InfoHub Logo

سەمەي ۋەزى، شىڭعىس بولىسىنىڭ
قازاعى يبراگيم قۇنانبايەۆتان

1898 جىلعى يۋندە، سەمەي ۋەزى باستىعىنىڭ قاتىسۋىمەن مۇقىر بولىسى لاۋازىمدى ادامدارىنىڭ 1899 جىلدان 1902 جىلعا دەيىنگى ءۇش جىلدىق مەرزىمگە سايلاۋى جۇرگىزىلدى. ءدال وسى مەزگىلدە مۇقىر جانە شىڭعىس بولىستارىنىڭ اراسىنداعى شەكارانى رەتتەپ، بەلگىلەۋ دە كوزدەلگەن بولاتىن. شەكارانى كورسەتۋ ءۇشىن شىڭعىس بولىسىنان وكىلدىككە ىسقاقوۆ، سالتىبايەۆ جانە بايىسوۆ جىبەرىلدى. 17 يۋندە ۋەزد باستىعى مەنى شاقىرتىپ الىپ، الدىمەن بۇرىنعى شەكارانى كورسەتۋدى تالاپ ەتتى. ويتكەنى ول شىڭعىس بولىسىنان وكىلدىككە تاعايىندالعان كىسىلەرىنە سەنىڭكىرەمەدى دە، مەنىڭ ەكى-ۇش اقساقالمەن بىرلەسىپ، بولىستاردىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋعا قاتىسۋىمدى قالادى.

18 يۋندە مەن ۋەزد باستىعىنا كەلىپ، شىڭعىس بولىسىنان ءتيىستى كىسىلەر جينالعانىن حابارلادىم. ۋەزد باستىعى، مۇقىرلىقتار ءالى تۇگەل كەلىپ بولماعاندىقتان، كۇتە تۇرۋعا ءامىر ەتتى. مەن ۋەزد باستىعى توقتاعان كيىز ۇيدەن شىعىپ، مۇقىر بولىسىنىڭ ادامدارى كەلۋىن كۇتىپ، تاقاۋ ماڭدا وتىردىم. وسى تۇستا ايتا كەتۋ كەرەك، مۇقىر بولىسىندا ايداۋدان قاشقان نەشە ءتۇرلى قاڭعىباستار جاسىرىنىپ جۇرەتىن دە، بولىس ولاردى ءوز قول استىندا جاسىرىپ ۇستايتىن. بۇل جايدى بىلەتىن ۋەزد باستىعى مەنەن سونداي قاشقىنداردى ۇستاۋعا مۇمكىن-قادارىمشا قولعابىس جاساۋدى سۇراعان. مۇنى مۇقىرلىقتار دا بىلەتىن. ۋەزد باستىعىنىڭ كيىز ءۇيىنىڭ ماڭىندا كۇتىپ وتىرعانىما بىرەر ساعات وتكەن كەزدە، مۇقىر بولىسىنىڭ كەكتەنە جاۋىققان ءبىر توپ قازاعى ورشەلەنىپ كەلىپ ماعان تاپ بەردى. ولاردى باستاپ كەلگەن بولىستىڭ ءوزى مۇساجان اكىمعوجين جانە بەيسەنبى جاقىپوۆ، ابەن بىتىمبايەۆ، ءازىمجان يسابايەۆ، راقىم ءومىرزاقوۆ دەگەندەر ەدى. الگى توبىر ماعان جابىلا باس سالعاندا، جاقىپوۆ بەلبەۋىمدەگى باكىمدى، ابەن بىتىمبايەۆ باسىمداعى بوركىمدى جۇلىپ اكەتتى، ال راقىم ءومىرزاقوۆ التىن باۋلى ساعاتىمدى تارتىپ الدى. سونان سوڭ ولار مەنى جەرگە جىعىپ سالىپ، قامشىمەن ساباي باستادى. سول كەزدە ءۋايىس سوقين دەيتىن قازاق ءوزىنىڭ دەنەسىمەن مەنىڭ ءۇستىمدى جاۋىپ، ءارى قاراي ساباۋلارىنا جول بەرمەدى، سونىڭ ارقاسىندا عانا مەن ارمەن قارايعى سوققىدان امان قالدىم. مەنىڭ ايقايلاعان داۋسىمدى ەستىپ، ۋەزد باستىعى كيىز ۇيدەن جۇگىرىپ شىقتى دا، كۇزەتشى جاساعىنىڭ كومەگىمەن جاڭاعى جاپىرلاعان توبىردى قۋىپ جىبەردى. سونان كەيىن مەن مۇقىرلىقتار تاراپىنان بۇدان دا بەتەر اياۋسىز زومبىلىققا ۇشىراپ جۇرمەيىن دەپ سەسكەنىپ، قاسىمدا سەرىكتەرىم بار، ءوز بولىسىما قايتىپ كەتتىم.

