ پەن ۆ. ابىزوۆتىڭ سەنارييى بويىنشا «قىز بەن جىگىت» كينوكارتيناسىن، ءا. تاجىبايەۆ جازعان «تەلعارانىڭ مەرەكەسىن»، فاتۋيەۆ جازعان، «دالا قىزىن» جانە دە باسقا بىرنەشە كينوكارتينالار شىعارماقشى.
دراماتۋرگيا ماسەلەسىنە قايتا ورالىپ، قازاق دراماتۋرگتارىنىڭ تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان ۇيرەنۋ جايىندا بىرنەشە ءسوز ايتا كەتۋگە تۋرا كەلەدى. بارلىق جازۋشىلارىمىز سياقتى قازاق دراماتۋرگتارى ورىستىڭ جانە دۇنيە جۇزىلىك رەاليستىك كلاسسيكانىڭ ولمەس مۇرالارىنا ۇدايى بوي ۇرىپ سودان ۇلگى-ونەگە الىپ جۇرگەنى ءمالىم.
وسى جاعىنان الىپ قاراعاندا، شەكسپيردىڭ، گوگولدىڭ، وستروۆسكييدىڭ، گوركييدىڭ، مولەردىڭ جانە باسقا وزىق شەبەرلەردىڭ شىعارمالارىن اۋدارۋ، سولاردى اۋدارۋشى قازاق دراماتۋرگتارىنىڭ تۆورچەستۆوسىنا ءنارلى اسەر ەتتى. م. اۋەزوۆ اۋدارعان «ريەۆيزوردىڭ» نەمەسە «وتەللونىڭ» قازاقتىڭ اكادەميالىق دراما تەاترىندا قويىلعان پوستانوۆكاسى تۇتاس العاندا قازاقتىڭ تەاتر ونەرىن وركەندەتە بەرۋ ىسىندە ءوز كەزىندە جاڭا ءبىر كەزەڭ بولىپ تابىلادى. كلاسسيكتەر جاساپ قالدىرعان كورنەكتى وبرازداردى ويناي وتىرىپ، كوپتەگەن تالانتتى قازاق اكتەرلەرى ءوستى. ع. مۇسرەپوۆ اۋدارعان وستروۆسكيي، مولەر شىعارمالارى قازاق كورۋشىلەرى ءۇشىن قىمباتتى سپەكتاكل بولدى. بۇنداي فاكتىلەر باسقا ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا دا كەزدەسەتىنىن بىلەمىز.
ءبىراق كلاسسيكتەردىڭ شىعارمالارىنا جاۋاپسىز قاراۋشىلىق تا جوق ەمەس ەكەنىن ايتپاسقا بولمايدى. ماسەلەن، قازاقتىڭ اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىنان گوركييدىڭ «ۆاسسا جەلەزنوۆاسى»، «شىڭىراۋ تۇبىندەسى»، وستروۆسكييدىڭ «داۋىلى» ءتۇسىپ قالدى. سول سياقتى شيللەردىڭ، لوپە دە ۆەگانىڭ، بالزاكتىڭ شىعارمالارى دا ساحنادا ءومىر سۇرە المادى. بۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ بۇنىڭ سەبەبى اتى اتالعان ۇلى جازۋشىلاردىڭ، شىعارمالارى ادەبيەت توڭىرەگىنەن كۇن كورۋدى ويلايتىن وراشولاقتارعا، ال پوستانوۆكالارى ونەر توڭىرەگىنەن كورۋدى كوزدەيتىن كاسىپقورلارعا تاپسىرىلعاندىعىندا جاتىر.
وسىنداي جاۋاپسىزدىقتىڭ سالدارىنان قازاقتىق دراماتۋرگتارىنىڭ ساحناسىندا كلاسسيكادان ءۇش-اق سپەكتاكل قالىپ وتىر. ول شەكسپيردىڭ «اساۋعا تۇساۋى»، مولەردىڭ «ساراڭى»،! "، وستروۆسكييدىڭ «تالانتتار مەن تابىنۋشىلارى». وسىنىڭ وزىندە، تەاترلار پوستانوۆكالاردىڭ ساپاسىن جاقسارتىپ وتىرۋدى، ناشار ورىنداۋشىلاردى اۋىستىرىپ وتىرۋدى مىقتاپ قولعا الماي كەلەدى.
