InfoHub Logo

حالقىمىزدا قاسيەتتى ايلارمەن قاتار، قاسىرەتتى ايلاردىڭ دا بولارىن كىم بىلگەن؟.. قاھارلى قىستىڭ ايازىندا الاڭدا ازاپ كورگەن قانداستارىمىزدىڭ وسى ءبىر جەلتوقسان ايىنىڭ اتىمەن تاريحتا قالارىن كىم بىلگەن؟.. ارمانى مەن تاڭداۋىن شەتكە ىسىرىپ، قازاقتى تاقتان تۇسىرگەنىنە شىداي المايمىز دەپ الاڭعا باس كوتەرە شىققان جاستاردىڭ تاعدىرى وسىنداي بولارىن كىم بىلگەن؟... تاريح بەتتەرىندە قازاعىمنىڭ ازاپتى كۇندەرى تالاي كەزدەستى. ەلىم دەگەن ەرلەر، باتىرلار، حاندار... وسى ءتىزىمدى ەشتەڭەدەن حابارى جوق جاستاردىڭ جالعارىن كىم بىلگەن؟..

ورىس تاريحىندا «قاندى جەكسەنبى» بولسا، قازاق تاريحىندا «قاندى جەلتوقسان» بولدى. 70 جىلدىق بوداندىققا شىداعانىمىزدىڭ شەگى دە وسى جەلتوقسان قۇرباندارى بولدى. كوتەرىلىستى تاۋەلسىزدىك جولىندا جاساعان العاشقى قادامىمىز دەسەك، ارتىق كەتپەيمىز. حالقىمىز ءۇشىن قانشا ازاپتى تاقىرىپ بولسا، سونشا زەرتتەلمەگەن، جازىلماعان تاقىرىپ. جەلتوقسان تاقىرىبىندا كينو سالاسىنداعى ۇزدىگى دەپ «اللاجار» ءفيلمىن اتاساق، ادەبيەت سالاسىندا «اي قاراڭعىسىسىن» اتاي الامىز.

تۇرىسبەك ساۋكەتايدىڭ «قيلى تاعدىر» اتتى روماندار توپتاماسىنىڭ ءبىرىنشى رومانى بولىپ ەسەپتەلەتىن «اي قاراڭعىسى» 1991-1996 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان.  تاقىرىبى – جەلتوقسان كوتەرىلىسى. نەگىزگى كەيىپكەرلەرى – ءسابيرا مەن ءازيز-سۇلتان.

شىعارمانىڭ مازمۇنىنا توقتالماس بۇرىن، تاقىرىبىنا توقتالىپ كەتسەك دۇرىس بولار. نەگە «اي قاراڭعىسى؟». جالپى قاي ەلدىڭ بولماسىن تاريحىندا ايتىلۋعا ءتيىستى جانە ايتىلماۋعا ءتيىستى وقيعالار بولادى. ايدىڭ ءبىز ۇنەمى تەك ءبىر جاعىن كورەتىنىمىز سەكىلدى، سول وقيعالاردىڭ دا ءبىر جاعىن ەستيمىز. ال قاراڭعى بەتىندە نە بولىپ جاتقانى الەمگە بەلگىسىز، بەلگىلى بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ايدىڭ قاراڭعى بەتىن كورۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. تاۋەلسىزدىگىمىز ايدىڭ جارىق بەتىندەي الەمگە جاريالانسا، جەلتوقسان كوتەرىلىسى ايدىڭ قاراڭعى بەتىندە قالىپ كەلە جاتقان وقيعا. سەبەبى، جەلتوقسان كوتەرىلىسى تەك جاستارعا عانا قاتىستى ەمەس، بيلىك باسىندا وتىرعان اعالارىمىزعا دا قاتىستى تاقىرىپ بولدى. اۆتور تاراپىنان وتە ۇتىمدى تاڭدالعان تاقىرىپ دەپ ايتساق بولادى.