جوعارىدا اتالعان زاتتاردى تالاۋمەن بىرگە قازاقتار مەنىڭ ءمىنىپ كەلگەن اتىمدى الىپ كەتتى، وعان قوسا داستارقان، كىلەم سياقتى 50 سومعا تاتىرلىق ءۇي ىشىلىك زاتتارىمدى اكەتتى. جالپى تونالعان مۇلكىمنىڭ ءبارىن قوسقاندا قۇنى 241 سوم مولشەرىندە بولدى.

بۇل ءىس بويىنشا انىقتاما جۇرگىزىلىپ، سونسوڭ تيىسىنشە تەرگەۋ جۇمىسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سەمەي ۋەزىنىڭ تەرگەۋشىسىنە بەرىلگەن بولاتىن. ءىستىڭ جاي-جاپسارىن انىقتاعاننان كەيىن، تەرگەۋشى جازا قولدانۋ ەرەجەسىنىڭ 120 جانە 1642-ستاتيالارى نەگىزىندە بولىس مۇساجان اكىمعوجين، بەيسەنبى جاقىپوۆ، ابەن بىتىمبايەۆ، ءازىمجان يسابايەۆ، راقىم ءومىرزاقوۆتاردى مەنى توناعان دەپ ايىپقا تارتتى. تەرگەۋ بىتكەن سوڭ، ءىس 1892 جىلى شىققان XVI تومنىڭ II ءبولىم، 332-ستاتياسى نەگىزىندە 98-جىلعى 18 نويابردە №1197 قاتىناس قاعازىمەن بۇرىنعى سەمەي وبلىستىق سوتىنىڭ پروكۋرورىنا جىبەرىلگەن-دى. پروكۋرور، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تالاۋ-توناۋ تۋرالى ءىستى سەمەي وبلىستىق باسقارماسىنا جىبەردى، ال ول توناۋ تۋرالى تەرگەۋ ءىسىن قاراپ، مۇساجان اكىمعوجيندى، بەيسەنبى جاقىپوۆتى جانە باسقالارىن ايىپتايتىنداي جەتكىلىكتى ايعاق جوق دەپ تاۋىپ، ءوزىنىڭ 1899 جىلعى 13 فيەۆرالداعى جۋرنالعا جازىلعان قاۋلىسى بويىنشا ءىستى قىسقارتقان. بۇل قاۋلىنىڭ كوشىرمەسىن ىسپەن قوسا بۇرىنعى سەمەي وبلىستىق سوتىنىڭ پروكۋرورىنا كەرى قايتاردى. پروكۋرور ءىس پەن قاۋلىنى 1899 جىلعى 24 اپرەلدەگى قاتىناس قاعازىمەن بۇرىنعى سەمەي وبلىستىق سوتىنا جولداعان، وندا بىلاي دەپ جازىلىپتى: „وبلىستىق باسقارمانىڭ 1899 جىلعى 13 فيەۆرالداعى قاۋلىسىنىڭ كوشىرمەسىندە باياندالعان قىلمىستىڭ دالەلدەنبەگەنى تۋرالى ۋاجگە كەلىسە وتىرىپ، قۋعىنداۋ قىسقارتىلۋى ءتيىس دەپ سانايمىن".

وبلىستىق سوت، سونىمەن، ءىستى قىسقارتقان. ايىپكەرلەرگە سوت ءىسىنىڭ قىسقارعانى جايىندا پوليسيا ارقىلى 1899 جىلعى 13 مايدا حابارلانادى؛ ال ماعان پوليسيا ارقىلى دا، ءىستىڭ قىسقارعانى جايلى سوتتا حابارلاندىرۋ ءىلۋ ارقىلى دا ماعلۇم ەتىلگەن جوق. بۇل جونىندە مەن 1900 جىلعى 4 يانۆاردا سەمەي وكرۋگتىك سوتى پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارىنان ءىستىڭ قىسقارعاندىعى جايلى حابار ەستىگەندە ءبىر-اق ءبىلدىم.

