InfoHub Logo

ءتىل – قاتىناس قۇرالى. ادام تىڭداۋشىعا ءوز ويىن ەمىن–ەركىن جەتكىزىپ، سونداي–اق ءتىل ارقىلى بايلانىس قۇرىپ، بۇل قوعامدا ىلگەرى جىلجۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ەل بولىپ، ماڭگى ءومىر ءسۇرۋ ماقساتىندا پايدالانىلاتىن ءتىل – ادامنىڭ دەنە مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قاجەتتىسى. سەبەبى، «ءتىلى ولگەن ەل–ءتىرى ولگەن ەل».

بۇكىل الەمدەگى ەلدەردى الىپ قارايتىن بولساق، ءار ەلدىڭ وزىنە ءتان ءتىلى، ءدىنى، سالت–ءداستۇرى بار. وسى جانە تاعى دا باسقا فاكتورلار ارقىلى ءبىر مەملەكەت وزگە ەلدەردەن ەرەكشەلەنىپ، الەم كارتاسىنان جەكە قامتيتىن اۋماعىن قالىپتاستىرادى. دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرىپ نەمەسە عاسىردان– عاسىرعا تاريحي قۇندىلىعىمىزدى جوعالتپاي ءوربۋ، قانداي دا بولسا مەملەكەتتىڭ ماقساتى. م.اۋەزوۆتىڭ «ۇلتتىڭ ءتىلى – سول ۇلتتىڭ جانى، جان دۇنيەسى. ول جۇرەكتى سوقتىرتىپ تۇرعان قان تامىرى سياقتى. ەگەردە قان تامىرى جابىلىپ قالسا، جۇرەك تە سوعۋىن توقتاتپاي ما؟» دەمەكشى «ءتىل مارتەبەسى–ەل مارتەبەسى».

قازاعىم ويشىل، كەرەمەت حالىق قوي. ومىردەگى كەز كەلگەن جاعداي، شەشىمىن تابار–تاپپاس ىسكە اقىل قوسىپ، كومەك سىلتەيتىندەي ءوزىنىڭ ويماقتاي بولسا دا ويلى ماقال–ماتەلدەرىن ءوز ۇرپاعىنا اسىل رۋحاني ازىق قورىن مۇرا ەتكەن. انا دەگەندە تولقىمايتىن تەڭىز، تۋلامايتىن جۇرەك بولمايدى دەپ كوركەم جازساق، ءتىل دەگەندە بىردەن ويىما كەلەتىنى، جانىما جىلۋ سىيلايتىنى، ۇلتتىق رۋحىمدى كوتەرەتىنى اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ «ءۇش باقىتىم» ولەڭىندەگى تىلگە ارنالعان مىنا ولەڭ شۋماقتارى:

ال ەكىنشى باقىتىم – ءتىلىم مەنىڭ

تاس جۇرەكتى تىلىممەن تىلىمدەدىم

كەي–كەيدە دۇنيەدەن تۇڭىلسەم دە،

قاسيەتتى تىلىمنەن تۇڭىلمەدىم...

الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە سان ءتۇرلى ءتىل بولسا دا، جالپى دۇنيە جۇزىلىك، حالىق ءسوز بايلانىسىندا  ەڭ كوپ قولداناتىن تىلدەر قاتارىنا - اعىلشىن ءتىلى جاتادى. سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاق ءتىلى الەمدەگى ەڭ باي تىلدەر قاتارىنان اعىلشىن تىلىنەن كەيىن ءۇشىنشى ورىن ءتورىن الىپ تۇر. اقكوڭىل، قوناقجاي قازاق ەلىندە 130-دان استام ۇلت-وكىلدەرى تۇرسا، ولاردىڭ ءتىلى، دىنىنە، ادەت-عۇرپىنا سىيلاستىق تانىتىپ، كەڭ پەيىل كوز قاراسپەن قاراۋىمىزدىڭ بار سىرى دوستىق نيەت پەن بەرەكەلى بىرلىگىمىزدە. قادىر مىرزا ءالي انا ءتىلى تۋرالى ءوز ولەڭ جولدارىندا «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە!» دەمەكشى «كوپ ءتىل بىلگەن ادامنىڭ جولى-داڭعىل». قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى، ال ۇلت ارالىق قاتىناس ءتىلى – ورىس ءتىلى. سونداي-اق ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جىل سايىن 22 قىركۇيەك كۇنى - تىلدەر مەرەكەسى جوعارى دارەجەدە اتالىپ وتىلەدى. وسى اتالمىش وقيعاعا بايلانىستى جىل سايىن ەلىمىزدە ءار ءتۇرلى شارالار، مەكتەپتەردە ءتىل اپتالىقتارى وتەدى. 

شەشەندىك ءسوز ونەرىنىڭ باستى قۇرالى – قىزىل ءتىل. سوناۋ ىقىلىم زاماندا ءومىر سۇرگەن اياز بي مەن مايقى بي كەزەڭىنەن باستالاتىن ادەبيەت جانرىنىڭ ەرەكشە ۇلگىسى شەشەندىك ءسوز ونەرى اتادان – بالاعا بەرىلەتىن تۋما دارىندىلىققا نەگىزدەلەدى. قازاعىمدا انا ءتىلى تۋرالى جىرلاماعان بىردە-بىر اقىن جوق. مەنىڭ دە شابىتىم ويانىپ، انا ءتىلىم – قازاق تىلىمە ارنالعان ماحابباتىم، وسى ولەڭ شۋماقتارىندا ايقىن كورىنەدى:

قازاق ءتىلى – انا ءتىلى اسىلىم،

وتسە مەيلى سان جىلدارىم، عاسىرىم،

حالقىڭ ءۇشىن ءار كەز ۇلى بولاسىڭ.

قازاق ءتىلى ماڭگى، ماڭگى جاساسىن!

اتا – بابا اماناتى –ءتىل مەن جەر،

ساقتا ۇرپاق! توقى مىنا ساناڭا،

كەرەمەتتىڭ كەرەمەتى تەك بىزدە

قازاق ەلى بار ەلدەردىڭ ىشىندە

ەڭ تەكتىسى، ەڭ مىقتىسى وسى ۇلكەن الەمدە.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، ءتىل–ولشەۋسىز قازىنا، ءورىسى كەڭ الەم. تىلدەن ءتىلدىڭ كەڭدىگى بولعانمەن، كەمدىگى جوق. ءتىل تازالىعىنا ءمان بەرىپ، ۇرپاعىمىز قازاق ءتىلىنىڭ داڭقىن اسقاقتاتىپ، بىرلىگىمىزبەن تىنىشتىعىمىز ماڭگى بولعاي...

---