تۋعان ءۇيدىڭ ءتۇتىنى
قازان ايى تۋىسىمەن-اق ءبىزدىڭ شاعىن اۋىلعا قوڭىر كۇزدىڭ تولىپ جاتقان قوڭىرقاي تىرشىلىگى دە بىرگە ىلەسە كەلەتىن ەدى. ول ءوزى — قاباعى اشىلماستان بىردە تۇنجىراي، بىردە تۇنەرە تۇسەتىن كۇزدىڭ اۋمالى-توكپەلى شالكەس مىنەزىنە، باسى اق جاۋىنداتىپ، سوڭى قارعا اينالاتىن جاۋىن-شاشىنىنا جەتپەي، تەرەك باسى سارعايعاندا-اق قولعا الىنا باستايتىن شارۋالار. سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە ءۇي سىلاۋ ناۋقانى ەسىمە تۇسكەن شاقتاردا، وسى كۇنگە دەيىن بويىما الدەقانداي جىلىلىق تاراپ، كىشكەنە اۋىلدىڭ ماز-مەيرام مامىراجاي كەلبەتىن كوز الدىما اكەلەدى. ەندى ويلاپ وتىرسام، ءۇي سىلاۋ ءساتى كىشىگىرىم دۋمانعا بەرگىسىز ەكەن.
ءار ادامنىڭ وزىنە ءتان وسالدىعى بولادى عوي، وندايدان مەن دە قۇرالاقان ەمەس ەدىم. قايتقان قۇستىڭ قاڭقىلىن، كوك توسىندە تىزىلگەن تىرنالار تىزبەگىن كوزىم شالسا، كوڭىلىم جابىرقاپ، جۇدەپ سالا بەرەم. كوڭىلگە دەمەۋ بەرەر قۋانىش پەن جاقسى تىلەك اتاۋلىسى، الدان كۇتكەن ىڭكار ارمان — بارشاسى جاز قىزىعىمەن وتە شىعىسىپ، قۇس قاناتىنا ىلەسىپ بىرگە كەتكەندەي. كەۋدەم قاڭىراپ، بوس قالعان سياقتانادى. بۇگىن دە سولاي، الدە مۇڭ، الدە كوڭىلسىزدىك بيلەگەن قالپىم قالا ورتاسىنداعى دەمالىس ساياباعىن كەسىپ وتەتىن تىك كوشەمەن ۇيگە جاياۋ قايتىپ كەلەمىن. ويىم ۇزىك-ۇزىك، بىر-بىرىنە جالعاسپايدى، ءجۇرىسىم دە سىلبىر. جول شەتىندەگى ورىندىققا كەلىپ وتىردىم. مىنە، تاعى دا ءبىر كۇز كەلدى. الابوتەن ىزعارى بىلىنبەسە دە، سىبدىر قاققان تەرەكتەن ءۇزىلىپ، سىلاڭداي قۇلاپ، قالىقتاپ بارىپ، اۋناپ ءتۇسىپ جاتقان التىن باۋىر سارى الا جاپىراقتار — سونىڭ ايعاعى.
بالالىق شاقتاعى كۇزبەن كەلەتىن قۋانىشتاردى ساناعانداي ءقازىر دە ويشا سارالاپ وتىرمىن. ول كەزدە كۇزدىڭ ءوز قۋانىشى بولۋشى ەدى: باقشاداعى قاربىز پىسەتىن مەرزىمدى اسىعا كۇتەتىنبىز، جاڭا پىسكەن جاس كارتوپتى قولامتاعا كومىپ جەۋدى ۇناتاتىنبىز، ءۇي سىلاۋ ناۋقانى كەزىندەگى ىردۋ-دىردۋدى ەلەگىزە توساتىنبىز. ەندى ويلاپ قاراسام، كۇز كەلگەندەگى كوڭىلىمنىڭ الاڭدىعى سول رياسىز قۋانىشتاردى ىزدەگەنى مە ەكەن؟ ءدال سولاي ەندى قۋانا المايتىنىما مۇڭايدىم با، الدە؟ ايتەۋىر، ورنى تولماستاي ويسىراپ جاتىر.
اينالاما زەرلەي قارايمىن. كوزىم ب ا ق ىشىنە قىدىرا قاراعانمەن، كوڭىلىمدە بالا كەزدەگى اۋىل كۇزى...
اسپاندا شوكىمدەي بۇلت جوق. كوكجيەگىن بۋالدىر پەردە جاپقان تۇڭعيىق كوك كۇز اسپانى. باياۋ قوڭىر جەل ەسەدى. كوكتە التىن كۇن، جەردە سارى القاپ، بارلىعى استاسىپ، بارلىق الەم جىپ-جىلى سارعىش ساۋلەگە ورانعانداي. ءدال وسىنداي ميزامشۋاق قۇرعاق كۇزدە ءۇي سىلاۋ ناۋقانى باستالۋشى ەدى، ەرتەرەكتە اۋىلدا.
سىلاققا جۇرتپەن بىردەي ءبىزدىڭ ءۇي دە دايىندالاتىن-اي كەپ. ءبىزدىڭ ءۇي دەگەن — جالپى ۇعىم عوي، شىن مانىندە شەشەم جارىقتىق قامداناتىن. اۋىلدىڭ باسقا دا ەركەكتەرى سياقتى اكەمنىڭ جۇمىسى ۇنەمى سىرتتا وتەتىن. قىستاي متس-تا تراكتور جوندەيتىن، كوكتەم شىعا ەگىسكە اتتاناتىن، سوندا كۇزگى سۇدىگەردى جىرتىپ بىتكەنگە دەيىن اندا-ساندا ءبىر كەلىپ، كىر-قوڭىن جۋعىزىپ كەتەتىنىن ەسكەرمەگەندە، قالعان ۋاقىتتىڭ بارىندە قوس باسىندا بولاتىن.