كلاسسيكالىق مۇرالارعا نەمقۇرايدى قاراۋشىلىقتى مىنادان دا كورۋگە بولادى. قازاقتىڭ درامالىق تەاترىنىڭ رەپەرتۋارلىق جوسپارلارىندا تاياۋداعى جىلداردىڭ ىشىندە گوركييدىڭ، چەحوۆتىڭ، تولستويدىڭ، سالتىكوۆ-ششەدريننىڭ شىعارمالارىن ساحناعا قويۋ ماسەلەسى مۇلدەم قارالماي قالعان. تەاتر ورىنداۋىنىڭ شالاعايلىعى قازاقتىڭ ساحنا ونەرىن وركەندەتۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىنى شەكسىز.
زامانداس اۆتورلارىمىزدىڭ شىعارمالارىن ۇلت تىلدەرىنە اۋدارۋ ماسەلەسى ءبىرقىدىۋىر ءتاۋىر كەلە جاتقانىن ايتقىم كەلەدى. سوۆەت دراماتۋرگتارىنىڭ ءبىر دە ءبىر كورنەكتى شىعارماسى قازاق تىلىنە اۋدارىلماي قالعان جوق. ماسەلەن، قازاق تىلىنە ترەنيەۆتىڭ، لاۆرەنيەۆتىڭ، پوگوديننىڭ، كورنەيچۋكتىڭ، سەمەنوۆتىڭ، سوفرونوۆتىڭ، شتەيننىڭ جانە باسقالاردىڭ كوپتەگەن پەسالارى اۋدارىلدى. ءبىراق، نە پايدا، سول پەسالاردىڭ كوپشىلىگى قازاق تەاترلارىنىڭ ساحناسىندا بايانداي المادى، ويتكەنى، تەاترلار دۇرىستاپ قويا بىلمەدى. بۇعان كوبىنەسە جەرگىلىكتى تەاترلاردىڭ تەاترلاردىڭ رەجيسسەرلەرى كىنالى. ونداي رەجيسسەرلەردىڭ وريگينالدى جانە اۋدارىلعان پسالاردى قويۋدا رەجيسسەرلىك شەبەرلىگى جەتىسپەي قالىپ وتىردى.
ۇلتتىق دراماتۋرگيا مەن ۇلتتىق تەاترلاردىڭ ومىرىندە از ءمان المايتىن جانە ءبىر ماسەلەگە توقتالماي بولمايدى. اڭگىمە وتكەن زاماننىڭ تاقىرىبىن مەڭگەرۋ تۋرالى، حالىقتىڭ مادەني مۇراسىن مەڭگەرۋ تۋرالى بولعالى وتىر.
وتكەننىڭ مۇراسىن سىن كوزىمەن قاراپ مەڭگەرە ءبىلۋ ماسەلەسىندە كەيبىر قازاق دراماتۋرگتارى قاتەلەر دە جىبەردى. حالىقتىڭ اۋىزەكى شىعارماسىنىڭ جەلىسى بويىنشا جازعان شىعارمالارىندا ولار وتكەنگە قىزىعا قاراعان كەزى بولدى. ال، كەيبىر رەتتەردە، پاتريارحالدىق-فەودالدىق ەسكىلىكتى تىكەلەي دارىپتەپ جىبەردى. ولاردىڭ بۇنداي ورەسكەل قاتەلەرى جۇرتشىلىق تاراپىنان قاتاڭ سىنعا الىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءقازىر تەاترلاردىڭ رەپەرتۋارىندا قالدىرىلعان كەيبىر شىعارمالار بۇتىندەي قايتادان وڭدەتىلدى. ال كوپتەگەن شىعارمالار مۇلدەم شىعارىلىپ تاستالدى.
