InfoHub Logo

زاھارىن توگىپ، قاھارىن تىككەن ەۋروپا جيھانگەرلەرىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە ايداپ سالىپ وتىرعان قۇرالى — ءوز ارامىزدان شىققان باسماشىلار بولاتىن.

كەڭەستى روسسيانىڭ قاي تۇكپىرىنەن بولسا دا ەلدى ىلاڭعا سالىپ، مومىنداردىڭ مازاسىن العان قانعا قۇمار بۇزىقتار شىعىپ، تالاي ارباسىپ كورسە دە، قىزىلاسكەردىڭ كۇشىمەن تارقاتىلىپ، كوپ ورىنداردا .... جوق ەتىلگەن.

باسماشىلاردىڭ باس كوتەرىپ، قارىسقان مەزگىلى 19 — 20-جىلداردا كوبىرەك بولدى. ءبىراق يناباتتى ۇستاعان جول جوق، بار نارسەسى — ەل ءبۇلدىرۋ، ەل تالاۋ بولعاندىقتان، ءومىرى ۇزاق بولمادى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جولىنا تۇسكەن قارا شارۋا ونداي ءىسى لان ەل بۇلدىرگىشتەردىڭ سوڭىنا ەرگەن جوق. قولىنان تۇك كەلمەسە دە بار نيەتى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى بولعان بايلاردىڭ دا ىشتەرىنەن تىلەگەن تىلەكتەرى ورىندالمادى. سونىمەن سوڭعى جىلداردا ىشكى روسسيا بەيباستاقتاردان تازارتىلىپ، بۇلىنگەن شارۋا رەتكە قويىلدى. ءبىراق روسسيادان كەتكەن جەندەتتەردىڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا سارقىتى ءالى دە بار.

باسماشىلاردىڭ ءوز ەلىنەن ۇزىلمەي كەلە جاتقان جەرى — فەرعانا وبلىسى. باسماشىلاردىڭ فەرعانا حالقىن سەرگەلدەڭگە تۇسىرگەندەرىنە 5 — 6 جىلداي بولدى. سودان بەرى فەرعاناداعى باسماشىلار دامىلسىز شابۋىلداپ، جۇرتتىڭ شارۋاسىن كۇيزەلتىپ، باسقاعا مويىن بۇرعىزباي جاعالاسۋمەن كەلدى. 4 — 5 جىل ۇدايىمەن قان توگىسكەن باسماشىلار فەرعانانى ىلاڭدادى. كاسىپ شارۋاشىلىعىنان بەرەكەسى كەتىپ، جەرگىلىكتى حالىق السىرەپ قالدى. حالىقتىڭ كوبى بۇلىنشىلىككە ۇشىراپ، باسقا گۋبەرنيالارعا اۋىپ كەتۋىنە دە سەبەپ بولدى. تالاي كاسىپ ورىندارى قيراپ، ىسكە جارامسىز حالگە جەتتى. حالىق جابىرلەندى. العاشقى كەزدە باسماشىلارعا كومەك بەرىپ، قولتىعىنا سۋ بۇرىككەن قوقان ۇكىمەتى بولعان. قوقان ۇكىمەتى روسسيادان قاشقان قازاقتارمەن قوسىلىپ، باسماشىلاردى كوتەرمەلەپ تۇرعان.

قوقان ۇكىمەتىنىڭ اسكەرى قۋىلىپ، تاراتىلعاننان كەيىن باسماشىلار بىتىراپ، بولەك-بولەك بولىپ كەتكەن. باسماشىلار ەل شۋلاتىپ، جۇرتتى تالاپ جۇرسە دە وزدەرىنە جاقسى ات تاعۋ ءۇشىن تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋشى اتانىپ تا جۇرگەن. زاماننىڭ ىڭعايىنا قاراپ، قۋلار وزگەرىپ، بىرەسە اق اسكەرى اتانىپ، بىرەسە يسلام قورعاۋشىلارى اتانىپ تونىن تۇرلىشە اينالدىرىپ كيگەن. ءبىراق كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بەرگەن كەڭشىلىگى بەينەتقور ەلگە باسماشىلاردىڭ جالعان سوزدەرىنە سەنىمىن كەتىرىپ، ولاردان قايىر جوق ەكەنىن كورسەتتى. حالىق ولاردان جيرەندى، بەزدى. ناق وسى مەزگىلدە باسماشىلاردىڭ باستىقتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جوعالىپ، ابدىراپ كەلەدى. قانىشەرلەردىڭ كۇنى قيىنشىلىققا اينالىپ، ەل سايابىرلاپ، تىنىشتىق الۋعا بەت الدى.

بەيبىتشىلىكتى ورناتۋشى قىزىلاسكەرلەر بۇل جاۋلارمەن جاعالاسىپ، تالاي بوگەت بولىپ كەلەدى. ءبىراق تاۋ-تاستى جەرلەردە جاسىرىنىپ ءجۇرىپ، قولعا تۇسپەي، كوپ ءىس قىلىپ، العاشقى جىلداردا ءال بەرمەي جۇرگەن ەدى. سوڭىنا ءتۇسىپ، تاسىلىنە تۇسىنگەن جاۋىنگەر قىزىلاسكەرلەر ولاردىڭ تىعىلعان جەرلەرىن سەزىپ، باستىقتارىن تۇتقىنعا الىپ، كوبىن تىرىدەي ۇستاعان. جەرگىلىكتى حالىق قىزىلاسكەرلەرگە جاردەم بەرىپ، جاۋلاردىڭ تىعىلعان جەرلەرىن كورسەتىپ تۇرعان.

ناق وسى مەزگىلدە باستىقتارى قولعا ءتۇسىپ، ءتيىستى جازالارى موينىنا قويىلىپ، ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلعان. ءقازىر بەتتەرى قايتىپ، سۋلىق بولۋعا اينالدى. قاساقانا قانعا قۇمار ادامدارى، ارام ساتقىندارى ءالى قارسىلىق كورسەتىپ، ءتيىپ-قاشىپ جۇرسە كەرەك.

جاۋدان بەتى قايتپاعان، قارسىلاسقان دۇشپاندى تالاي مۇقاتقان قىزىلاسكەرلەر مەن جەرگىلىكتى حالىق، ديحانشىلاردىڭ كوڭىلدى ميليسيالارى بۇل جاۋلاردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، تۇقىمىن قۇرتۋعا بەت العان. كەشىكپەي جاۋلاردان قۇتىلىپ، بەينەتقور ديحانشىلار كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياسىندا تىنىش تۇرمىس ەل زاڭىمەن جاساۋىندا ءسوز جوق.

1923 جىل

---