شەشەم، وندارعا تولا قويماعان مەن جانە مەنەن كىشى ءۇش بالامەن ۇيدە وتىراتىن-دى.
ال، بالالار، بۇزاۋدان كوز جازىپ قالماڭدار! ەگىنگە ءتۇسىپ كەتپەسىن، — دەدى بىردە ەرتەڭگى شايدان كەيىن شەشەم.
قايدا باراسىڭ، اپا؟ — ۋاق بالالار شۋ ەتە قالدى.
ءۇي سىلايتىن توپىراق قازىپ كەلەمىن، قۇلىندارىم. سوڭىرا تامان سۋسىن اكەپ بەرەرسىڭ. — سوڭعى ءسوزىن ماعان ارناي ايتتى.
بۇل ەندى بالشىقپەن ارپالىساتىن، بىرنەشە كۇنگە سوزىلاتىن قاۋىرت جۇمىستىڭ باستالعانى ەدى. شەشەم ازدان سوڭ توپىراق وياتىن سۇيمەن مەن تەمىر كۇرەكتى الىپ، اۋىل سىرتىنداعى جارقاباققا قاراي اياڭداپ بارادى. باسىنا تارتقان اق ورامالى اعاراڭداي بارىپ، جارقاباق دا قۇلاعانشا بىزدەر ارتىنان كوز الماي قاراپ تۇردىق تا، تاعى ويناپ كەتتىك.
ساسكە ءتۇس كەزىندە ءبىر قۇمىرا اشىعان كوجە الىپ، مەن دە اپامنىڭ سوڭىنان جەتۋشى ەدىم. سوندا ىلعال توپىراققا كىرش-كىرش تيگەن سۇيمەننىڭ دىبىسى الىستان-اق «اپاڭ مۇندا، اپاڭ مۇندا» دەگەندەي، بىركەلكى ىرعاقپەن قۇلاققا جەتىپ جاتاتىن. مەن دىبىس شىعىپ جاتقان جاققا قاراي بەتتەيمىن. اپام مەنى بىردەن بايقاي قويمايدى. اپامنىڭ نە ىستەسە دە بەرىلە، قۇلاي ىستەيتىن ادەتى بار. سودان با، قانداي ءىستى بولسىن شاپشاڭ-اق جاپىرىپ تاستايتىن. جارقاباقپەن ءتۇسىپ، كولەڭكەگە تىزە بۇگىپ، اپامنىڭ سىرتىنان ءۇنسىز قارايمىن. سۇيمەندى قۇلاشتاي ۇرعان قيمىلى وسى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا. بار ىنتاسىن ۇشكىر تەمىردى دالدەپ ءارى الىمدى سوعۋعا باعىتتاپ العان ونىڭ ءدال وسى تۇرىنە قاراعان ادام ونى تەك توپىراق ويۋعا جارالعان نە ۇنەمى توپىراق ويىپ جاتتىققان جان دەر ەدى. ەداۋىر سالماعى بار سوم تەمىر اپامنىڭ قولىندا جەڭىلدىگى قاڭباقتاي كورىنەدى. ەكى قولىن كوتەرگەندە، جايشىلىقتا كەڭىرەك، ۇزىنداۋ قىزىل كويلەگى دەنەسىمەن دەنە بولىپ جابىسىپ ءارى قىسقارا تۇسەدى. وسى تۇستا شىمىر دەنەسى مۇسىندەلىپ، ۇزىن جەڭىنەن جايشىلىقتا كوزگە شالىنا بەرمەيتىن اقبىلەگىمەن توق بالتىرى كوزگە ءبىر ءسات جارق ەتەدى دە، قايتا جاسىرىنادى. وسى سۋرەتتى اپام كەلى تۇيگەن كەزدەردە دە بايقاۋشى ەدىم. بايقايتىنمىن دا، اپام ۇستىنە جەڭى جوق، قىسقا كويلەك، اياعىنا ءبىز وكشە تۋفلي كيسە عوي، اناداعى كونسەرت قويعان تاتەيدەي بولار ەدى-اۋ دەپ ويلايتىنمىن. ءقازىر دە وسىلاي ويلاسام دا قىزىل كويلەكتىڭ دىمدانعان جاۋىرىنى، سامايىن شىلاعان تەر تەمىر سۇيمەننىڭ قاڭباقتاي ەمەس ەكەنىن، توپىراقتىڭ وڭايلىقپەن قۇلاپ جاتپاعانىن سەزدىرگەندەي. وسىنىڭ ءبارى بۇگىن ماعان باسقاشا اسەر ەتتى. شىداي الماي:
اپا، سۋسىن ءىش، — دەدىم.
