InfoHub Logo

تولە بي الىبەك ۇلى (1663—1756) — قازاقتىڭ تاۋكە، بولات، ابىلمامبەت، جولبارىس، ابىلاي حاندارى تۇسىندا مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان اسا ءىرى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ويشىل دانا، ءاز تاۋكە حان قۇرعان «بيلەر كەڭەسىنىڭ» مۇشەسى، اتاقتى شەشەن، ۇلى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى، «جەتى جارعى» دەپ اتالاتىن زاڭدار كودەكسىن شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى. شىققان تەگى ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات تايپاسىنىڭ جانىس رۋىنان. شەجىرەشىلەر «توعىز ۇلدى قۇدايبەردى اۋلەتىنەن تولەگە دەيىن باي دا، بي دە شىقپاعان. ولار „قاراشوعىر“ اتانعان قارا شارۋا بولعان» دەگەن دەرەك بەرەدى.

تولە بي كەزىندە وقىعان، ءىرى ساۋاتتى، حالقىنىڭ اقىندىق شەشەندىك ونەرىنەن ءتالىم العان ادام. جاستايىنان ەل اراسىنداعى بيلىككە ارالاسىپ، ادىلدىشىمەن، شەشەندىگىمەن، تاپقىرلىعىمەن توڭىرەگىنە كەڭىنەن تانىلادى.

تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا تولە بي «بيلەر كەڭەسىنىڭ» مۇشەسى رەتىندە مەملەكەتتىك ىستەردىڭ وڭ شەشىلۋىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان، جىل سايىن وتەتەىن بۇكىل حالىقتىق جيىندى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. ول ورتا ءجۇزدىڭ توبە ءبيى كەلدىبەك ۇلى قازىبەكپەن، كىشى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى بايبەك ۇلى ايتەكەمەن بىرگە تاۋكەنىڭ تۇركىستان قالاسىن ورتالىق ەتىپ، ءۇش ءجۇز ۇلىستارىن ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋعا، ءسويتىپ بىرەگەي قازاق حاندىعىن نىعايتۋعا، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى باۋىرلاس قىرعىز، قاراقالپاق، وزبەك حالىقتارىنىڭ وداعىن قۇرۋعا باعىتتالعان شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەنە قاتىسادى. بۇل قازاق پەن جوڭعار حاندىقتارىنىڭ اراسى شيەلەنىسىپ تۇرعان كەز بولاتىن.

تاۋكە حان ولگەننەن كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ ىشتەي السىرەۋىنە بايلانىستى تولە بي ۇلى ءجۇزدى بيلەپ، جوڭعار باسقىنشىلارى جەتىسۋدى جاۋلاپ الۋىنا بايلانىستى ءبىراز ۋاقىت سولارعا تاۋەلدى بولادى. ءبىراق ولارعا الىم سالىق تولەپ تۇرعانىمەن، ساياسي بيلىكتى وزىنشە اتقارىپ، «اق تابان شۇبىرىندىدان» كەيىنگى قازاق قاۋىمىن بىرىكتىرىپ، ولاردى جوڭعار فەودالدارىنىڭ ەزگىسىنەن زات ەتۋدە اسا زور ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. ول جوڭعار قونتايشىسىنا الىم سالىق تولەي وتىرىپ، ابىلاي حانمەن، باراق سۇلتانمەن، شاقشاق جانىبەك باتىرمەن، سونداي اق قوقان حاندىعىمەن بايلانىسىن ۇزبەيدى. بۇل رەتتە جوڭعاردىڭ جەتىسۋ جەرىن جاۋلاعان قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى سارى ماندجانىڭ تولە ءبيدىڭ ۇيىندە ءولۋى دە ءبىراز جايدى اڭعارتقانداي. تولە بي رەسەي مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى قارىم قاتىناستى قالىپتاستىرۋعا كۇش سالدى. 1749 جىلى ورىنبور گۋبەرناتورى ي. ي. نەپليۋيەۆكە ءوزىنىڭ جيەنى ايتباي باستاعان ەلشىلىك جىبەرىپ، رەسەيعا قوسىلۋ نيەتىن بىلدىرەدى.

تولە بي جوڭعار بيلەۋشىلەرىنىڭ اراسىنداعى تاق تالاسىن ورشىتە قولداپ، ەجەلگى جاۋدىڭ ىشتەي السىرەۋىنە ىقپال جاسايدى. ابىلاي حان مەن تولە بي تاققا تالاسقان جوڭعار نوياندارىن الما كەزەك قولداي وتىرىپ، اقىرىندا جوڭعار حاندىعىنىڭ قۇلاۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل تولە ءبيدىڭ ابىلاي حانمەن بىرلەسە جۇرگىزگەن سىرت ساياساتىنىڭ ءىرى ناتيجەسى ەدى. ەل اۋزىندا تولە بي تۋرالى كوپتەگەن تاريحي اڭىزدار ساقتالعان. ونىڭ اتىمەن بايلانىستى ايتىلاتىن ناقىل سوزدەر، ماقال ماتەلدەر، بيلىك كەسىمدەر دە ەل اراسىنا كەڭىنەن تاراعان. تولە بي ەسىمى تەك ۇلى جۇزدە عانا ەمەس، ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدە دە اسا قۇرمەتپەن اتالادى. بۇل ونىڭ بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ءىرى وقيعالاردىڭ ورتاسىندا جۇرگەنىنىڭ ايعاعى. بۇعان تولە ءبيدىڭ زامانداسى، تاعدىرلاسى قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ «تولە بي دۇنيەدەن ءوتتى» دەگەن سۋىق حاباردى ەستىگەندە: «تولە ءولدى دەگەنشە، دۇنيەدەن ادىلەت ءولدى دەسەيشى. ءبۇتىن بيلىككە تولە جەتكەن، ءبۇتىن حاندىققا ەسىم جەتكەن، بۇل ەكەۋىنە كىم جەتكەن؟» دەپ، جەر تايانىپ، كوزىنە جاس الۋى دا كۋالىك ەتەدى. بۇل ءۇش ارىسقا تىرەك بولعان ءۇش اسىلدىڭ ءبىرىنىڭ ەكىنشىسىنە بەرگەن باعاسى. بۇدان اسىرىپ، جەرىنە جەتكىزىپ، ايتۋ مۇمكىن دە ەمەس.

---