بۇل ءىستىڭ قىسقارتىلۋىن مەن ءىستىڭ ءمان-جايى تۋراسىنان دا، سونداي-اق فورمالدىق جاعىنان دا دۇرىس ەمەس دەپ بىلەمىن، وعان مىنانداي نەگىزدەرىم بار: تەرگەۋدە ايىپتى دالەلدەۋ ءۇشىن مەن كوكباي جاناتايەۆ، سادىق ۋاقبايەۆ، كۇنبازار شىلدەبايەۆ، قۇسايىن قيقىمبايەۆ، ءنازىمباي زورمانوۆ، نۇرمانباي ۋاتايەۆ، سارجان ءجۇسىپوۆ، عابىلحاكىم ىسقاقوۆ، ىسقاق سالتىبايەۆ، قادىر بايىسوۆ، ءادىل بوجايەۆ، ەسەندىك بازاروۆ جانە ءۋايىس سوقين سىندى قازاقتاردى كۋاعا تارتقانمىن. وسى كۋالەردىڭ قوستاۋىمەن اكىمعوجين، بىتىمبايەۆ جانە باسقالارىنىڭ ماعان شابۋىل جاساپ، تالاپ-توناعانى تولىق راستالعان. ايىپكەرلەر فورمالدى تەرگەۋ بارىسىندا وزدەرىن جازىقتىمىن دەپ مويىنداماعان، بارلىق ايىپتى مەن بولىس اكىمعوجينمەن جانە باسقالارمەن جاۋىعىپ جۇرگەن ءدۇتباي ۋاندىقوۆتىڭ وسەك-جالاسىنا ەرىپ، جالعان ايتىپ وتىر دەپ تۇسىندىرگەن. وزدەرىن اقتاۋ ءۇشىن ايىپكەرلەر ورازباي اققۇلوۆ، سەرعازى ساقالوۆ، بەكەن قۇلايعىروۆ، قويشىبەك كوركەمبايەۆ، ءبىتىمباي نۇرالين، مۇسابەك كوركەمبايەۆ جانە بۇلانباي نايمانبايەۆتاردى كۋا ەتىپ تارتقان. اتالعان كۋالاردىڭ جاۋابىنا قاراعاندا، مۇقىر بولىسىندا ەكى پارتيا بولعان ەكەن دە، ونىڭ بىرەۋى مەنىڭ كۇيەۋ بالام ۋاندىقوۆتىڭ پارتياسى دا، ەكىنشىسى بىتىمبايەۆ پەن اكىمعوجيننىڭ پارتياسى بولىپتى-مىس؛ ال مۇقىرداعى سەزگە كۇيەۋ بالامدى بولىس ەتپەككە كەلىپپىن؛ حالىقتى، ونىڭ ىشىندە قۇلايعىروۆ دەگەن بىرەۋدى ءوزىمنىڭ كۇيەۋ بالامنىڭ پايداسىنا ايداپ سالسام كەرەك. ال قۇلايعىروۆ مەنىم ۇيعارۋىمدى ورىنداۋدان باس تارتقان كەزدە، مەن ونى ۇرا باستاسام كەرەك. سول كەزدە وعان بۇلقايىروۆ بولىسىپتى دا، وسىدان كەلىپ جاپپاي توبەلەس تۋىپ كەتىپ، مەن سول توبەلەستىڭ ۇستىندە تاياق جەسەم كەرەك. ال توناۋ-تالاۋ جايىنا كەلسەك، ايىپكەرلەر جاعىنداعى كۋالاردىڭ ايتۋىندا، مەن مۇنىڭ ءبارىن كورگەن ءجابىرىم ءۇشىن كەك قايتارۋدى كوزدەپ، ويدان شىعارعان ەكەنمىن. ىستە سونىمەن قابات مەن دە، ايىپكەرلەر دە كورسەتپەگەن كۋالاردىڭ ءۇشىنشى توبى بار. بۇل وقيعاعا كەزدەيسوق قاتىسقان جانە ەشبىر پارتياعا كىرمەيتىن ادامدار — ولار وماربەك وسپانوۆ، ۆاسيليي كراسيلنيكوۆ پەن نيكولاي ليتۆينوۆ. كۋالاردىڭ جاۋابىنان جالپى العاندا تۇجىرىمدالعان فاكتىلەر مىنالار: ۋەزد باستىعى وتىرعان كيىز ۇيگە 14 جانە 18 يۋندە ءوز پارتياسىنداعى قازاقتاردى ەرتىپ بولىس اكىمعوجين كەلەدى دە، مەن قازاقتاردى شىڭعىس بولىسىنا كوشۋگە ۇگىتتەپ جۇرگەندىكتەن، مەنى سەزدەن كەتىرۋدى وتىنەدى. ۋەزد باستىعى قازاقتارعا ابىرجىماڭدار دەپ توقتاۋ ايتىپ، ماعان ءوز بولىسىنا قايتسىن دەگەن بۇيرىعىن جەتكىزۋ جونىندە وسپانوۆقا ءامىر بەرەدى. مەن ۋەزد باستىعىنىڭ كيىز ءۇيى قاسىندا وتىرعان كەزىمدە، وسپانوۆ ماعان ۋەزد