ول سۇيمەنىن جەرگە قويىپ، قۇمىراعا ءۇنسىز قول سوزدى. قولىنا العان بويدا شايقاپ-شايقاپ جىبەرىپ، دەم الماستان سىمىرە باستادى. قۇمىرا ورتايعاندا بارىپ: «ۋھ»، — دەپ دەمىن ءبىر-اق الدى. كولەڭكەدە تىزە بۇگىپ، شىپ-شىپ تەرشىگەن بەتىن ورامالىنىڭ شەتىمەن سۇرتە وتىرىپ، ماعان ۇزاق قارادى. جۇزىندە قاجىعاندىق بار. جەڭىل كۇرسىنىپ: «وقۋىڭدى جاقسى وقى»، —دەدى سىبىرلاي. ەندى انىق كوردىم، اپامنىڭ ماڭدايىنداعى، كوزىنىڭ الدىنداعى اجىمدەرى كوبەيىپ، بۇرىنعىسىنان دا تەرەڭدەپ كەتكەن ەكەن. ساي-ساي ءاجىمدى بويلاي اققان تەر ءبىرىن-بىرى قۋالاي، بىرىمەن-بىرى جارىسا، بىرىنە-بىرى قوسىلىپ، القىمىنا قاراي سورعالاپ جاتىر. ەرنى كەزەرىپ، كوكشىلدەنىپ تۇر.
اپا، ۇيگە قايتپايسىڭ با؟ قالعانىن ەرتەڭ-اق ويارسىڭ. ايتپەسە، كوكەم كەلسە، بولىسار.
ە، بالام-اي... ول دا ءقايبىر قارىق بولىپ كەلەر دەيسىڭ. كۇنى بويى دالادا، اڭىزىق جەلدىڭ وتىندە جۇرەدى. ءوزىمىز ءبىر كۇن سىرتتا جۇمىس ىستەگەنگە شىداي الماي جاتىرمىز. كۇنى بويى دالادا ءجۇرۋ وڭاي دەيسىڭ بە؟ ۇيدەگى شارۋانى ەركەككە قاراتىپ قويعان ۇيات ەمەس پە؟
شەشەلى-بالالى ەكەۋمىز ءارقايسىمىز ءوز ويىمىزبەن ءبىراز ءۇنسىز وتىردىق.
اپامنىڭ نە ويلاعانىن كىم ءبىلسىن، مۇمكىن كۇيكى تىرشىلىكتەن قاجىعان سوڭ دۇنيەنىڭ ءبارىن تارك ەتىپ، ايدالاعا بەزىپ كەتكىسى كەلدى مە ەكەن؟ الدە شارشاعان جانىنا ساۋلەلى ءۇمىت، دەمەۋ بەرەر ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز تۋرالى ءتاتتى قيالعا بەرىلدى مە؟ اپام بالالارىنىڭ وڭىپ، ءبارىنىڭ ايتۋلى ادام بولعانىن ارماندايتىن. «قۇدايىم، سول كۇنگە جەتكىز»، — دەپ وتىرۋشى ەدى.
ال، مەن بولسام، ءدال سول ساتتە اپامدى تيتىقتاتقان وسىناۋ اۋىر جۇمىستى ونىڭ قولىنان الاتىن كەزدەيسوق ءبىر جاعدايلار تاپ كەلسە دەپ ويلادىم. جەر استىنان ەرتەگىدەگىدەي الىپ داۋلەر شىعا كەلىپ، ءا دەگەنشە توپىراقتى قازىپ تاستاسا، نە كولعا الساڭ بولدى، توپىراق سۋسىپ تۇسە بەرەتىن سيقىر كۇرەگىم بولسا عوي دەپ ويلايمىن. تاپ سول جەردە مەندە اپامدى قۋانتسام دەگەننەن وزگە تىلەك جوق ەدى.
ال، بالاقاي، سەن ەندى قايتا بەر. ۇيدەگى بوپەلەرىڭ نە ىستەپ جاتىر ەكەن؟ وتقا، سۋعا ءتۇسىپ كەتپەسىن. مەن دە تۇرايىن. وتىرا بەرسەم، شارشاعانىم بىلىنە تۇسەر. ساماۋىر قويا بەرگىن. شايىڭ قايناعانشا مەن دە بارىپ قالارمىن.
تۇرا بەرگەندە بەلىنىڭ كىلت ەتە تۇسكەنىن مەن دە انىق ەستىدىم. ول بەلىن ءبىراز ۋقالاي تۇرىپ:
ءاي، بۇل قايتەدى-اي!؟ كوپتەن كۇرەك ۇستاماعانعا قاعىنىپ قالعانىن قاراي گور. سەنى مە، بالەم! — دەپ باسىنداعى ورامالىن جۇلىپ الىپ، بەلىن قاتتى تاڭىپ بايلادى.
جارقاباققا كوتەرىلە بەرگەنىمدە-اق ماناعىداي دۇڭك-دۇڭك سۇيمەن دىبىسى قايتا شىقتى. ءبىراق باعاناعىدان الدەقايدا باسەڭدەۋ ەدى.
...توپىراق ويىپ بولعاننان كەيىن دە اپامنىڭ قاربالاس شارۋالارى تاۋسىلمادى. ءبىر كۇن ويعان توپىراعىن ەكى كۇن بويى جەڭىل اعاش كۇرەكپەن جارقاباقتىڭ سىرتىنا لاقتىرۋمەن بولدى.
كۇن جاۋىپ كەتپەسە جارار ەدى. توپىراق كەۋىپ قالماي تۇرعاندا تاسىپ الساق ەكەن، —دەپ ۋايىمداي ءجۇرىپ، اۋىلداعى جالعىز قارت — دانيار اقساقالدىڭ ات-ارباسىن سۇراپ، سونىمەن توپىراقتى ءۇيدىڭ ىرگەسىنە جەتكىزىپ توكتى.