مازمۇنىنا كەلەر بولساق، ءبىز بىلەتىن جەلتوقسان وقيعاسى روماندا ناق سول قالپىندا سۋرەتتەلگەن بە، الدە بۇرمالانعان نەمەسە شىنايى قوسىلعان تۇستارى بار ما؟ رومان ەشتەڭەدەن بەيعام جۇرگەن جاس ءسابيرا مەن ءازيز-سۇلتاننىڭ كەزدەسۋلەرىنەن باستالادى. اشىق اسپاندا ترامپليننەن سەكىرىپ، جاستىقتىڭ جالىندى كەزدەرىن وتكىزىپ جاتقان ءسابيرا مەن ءازيز-سۇلتاننىڭ ءمولدىر ماحابباتىنان باستالعان وقيعا ءارى قاراي دامي تۇسەدى. كوتەرىلىستىڭ ءبىز بىلمەيتىن قاراڭعى بەتى جارىققا شىعادى. حالىق اراسىندا جاستاردى الاڭعا جيناعان كىم، ولار الاڭعا جينالاتىنىن قالاي ءبىلدى، باستاۋشى بولدى ما دەگەن ساۋالدار بالكىم بولعان دا شىعار. ءبىراق قىزىعىپ زەرتتەگەن ادام بولمادى، مۇمكىن «قاراڭعىلىقتان» قورىققان شىعار. قازىرگىدەي دامىعان زاماندا شاقىرىپ، جينالا سالاتىن الەۋمەتتىك جەلى جوق كەزدە 20 مىڭ ادامنىڭ باسى قالاي الاڭعا قوسىلدى؟ وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن روماننان بىلە الامىز. مۇمكىن تاريح استارىندا قالعان شىندىق شىعار، مۇمكىن جازۋشىنىڭ قيالى شىعار.