وسى جايدى ءسوز قىلعاندا ماسەلەنىڭ ەكىنشى ءبىر جاعىن ايتپاي كەتۋگە تاعى دا بولمايدى. بىزدە كەيبىر سىنشىلار پارتيالىق ءادىل سىننىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ جىبەرەتىن كەزدەرى دە بولادى. ولار سپەكتاكلدىڭ يدەياسىن تۇسىنبەي جاتىپ، تىپتەن، سپەكتاكلدى كورمەي جاتىپ سىناۋدان دا تايىنبايدى، اشكەرەلەۋ ءۇشىن الىنعان كەيبىر پەرسوناجداردى، ايتايىق، بايلاردىڭ، حانداردىڭ اتىن وقىسا-اق، كورسە-اق بولدى، وتكەندى دارىپتەدى دەپ شۋ كوتەرە جونەلەدى. بايدى كەدەيدىڭ لاشىعىندا كورسەتۋدى، وعان كەدەيدىڭ كيىمىن كيگىزۋدى تالاپ ەتەدى. بۇنداي سىنشىلاردان ادەبيەتكە پايدا كەلمەيتىنىنە داۋ بولماس دەپ ويلايمىن. عاسىرلار بويىنا حالىق دانالىعى جاساپ كەلگەن، ءبىزدىڭ سوۆەتتىك زامانىمىزعا ۇندەس جاتاتىن مۇرالاردان قاشۋعا بولمايتىنى حاق ەمەس پە؟
ۆ. ي. لەنيننىڭ ءاربىر ۇلتتىڭ مادەنيەتىندە ەكى ءتۇرلى مادەنيەت بولاتىندىعى تۋرالى بەلگىلى قاعيداسىن كەيبىر تايىز سىنشىلار تىم ۇشقارى تۇسىنەدى. ءسويتىپ ولار وتكەن كەزدىڭ مۇراسىن ءسوزسىز دەموكراتياشىل ەتىپ شىعارا سالادى. ال، شىندىعىندا، ءاربىر قوعامدىق قۇبىلىس ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-تاريحي دامۋى تۇرعىسىنان تەرەڭ، ءادىل تالداۋ جاساۋدى كەرەك ەتەتىنى ايان ەمەس پە؟
مىسالدى ورىس ادەبيەتىنەن الامىز دەسەك، لومونوسوۆتىڭ نەمەسە جۋكوۆسكييدىڭ پوەتيكالىق شىعارماسى باسىنان اياعىنا شەيىن دەموكراتياشىل شىعارما، ءبىزدىڭ بۇل تۋرالى قازىرگى ۇعىمىمىزعا تولىعىنان ساي كەلىپ وتىراتىن شىعارما دەپ ايتا الامىز با؟ ال، بىزدە حالىق تۆورچەستۆوسىنىڭ جەلىسىمەن جازىلعان پەسالاردىڭ ءبارىن تەاترلاردىڭ ساحناسىنان بۇتىندەي الىپ تاستاعان كەز بولدى. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا رەسپۋبليكانىڭ جازۋشىلار وداعى مەن عىلىم اكادەمياسى وتكىزگەن ەركىن ديسكۋسسيا وتكەن كەزدىڭ پروگرەسسيۆتىك مۇراسىن ادەبيەتتەگى كەيبىر سولاقاي سىنشىلاردىڭ شابۋىلىنان ساقتاپ قالدى.
وسى جونىندە ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، وتكەن كەزدىڭ مۇراسىنا سىن كوزىمەن قاراپ، تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان مەڭگەرە ءبىلۋ پروبلەماسى ءالى كۇنگە شەيىن تولىق شەشىلمەي كەلەدى.
بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ سىن قايراتكەرلەرىنەن ءار جاقتى تەرەڭ تالداۋ جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى. قازاقتىڭ سوۆەت دراماتۋرگياسىنىڭ تىلەكتەرى مەن مۇقتاجدىقتارىنا قايتا ورالا وتىرىپ، ءبىزدىڭ درامالىق شىعارمالارىمىز بۇكىل وداق كولەمىنە سيرەك شىعىپ كەلە جاتقانىن ايتقىم كەلەدى. ماسەلە بۇل ارادا درامالىق شىعارمالارىمىزدىڭ ازدىعىندا نەمەسە السىزدىگىندە ەمەس. ماسەلە باسقادا. ۇلت دراماتۋرگتارىنىڭ، تاڭداۋلى پەسالارى ورىس تىلىنە از جانە ساپاسىز اۋدارىلىپ كەلەدى، سونىڭ سالدارىنان ەلىمىزدىڭ تەاترلارىنىڭ ساحناسىنان جەتكىلىكتى ورىن الا الماي كەلەدى. سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ دراماتۋرگيا جونىندەگى كوميسسياسى تۋىسقان رەسپۋبليكالاردىڭ دراماتۋرگياسىنا دەر كەزىندە جەتكىلىكتى كوڭىل بولە الماي وتىر.