بۇل تەك مەنىڭ شەشەمنىڭ عانا باسىنداعى بار جاعداي ەمەستى. شاعىن اۋىلىمىزدا وسىنداي جاپپاي قاۋىرت ناۋقان ءوتىپ جاتتى. قولعابىس تيگىزەر ابىسىنى، قاينىسى، قايىن ءسىڭلىسى، ەرجەتىپ، قولداعى اۋىرتپالىقتى الار بالالارى بار ايەلدەردىڭ جاعدايى بۇدان گورى تاۋىرلەۋ بولۋى مۇمكىن. مەنىڭ الام سياقتى جالعىز ىلىكتىلەردىڭ بارلىعىنىڭ قارەكەتى الگىندەي-تىن.
ارادا كوپ ۋاقىت وتپەدى بىلەم، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى تۇستەن كەيىن ءوزىمىزدىڭ، كورشىلەردىڭ ەرەسەك بالالارىنىڭ قولىنا ءبىر-بىر شەلەك ۇستاتىپ، اپام ارىقتان سۋ تاسىتتى. ءۇيدىڭ ىرگەسىندە توڭكەرىلىپ جاتاتىن ۇلكەن ناۋاعا توپىراق ەزدى. توپىراقتى ابدەن ەزىپ، بەتىنە سۋ سەۋىپ، ءۇستىن باستىرا جاۋىپ تاستادى.
اپا، ءۇستىن نەگە جاباسىڭ؟
تۇندە كەبىرسىپ قالماسىن دەگەنىم عوي. ەرتەڭ، قۇداي بۇيىرتسا، سىلاق.
ەرتەڭگى شايلارىن ىشىسىمەن اۋىلدىڭ بار ايەلدەرى ەشقانداي شاقىرۋسىز-اق ۇزدىك-سوزدىق ءبىزدىڭ اۋلاعا جينالا بەرەتىن. كەلگەن بەتتە ۇيگە دە كىرمەي، ەزىلگەن بالشىقتى ماڭايلايدى. الدىمەن جەتكەندەردىڭ ءبىرى — اپامنىڭ قۇرداسى ءمارۋا. كەلىسىمەن بالشىقتىڭ بەتىندەگى جابۋدى جۇلىپ الىپ، بىلەگىن سىبانىپ، قولىن سالىپ جىبەرىپ، ءبىر ۋىس بالشىقتى الىپ، سالماقتان كورىپ، قايتا تاستادى دا:
بۇل قاتىننىڭ ەزگەن توپىراعىنا دەيىن وزگەشە. ءيى قانعان، قاراشى، جۇپ-جۇمساق، قولعا دا جۇقپايدى، شىركىن! امبەباپ قوي، امبەباپ!
ءشاپشاڭ كەلىن، امانسىڭ با، شىراق؟! بۇگىن قالاعا بارماقشى ەدىم، كەشە سەنىڭ بالشىق باسقانىڭدى كورىپ، قاشىپ كەتكەندەي بولمايىنشى دەپ... ادەيى بارماي قالدىم. — بۇل — اپام «ابىسىن» دەپ اتايتىن، ماعريپا دەگەن ەر مىنەزدى ايەل.
سىرلار كوبەيسىن، كەلىنشەكتەر!
ايتسىن-اق!
ءاي، جامان قار، سەن-اق ەلدىڭ سوڭىندا جۇرەدى ەكەنسىڭ.
بالالاردىڭ تاماعىن بەرىپ شىققانىمشا وسى بولدى.
وزىنەن باسقادا بالا جوقتاي بولۋىن قاراشى!
باسىڭ قازانداي بولىپ ۇيىقتاي بەرگەنشە، ەرتەرەك تۇرمايسىڭ با؟
كەشە كەشكە جاڭىن جىگىتىڭ قوناعا كەلە جاتقان سياقتى ەدى-اۋ؟..
باسە، باسە، سونداي ءبىر پالەڭ بار عوي!
كەلىنشەك قىزاراقتاپ جەرگە قارادى.
وزدەرىڭ جاس بولماعانداي، قاتىندار، مۇنشا دىلمارسىنگەندەرىڭ نە؟
ءالى تۇعىردان تايىپ، قارتايىپ تۇرعانىمىز جوق.
ارتىندا سالماعى جوق، ءزىلى جوق قالجىڭمەن قۇربىلار جەڭىل شارپىسىپ، ساق-ساق كۇلىپ، ورىندارىنان تۇراتىن.
ءىستىڭ باسى ىلگەرى بولسىن! ال، شاپشاڭ كەلىن، ءوز ءۇيىڭ عوي، جەڭىل قولىڭمەن «ءبىسسىمىلدا» دەپ باستاپ جىبەر. جىلدام ءبىتسىن.
ءار قابىرعاعا ءۇش-تورت ادامنان ءبولىنىپ، جاس كەلىنشەكتەر باسقىش قويىپ، ءۇيدىڭ جوعارى جاعىن، ەگدە ايەلدەر تومەنگى جاعىن سىلاي باستايتىن. سىلاي بىلمەيتىندەر، كوبىنە جاڭا تۇسكەن كەلىندەر جاعى بالشىق تاسىپ، اپەرىپ تۇراتىن. سىلانعان جەرى كەبە باستاسا-اق، سىلاۋى الىمدى بىر-ەكى كەلىنشەك قۇم ەزگەن سۇيىق بالشىقپەن مايلاپ وتىراتىن.