الاڭعا جاستاردىڭ جينالۋىنا سەبەپشى بولعان – ايتۋاروۆتىڭ ورىنسىز ءازىلى دەسەم سەنەسىز بە؟ قازاق دەپ كۋالىگىندە عانا جازىلىپ تۇرعانى بولماسا جانى ورىسقا ساتىلىپ كەتكەن بيشارا ايتۋاروۆتىڭ بار ءىسى قازاقتى قۇلاتۋ، اياعىنان شالۋ، ماسقارا قىلۋ. قونايەۆتى كورە المايتىنداردىڭ الدىڭعى قاتارىندا. قونايەۆتىڭ ورنىنا قويعان كولبيندى كورە الماي تاققا ارام جولمەن قول جەتكىزگىسى كەلگەن ايتۋاروۆ پەن دوسى ءميرونيننىڭ قۇرعان قۇيتىرقى جوسپارى حالىقتىڭ جادىندا ماڭگى قالارىن قايدان ءبىلسىن... قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن جاستاردىڭ جاتاقحاناسىنا «– جiگiتتەر، وزدەرiڭ دە راديودان ەستiگەن شىعارسىڭدار، بۇگiن قونايەۆتى ورنىنان الىپ تاستادى! – دەيدi قارالى حابار ەستiرتكەندەي قامىعىپ. – ورنىنا قايداعى بiر ورىستى قويدى. قازاق تابىلماعانداي بۇل نە قورلاعانى. باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارiندە بiرiنشi باسشى – جەرگiلiكتi ۇلت وكiلi. بiزدi باسىنىپ وتىر. ءوستiپ كەۋدەمiزدi باسقىزىپ قويامىز با، نامىسىمىز قايدا؟ ەل ەكەنiمiزدi بiلدiرەيiك الاڭعا شىعىپ، پلەنۋم شەشiمiنە قارسىمىز دەيiك. قازiر جاريالىلىق پەن دەموكراتيا زامانى، نەگە كونستيتۋسيالىق پراۆومىزدى پايدالانباسقا. بiزدi ديمەكەڭنiڭ ادامدارى جiبەرiپ وتىر. باسقا قازاق باسشىلارى دا نارازى. قورىقپاڭدار. قازاق جاستارىنىڭ ءبارiنە ايتىڭدار، ميتينگكە شىقسىن!..» دەپ، ۇگىت جاسايدى. نامىسشىل جاستار الدىڭعى شەپتە الاڭعا بارسا، قالعاندارى نە ءۇشىن بارا جاتقاندارىن دا بىلمەي، اعىلعان حالىقتىڭ ارتىنان ىلەسە بەرگەن. 100-150 ادام جينالسا بولدى دەپ سەنگەن ايتۋاروۆ 20 مىڭ ادامنىڭ ءومىرىن قيۋعا سەبەپ بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقتى ولىمگە باستاۋشى بولعان قازاقتىڭ ءوزى. رومانداعى ايتۋاروۆتىڭ تەگى باسقا بولعانىمەن ومىردە بولعانى انىق. «اللاجار» فيلمىندە ازاپتى كورىنىستەر روماندا دا جازىلعان. جانشىلعان، تاپتالعان جاستار تاعدىرى، جوق بولعان ۇرپاق تاعدىرى روماندا وتە اسەرلى سۋرەتتەلگەن. بەيبىت سوعىس قۇرباندارىنىڭ «ىشكىش، بۇزاقى، ۇلتشىل» اتانۋىنا دا وسىنداي «ايتۋاروۆتاردىڭ» قوسقان ۇلەسى كوپ. روماندا جالپى جەتلتوقسان كوتەرىلىسى عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ سول كەزدەگى ءومىرى، بەدەلى تۋرالى دا ايتىلىپ كەتەدى. ونى ءازيز-سۇلتاننىڭ اكەسىنىڭ بەينەسىنە قاراپ وتىرىپ، «قازاقفيلم نەگە قازاق شالدارىن ۇسقىنسىز، ءتارتىپسىز نادان قىلىپ كورسەتەدى ەكەن؟ باي بولسا مەس قارىن، قۋ بولسا ساقالى ەكىگە ايىرىلعان. بۇرىنعى فولكلورلىق تيپتەن ءالى ايىرىلماعان» دەپ كۇيىنگەن كەزىنەن بايقاۋىمىزعا بولادى. اۆتوردىڭ قوعامعا دەگەن ىزاسىن كەيىپكەرلەرى ارقىلى جەتكىزگەندىگىن اڭعارۋىمىزعا بولادى.

قورىتىندىلاي كەلە، روماننىڭ ادەبيەتىمىزدەگى ورنى تومەن دەپ ايتساق بولادى. ەش جەردە ناسيحاتتالماعان، الەۋمەتتىك جەلىلەردەن ينەمەن قۇدىق قازعانداي ارەڭ تاۋىپ الاسىڭ. ونلاين كىتاپحانالار مەن سايتتاردا جارىق كورمەگەن. جەلتوقسان تاقىرىبى ءسوز بولعاندا عانا ىزدەلىنەدى، وقىلادى. وقىرمان نازارى بىلاي تۇرسىن، قۇلاعىنا دا ىلىنبەگەن. وسىنداي ماڭىزى زور، كەرەمەت تۋىندىنىڭ «ادەبيەت قاراڭعىسىندا» قالىپ قويماسا ەكەن دەيمىن. تاريح قاراڭعىسىنان جەلتوقسان كوتەرىلىسىن شىعارۋعا ۇزاق ۋاقىت كەتەتىن دە شىعار. ءبىراق ادەبيەت قاراڭعىسىنان شىعارۋ – ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا. دامىعان زاماننىڭ دامىعاندىعىن وسىنداي كاتاپتاردى ناسيحاتتاۋدا كورسەتپەسەك، رۋحانياتقا دامىعاندىقتىڭ قانداي قاجەتى بار؟

ابدىسامەت قاراكوز ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى

 جاناتايەۆ دانات ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى

---