جەرگىلىكتى جەرلەردە دراماتۋرگيانى كەشەۋىلدەۋدەن قۇتقارۋ ءۇشىن دراماتۋرگيا جونىندەگى كوميسسيا رەسپۋبليكالىق سەكسيالار مەن تۆورچەستۆولىق تىعىز بايلانىس جاساپ وتىرۋ قاجەت. كوميسسيا ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا دراماتۋرگيانىڭ پروبلەمالىق ماسەلەلەرىن شەشۋگە ناقتى كومەك بەرۋگە ءتيىس. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، موسكۆانىڭ كورنەكتى دراماتۋرگتارىن جەرگىلىكتى جەرلەرگە ءجيى-جيى جىبەرىپ وتىرۋ ورىنسىز بولماس ەدى. سول سياقتى، دراماتۋرگيا جونىنەن ءجيى-جيى سەمينارلار وتكىزىپ وتىرعان ءجون بولار ەدى.
دراماتۋرگ پەساسىن جازىپ بولعان سوڭ تەاترمەن بىرگە جۇمىس ىستەسپەي قويمايتىنى بەلگىلى جاي. بۇل ءۇشىن تەاتردا رەجيسسۋرا مىقتى بولۋ كەرەك ەكەنى دە بەلگىلى. ءبىراق شارا نەشىك، جەرگىلىكتى تەاترلاردا رەجيسسۋرا تىم ءالسىز. ونداي رەجيسسۋرا تەاترعا دا، دراماتۋرگقا دا پايدا تيگىزە المايمايدى، قايتا كەيدە كەرى كەتىرەدى.
مىقتى رەجيسسۋرا دەگەنىمىز سپەكتاكل ساپاسىنىڭ جاقسى بولۋىنا، ونىڭ ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە قاشان دا تىكەلەي كومەك كورسەتە بىلەدى. قازاقتىڭ اكادەميالىق دراما تەاترىندا بيبيكوۆ پەن پىجكوۆا قويعان شەكسپيردىڭ «اساۋعا تۇساۋ» پەساسى كوپتەگەن جىلدار بويىنا ساحنادان تۇسپەي كەلەدى. ال، وستروۆسكييدىڭ «داۋىلى»، گوركييدىڭ «شىڭىراۋ تۇبىندەگىسى» رەجيسسۋرانىڭ ناشار بولۋى سالدارىنان تەاتردان شىعىپ قالدى. مىنە سوندىقتان دا، موسكۆانىڭ اكادەميالىق كوركەم تەاترىنىڭ (محات) ءداستۇرىن تۋىسقان رەسپۋبليكالاردىڭ تەاترلارىنا اپارۋ اسا قاجەتتى بولىپ وتىر. مۇنىڭ ءۇشىن سسر وداعى مادەنيەت مينيسترلىگى موسكۆا تەاتر مادەنيەتىنىڭ جۇرتشىلىققا تانىلعان شەبەرلەرىن تۋىسقان رەسپۋبليكالارعا كومانديروۆكاعا جىبەرىپ وتىرعانى ءجون بولار ەدى. ونداي شەبەرلەر جەرگىلىكتى جەرلەردە وريگينالدىق جانە اۋدارىلعان پەسالاردىڭ پوستانوۆكاسىن جاقسارتۋعا، ال، دراماتۋرگتارعا يدەيالىق-كوركەمدىك جاعىنان ساپاسى جوعارى دراماتۋرگيالىق شىعارمالار جازۋعا كومەك كورسەتە الار ەدى دەپ ويلايمىن.
1953
You Might Also Like
-
سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى قۇرىلعالى وتىز جىل تولدى. وسى وتىز جىلدى جەكە-جەكە الساق ءار رەسپۋبليكانىڭ تاريحىندا ءبىر بيىك ءتارىزدى، تۇتاس الساق — سول بيىكتەر بىرىگىپ ءبىزدىڭ اقباس ا...
-
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە، پرولەتارلىق گۋمانيزم يدەياسى الدە قاشان ۇستەمدىك قۇرعان ىزگىلىك ەلىندە ادامداردىڭ سانا-سەزىمىن اسقاق مەيىرىم، بيىك اقىل-پاراسات بيلەيدى. ءبىزدىڭ سوۆەتتىك قۇرىلىستىڭ تابيعاتى، بولمىسى...