ول كۇنى اۋىلدىڭ بار ايەلى بالا-شاعاسىمەن ءبىزدىڭ ۇيدە. اينالا ابىر-سابىر، اعىل-تەگىل قالجىڭ، ءازىل-وسپاق، بالانىڭ جىلاعان، كۇلگەن داۋىستارى. بارىنەن اپامنىڭ قۋانىشى ەرەكشە. نەشە كۇنگى توپىراقپەن ارپالىسقان ناۋقاننىڭ ەڭ كۇردەلىسى دە، ءتۇيىندىسى دە، اۋىرى دا وسى سىلاق. سول بۇگىن ءتامامدالماق. ءۇيدىڭ ءتورت قابىرعاسىن سىلاپ، مايلاپ الۋ -توپىراق ويعاننان دا، تاسىعاننان دا قيىن، ءارى وڭدەمەيتىن شارۋا. سول شارۋا كوپتىڭ قولىنا ءتيدى، بۇيىرسا، ءبىر-اق كۇندە ءبىتىپ كەتەيىن دەپ تۇر. اپام ريزا بولعاندا ايتاتىن «ەلىمنەن اينالدىم، جۇرتىمنان اينالدىم» دەيتىن سوزدەرىن ءقازىر ىشتەي ايتىپ جۇرگەنىن بال-بۇل جايناپ تۇرعان جۇزىنەن-اق اڭعارامىن.
بىزدەر، بالالار، ۇيگە ادام جينالعانىنا، سونىڭ ىشىندە اۋىلدىڭ بار بالاسى كەلگەنىنە ءمازبىز. الدىن الا اپام دۇكەننەن اكەپ قويعان تاتتىدەن، جىلاپ شەشەسىنە ورالعى بولماسىن دەپ، جاس بالالارعا ۇلەستىرەمىز. تاڭدايىنا ءتاتتى تيگەن بالا اپ-ساتتە جەپ الىپ، شەشەسىن ۇمىتىپ، ءبىزدى توڭىرەكتەي بەرەدى. ءتاتتىنىڭ كىلتى قولىندا تۇرعان ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بالالارى ولاردان جوعارى، وكتەم. ەرەسەكتەرىن ارقا تۇتىپ ەرلانعا الىمجەتتىك كورسەتەتىندەردىڭ ءوزى بۇگىن قورانىڭ ارتىنان جاسقانا سىعالاپ:
كامپيت الىپ شىقشى-ەي، — دەپ جالىنا قارايدى.
ەرلان تابيعاتىنان باۋىرمال، بەرەگەن بالا، ۋىستاپ الىپ شىعىپ، ۇلەستىرىپ كەلىپ، كەتىك تىستەرىن كورسەتىپ ىرجيىپ تۇرار ەدى. اۋىلدىڭ بار بالاسى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تاتتىسىنە ەركىنشە كىرگەندەرىنە، ءجۇدا ءماز.
ءاي، قاتىن، ولتىرمەيىن دەسەڭ، اشىعان كوجەڭنەن اكەل! تاڭدايىمىز كەۋىپ كەتتى عوي.
قولدارىڭدى جۋىڭدار، سۋسىنداپ الايىق تۇگەل! — ءبىر-بىر توستاعان اشىعان بيداي كوجەنى تامسانا وتىرىپ ىشەدى.
نە قوسىپ اشىتاسىڭ وسى، سەنىڭ كوجەڭنىڭ ءدامى بولەك؟
ايتپايمىن، جامان قار. ون جىل قاتىن بولىپ كوجە اشىتا الماساڭ، كىمنەن كورەسىڭ؟ كەيىنگى كەلىندەردەن ۇيالساڭشى!
اعامىز جۋاس قوي. باسقا بىرەۋ بولسا، مۇنى باياعىدا-اق شىعارىپ جىبەرەر ەدى.
اعاڭنىڭ ءۇي بولىپ وتىرعانى — كىمنىڭ ارقاسى، ا؟
بۇل سولاي شىرەنەدى عوي ەندى. ال، تۇرايىق.
جارتىسىنا كەلىپ قالىپپىز-اۋ!
جارتىسىنا كەلگەنىڭ نە؟
اۋىپ كەتتىك جارتىسىنان.
كەلىن، سەن ەندى شايىڭدى قامداي بەر. قالعانىمىز دا جەتەرمىز.
قايماققا يلەنگەن باۋىرساعىڭ سۇمدىق ءدامدى بولۋشى ەدى. ودان دا تاتپاعالى كوپ بولدى. ەرىنبەسەڭ، ءپىسىرىپ جىبەر.
قالاداعى وقىمىستى قاينىڭا ساقتاعان قىستان قالعان ءسۇرىڭ، ۇننىڭ ىشىندە تىققان قازىڭ دا بار شىعار-اۋ؟ سودان كىشكەنە بۇرقىلدات.
ساداعا كەت-اۋ! قاينىمنىڭ سىباعاسىنان! قاينىمنىڭ سىباعاسىن ساعان اسىپ نە كورىنىپتى؟! بۇيىرسا، ءوزى كەلگەندە ءدام تاتارسىڭ.
قۇرداسسىڭ عوي، ساعان دەگەنى بولەك شىعار.
ءيا-اۋ، سونى ايتساڭشى!
ءمۇتتايىم ەكەنسىڭدەر. — كۇلگەن بويى اپام اس ۇيگە بەتتەدى.
كوپ كەشىكپەي قازاندىقتان سىزدىقتاپ-سىزدىقتاپ ءتۇتىن كوتەرىلدى. قىستىگۇنى بولسا، ءتۇتىن بۋداق-بۋداق شىعار ەدى، ءقازىر وتى بولار-بولماس قانا جالىن اتىپ، شالقىپ جاتىر، كوزگە دە كورىنەر-كورىنبەس. اپ-ساتتە مۇرىنعا قوڭىرسىعان ماي ءيىسى كەلەدى. باۋىرساقتىڭ ءيىسى. مۇنى سەزگەن بالالار ءتىپتى دە ۇيدەن ۇزاي قويمايتىنبىز. شىدامسىزدارى اس ءۇيدىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ قاراپ:
ءالى پىسكەن جوق ەكەن! — دەپ، قايتىپ تا كەلەدى.
اپام ەسىك الدىنا تەك تويدا ۇستالاتىن ۇلكەن اق ساماۋرىنىن شىعارىپ، اعاش سالدى. ءيىس تارتىپ وتىرعان بىزدەرگە ەندى اشقىلتىم، وزگەشە ءتۇتىن ءيىسى جەتتى. بۇل دا تانىس جاي. اپام تامىزىققا مايقاراعاي قابىعىن سالعان عوي. مايقاراعاي قابىعىنىڭ تۇتىنىندە مۇرىندى قىتىقتايتىن ادەمى ءيىس بولۋشى ەدى.
اپام باۋىرساقتىڭ الدىڭعى ەكى-ۇش قۋىرىمىن ءبىر تەگەنەگە ءۇيىپ اكەپ، بارلىعىمىزدىڭ ورتامىزعا قويادى. باۋىرساق الدىن بالالارعا ۇلەستىرۋ — اپامنىڭ ادەتى. باعانادان كۇتىپ وتىرعانىمىز دا وسى — ىستىق باۋىرساقتى ۋىس-ۋىستان دەمدە-اق تالاپ اكەتتىك. كەرەگىمىزدى الىپ بولعان سوڭ ۇيگە قايتىپ بەتتەمەي، اۋىل سىرتىنا قاراي ويىستايمىز. ويناپ ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ ءۇيدى نىسانعا الىپ، جالتاق-جالتاق قارايمىز. ءبىرقىدىرۋ ۋاقىتتان سوڭ ايەلدەر بار قابىرعانى تەگىس سىلاپ بولىپ، قولدارىن جۋىپ، ۇيگە كىرەدى. سول كەزدە اپىر-توپىر شابۋىلداپ، ءبىز دە جەتەمىز.
سوندا ايەلدەردىڭ ءبارى قايماق قاتقان قۇلا شايدى سوراپتاي ءىشىپ، اعىل-تەگىل تەرلەپ، قىزارا ءبورتىپ وتىرار ەدى. ورتادا — بۋى بۇرقىراعان پالاۋ. ءبىراق وعان ەشقايسىسى قاسىق باتىرماعان. شايدى سوراپتاۋىنا قاراعاندا، قاتتى شولىركەگەن تۇرلەرى بار. ەكى-ۇش شىنى قۇلا شايدى تارتىپ الىپ، تەرلەرىن ءسۇرتىپ، باۋىرساققا سودان كەيىن ۇزدىك-ۇزدىك قول سوزدى.
شاعىن اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى سول كۇنى ءبىزدىڭ ۇيدە. بالالارعا — بولەك داستارقان. تاماققا تويىپ الىپ، ىرگەدە شەشەسىنىڭ ارتىندا ۇيىقتاپ جاتقاندارى تاعى بار. ەستيارلارىمىز وتىرىپ اڭگىمە تىڭدايمىز. بۇل كۇنى ايتىلار سىر وزگەشە. بىرەۋى باسىنان وتكەن كۇلكىلى وقيعانى ايتسا، بىرەۋى ءوزىن قالاي الىپ قاشىپ كەلگەنىن ەسىنە الار ەدى. نە ايتسا دا، شىندارىن ايتىپ، اعىنان جارىلار ەدى...
ءبىراز كۇلىسىپ قالجىڭداسىپ وتىرعان سوڭ بىرەۋى سىزىلتىپ ءان باستايتىن:
..اسپاندا اي بولماسا، اداسادى-اي،
كوڭىلدى كوتەرمەسە، كىر باسادى-اي، احاۋ.
كەۋدەسى-اي جاقسىلاردىڭ — التىن ساندىق-اي،
ساندىقتى كىلت بولماسا، كىم اشادى-اي، احاۋ.
اشىق تۇرعان ەسىكتىڭ تۇبىندە وتىرىپ اپ، ۇيىپ تىڭداي بەرۋشى ەدىم. كوپ ءان ايتىلار ەدى. قانداي ءان ايتسا دا، كوڭىلدىڭ ەڭ تۇنىعىنان شىعىپ جاتقانداي. جاراسىمدى نازدى ارقالاعان سىرشىل ءانى دە، سەزىمدى ەگىلتەر مۇڭعا تولى شەرلى ءان دە، كاۋسار ارمانعا تولى اسقاق ءان دە — ءبارىسى-بارىسى ايتىلاتىن... ءقايسىبىرىنىڭ الدەنەلەردى ەسىنە الىپ، كوڭىلدەرى بوساپ، كوزدەرىنىڭ جاسىن توگىپ الاتىندارى دا بولاتىن. وندايدا ءبارى سونى جۇباتاتىن.
تاعى ەمەس، مارال ەمەس تاۋ جايلاعان،
مەن ءبىر جان شەر جايلاعان، مۇڭ ويلاعان...
تاعى بىرەۋى كوڭىل تەربەيتىن مۇڭلى ءان باستايدى. كەيبىرەۋى ءۇنسىز كۇرسىنەدى. شاي الدەقاشان ءىشىلىپ بولعان. داستارقاننان كەيىن شەگىنىپ، ورامالدارىنىڭ القىمىن اعىتىپ، جەلپىنىسىپ وتىرار ەدى ءبارى دە. ءسويتىپ، جۇمىستان شارشاعانداي ەمەس، قايتا كوڭىلدەرى تازارىپ قالعانداي سەزىلەتىن قاي-قايسىسىنىڭ دا.
وسىلار وسىلاي ۇزاق وتىراتىن. ورىستەن مال قايتار مەزگىلدە عانا:
وي-بۋ، كۇن كەشكىرىپ قاپتى عوي، — دەيدى بىرەۋى تەرەزەدەن موينىن سوزىپ، سىرتقا قاراپ.
قوي، تۇرالىق. وي-باي، بەلىم.
بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇزدىك-سوزدىق ورىندارىنان تۇرا باستايدى.
بوساعادا وتىرعان مەنى بايقاعان اپام:
بالاتاي، بۇزاۋ قايدا، بايقادىڭ با؟ ەمىپ قويماسىن، — دەگەندە عانا ەسىمدى جيىپ، زىتا جونەلەمىن. بۇزاۋ ۇمىت بولعالى قاشان.
بۇزاۋ دەگەنىڭ دە قۋ. سيىردىڭ تاڭەرتەڭ ورگەن ءورىسىن بايقاپ قالسا، سولاي قاراي جايىلادى دا، كەشكە قايتقان ەنەسىن توسىپ، ەمىپ قويادى. توبە-توبەگە شىعىپ قاراعانمەن، كەر بۇزاۋدىڭ تاپتىراتىن ءتۇرى جوق. بۇزاۋ ەمىپ قويعان-اۋ دەگەن قاۋىپتەن بە، الدە كۇن سالقىنداپ كەتكەن بە — بويىم قالتىراپ قويا بەردى.
جىلىنارمىن دەپ جۇگىرىپ كەلەمىن. بۇزاۋ ەمىپ قويماسا ەكەن دەيمىن. «اپامدى بۇگىن رەنجىتپەسەم ەكەن».
جازدى كۇندەگىدەي ەمەس، كۇن باتىسىمەن-اق ىمىرت تەز ۇيىرىلەتىن بولىپتى. اينالا لەزدە قاراۋىتا باستادى. ەشنارسەنى ءدال اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس. الىستان قاراۋىتىپ كورىنگەنگە بۇزاۋ ما دەپ جۇگىرىپ بارسام، بۇتا نەمەسە ءبىر ءتۇپ شي بولىپ شىعادى. كەلەسى قارايعانعا جۇگىرەم. ەكى قارا كورىندى. «ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كوك سيىرى-اق شىعار، جانىنداعى كەر بۇزاۋ عوي. قاپ، ەمىپ قويدى-اۋ!» القىنىپ جەتسەم — قوس ءتۇپ قاراعان. قاراعان بولعانىنا قۋاندىم. «بۇزاۋ ەمبەگەن شىعار؟ مۇمكىن، ەگىنگە، جۇگەرىگە ءتۇسىپ كەتتى. وعان تۇسسە، كۇزەتشى الدەقاشان قاماپ قويعان شىعار».
ارتىما بۇرىلىپ قارايمىن. كەيبىر ءۇيدىڭ شامى جانا باستاپتى. قورقايىن دەدىم. تاسادان ەرتەگىدەگىدەي جىن-شايتاندار شىعىپ، باس سالاتىنداي، الدى-ارتىما بۇرىلىپ قاراۋعا قورقامىن. اۋىلعا قاراي زىمىراپ كەلەمىن. ەسىك الدىنا القىنىپ كەلىپ، ءبىر-اق توقتادىم.
بورت-بورت كۇيىس قايتارعان سيىر اۋلادا تۇر. بۇزاۋى قاسىندا بايلاۋلى جاتىر. كوك سيىردىڭ اقجەم بولعان جەلىنى مەن بۇزاۋدىڭ ەزۋىندەگى شۇبىراعان كوبىگى ەمىپ قويعانىن ايتپاي-اق تانىتتى. ءۇيدىڭ ەسىگىن قورعانا اشتىم. اۋەلى ساڭىلاۋدان قىزعىلت ساۋلە توگىلىپ، سودان سوڭ ىشتەن بەتىمدى جىلى لەپ شالدى. ءتور الدىندا شىنتاقتاپ كوكەم جاتىر. اپاما قاراۋعا ءداتىم بارمادى، كوكەمە قاراي تۋرا تارتىپ بارىپ، باۋىرىنا تىعىلدىم. شەشەم ۇيگە وت جاعىپتى. قالتىراعان دەنەم جىلىنا باستادى. سىعالاپ قارايمىن — اپامنىڭ جۇزىندە رەنىش، اشۋ بايقالمايدى، كوڭىلى جاي سياقتى.
بايبىشە، ءۇيىڭ تاپ-تۇيناقتاي بولىپ قالىپتى عوي. پالەسىڭ- اۋ ءوزىڭ! — دەپ، اكەم قۇس جاستىققا شالقايا بەردى. مەن دە جانىنا قيسايدىم.
شەشەم جاۋاپ قاتپاي-اق ءجۇزى كۇلىمسىرەپ، بار بولعانى وتتى كوسەي بەردى. شوقتىڭ ساۋلەسىنەن بە، اپامنىڭ سونداعى ءوڭى قورقىپ كەلگەن ماعان كەرەمەتتەي مەيىرىمدى، جىلى شىرايلى كورىنىپ ەدى. قازاننىڭ قاقپاعىن اشىپ، ەتتىڭ كوبىگىن الدى. ءۇيدى جاس ەتتىڭ جاعىمدى ءيىسى جايلادى. مەن ماۋجىراپ جاتىپ، قالعىپ كەتىپپىن...
...بۇل مەنىڭ ەسىمدە قالعان سوڭعى سىلاڭ ەدى. سول جىلى باستاۋىش مەكتەپتى ءبىتىرىپ، كەلەسى كۇزدە ورتالىقتاعى ينتەرناتقا اۋىستىم. ودان كەيىن ءۇي سىلاۋدىڭ قۋانىشتى ساتتەرىن كورىپ، باسىمنان وتكىزگەن ەمەسپىن. كەيىننەن اتا-انام دا ورتالىققا كوشىپ، دايىن بەتون ۇيگە كىردى...
* * *
مەنىڭ ويىمدى اياق دىبىسى ءبولىپ جىبەردى. اپپاق سۆيتەر، كوك شالبار كيگەن، ءبىر قولىندا ۇستاعان كوگىلدىر سۋلىعى بار، ءبىر قولىمەن ءتورت جاسار قىزىن جەتەلەگەن مەنىڭ بەيتانىس كورشىم ەتىپ بارا جاتتى. ءجۇرىسى جەڭىل، قيمىلى ويناقى. قولاڭ شاشىن تەگىستەپ قىرقىپ، بوس قويا بەرىپتى. يىعىنان اسىپ، جاۋىرىنىنا توگىلگەن شاشىن سامال جەلپىپ، جۇلقيدى. ءوزى بەينە بيلەپ بارا جاتقانداي. ونىڭ باسقادان ەرەكشەلەنىپ تۇراتىن وسى سىمباتتىلىعى كىمنىڭ بولسا دا نازارىن وزىنە ەرەكشە اۋدارارداي. ونىڭ قارسى ۇيدە تۇراتىنىن، جاسىنىڭ جيىرما سەگىزدە ەكەنىن، كۇيەۋى جانە ءتورت جاسار جاننا اتتى قىزى بارىن بىلەم.
ولاردىڭ قاشان قىزمەتىنە كەتەرىن، قاي شامادا كەلەرىن، سەيىلگە قاي مەزگىلدە شىعارىن اس ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن كورىپ جۇرەمىن.
قىزىن بالاباقشادان اكەلە جاتقان بەتتەرى بۇل. سوڭىنان ءبۇيىرلى ەكى تورعا سىقاي ازىق-تۇلىك تولتىرىپ العان كۇيەۋى، اينالاسىنا نازار سالماستان العا قاراعان بويى، سالماقتى باسىپ بارا جاتىر. بۇلار ۇنەمى قاتار ءجۇرۋشى ەدى. ەرتەڭگىسىن، كەشكىسىن وسىلاي قاتار جۇرگەن قالپىندا كىمنىڭ بولسا دا ءىلتيپاتىن وزدەرىنە اۋدارعانداي. تۇرلەرىندە، جۇرىسىندە، وزدەرىن ۇساتۋىندا ءبىرىن-بىرى ەمەۋرىننەن تانيتىنداي تۇسىنىسكەن، ۇعىسقان جانداردىڭ جاراستىعى بار. تەرەكتىڭ تاساسىنا تىعىلعان قىزىنا:
جاننا-اۋ، قايداسىڭ؟ جىلدام ءجۇرشى، كينو باستالىپ كەتەدى، — دەپ داۋىستادى كەلىنشەك.
ءسىرا، تەليەۆيزورداعى ءجۇرىپ جاتقان كوپ سەريالى كينوعا اسىعىپ بارادى. مۇرنىما ءتۇتىن ءيىسى كەلگەندەي. اپامنىڭ ءوت تامىزاتىن مايقاراعاي قابىعىنىڭ يىسىنە ۇقساس. ويدان ارىلىپ، جان-جاعىما ءجىتى قارادىم. كوشە سىپىرۋشى تەرەكتىڭ توگىلگەن جاپىراعىن ءبىر جەرگە ءۇيىپ، وت قويىپتى. كوزىمە اپامنىڭ توپىراق ويىپ جاتقان كەلبەتى تاعى ەلەستەدى. بەيتانىس كورشىم ۇزاپ بارا جاتتى. وسى كەلىنشەككە نەگە نازار اۋدارا بەرەتىنىمدى ەندى ۇققاندايمىن. ول مەنىڭ اناما قاتتى ۇقساۋشى ەدى. اپام دا سول جىلى جيىرما سەگىزگە شىققان ەدى-اۋ.
ورنىمنان تۇرىپ، مەن دە ۇيگە اياڭدادىم. اينالام تولعان التىن باۋىر سارى الا جاپىراقتار...
You Might Also Like
-
مۇرات ەلەگىزە ەرتە ويانىپ، تەرەزەگە قاراي اۋناپ ءتۇستى. بولمە ءىشى جاپ-جارىق ەكەن. مامىراجاي شۋاقتى ەرتەڭگىلىك تىنىشتىقتى بۇزىپ، شىقىلىقتاعان ءبىر اۋەن قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس جەتەدى. بۇل كۇندە ەستىپ جۇرگەن...
-
اۋىلدان ۇركەكتەپ اۋلاعىراق قونعان اۋداندىق اۆتوستانسياسىنىڭ الدىندا قالاعا قاتىنايتىن قىزىل بەلدەۋلى، دومالانعان، سارعىش اۆتوبۋس دۇرىلدەپ، باعانادان تۇر. قىدىرماشى قالاشىلار دا، جەكسەنبىلىك جايما ب...