باستىعىنىڭ بۇيرىعىن جەتكىزبەككە كەلە جاتادى، ءبىراق ناق وسى كەزدە مۇقىرلىقتار توبىرى، ەڭ الدىندا ابەن بىتىمبايەۆ بار، ماعان تارپا باس سالادى؛ ءسويتىپ، توبەلەس باستالادى. ونى ۋەزد باستىعى ساقشىلارىنىڭ كومەگىمەن تىيادى. توبەلەستەن كەيىن، مەن ءوزىمنىڭ بوركىمدى، التىن باۋلى ساعاتىم مەن بەلبەۋىمدى توناپ اكەتكەنىن مالىمدەپپىن. ءبىراقتا بۇل جايدىڭ قانشالىقتى ادىلدىگىن كۋالار راستاي الماعان، ويتكەنى ول كۋالار مەنىڭ التىن باۋلى ساعاتىم، باكىم بولعان-بولماعانىن بايقاماعان، ال توبەلەستەن سوڭ باسىمدا بوركىم بولماعانىن ولار كورگەن. كۋا وسپانوۆ باكى، بورىك جانە شىنجىرلى ساعات توبەلەس ۇستىندە تارتىپ الىنۋى ىقتيمال ەكەنىن، ءبىراق تا مۇنى كىم ىستەگەنىن بىلمەيتىنىن بىلدىرگەن. مەنىڭ كيىز ءۇيىمنىڭ تونالۋى جايىندا، كۋا ليتۆينوۆ ۋەزد باستىعى ونى مەنىڭ كيىز ۇيىمە جىبەرگەنىن، ول كەلىپ قاراعاندا، كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى زاتتاردىڭ امان ەكەنىن كورەدى، وندا قازاقتاردىڭ ءوز جايلارىنشا، مەنىڭ قىمىزىمدى ءىشىپ وتىرعانىن ايتقان. اقىر اياعىندا ەڭ سوڭعى كۋالار توبى: جاڭگىر كومەكبايەۆ، بوزىمباي ءابدين، كارىمجان تايشەكين، باعمەت دوسكەلدين، كوشكىن ماعامبەتوۆ، جاۋىلدى بايتۇروۆ، دۇيسەنباي بورانوۆ، قوجانباي يمانبايەۆ، بەگەندىك بايعوتانوۆ جانە اقىلبەك شۋبانوۆتار بولىس اكىمعوجين، ءازىمجان يسابايەۆ پەن بىتىمبايەۆ توبەلەسكە ارالاسپاعان دەپ كۋالىك بەرگەن. سەمەي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ 1899 جىلعى 13 فيەۆرالداعى جۋرنالدا جازعان قاۋلىسى بويىنشا، مەنى ۇرىپ-سوعۋ جانە توناۋ جونىندەگى ءىس مىناداي ۋاجدەرمەن قىسقارتىلعان: „بايانداۋدى تىڭداي كەلىپ جانە كۋالىك جازبالاردى قاراي كەلىپ، وبلىستىق باسقارما بىلاي دەپ بىلەدى: شىڭعىس بولىسىنىڭ قازاعى يبراگيم قۇنانبايەۆ سەمەي وبلىستىق پروكۋرورىنىڭ اتىنا 1898 جىلعى 4 جانە 9 يۋلدە بەرگەن وتىنىشتەرىندە ءوزىن مۇقىر بولىسىنىڭ لاۋازىمدى ادامدارىن سايلاۋ كەزىندە قاتىسىپ وتىرۋ ءۇشىن، سونداي-اق شىڭعىس جانە مۇقىر بولىستارىنىڭ اراسىنداعى جەردىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋ ءۇشىن ۋەزد باستىعى شاقىرتىپ العانىن مالىمدەيدى، سول كەزدە بۇعىلى بولىسىنىڭ قازاعى ورازباي اققۇلوۆتىڭ ايداپ سالۋىمەن بولىس مۇساجان اكىمعوجين، ابەن بىتىمبايەۆ، راقىم ءومىرزاقوۆ، ءازىمجان يسابايەۆ جانە بەيسەنبى جاقىپوۆ باستاعان مۇقىر بولىسىنىڭ قازاقتارى توبىرىمەن شابۋىل جاساپ، ونى ساباعانىن، سونىمەن بىرگە بىتىمبايەۆ ونىڭ بوركىن، ءومىرزاقوۆ التىن باۋلى ساعاتىن جۇلىپ العانىن، جاقىپوۆ بەلبەۋىنەن باكىسىن سۋىرىپ العانىن ايتادى. اتالعان ادامدار وعان قوسا ونىڭ كيىز ۇيىنەن جالپى قۇنى 241 سومدىق ءار ءتۇرلى بۇيىمدارىن توناپ، استىنداعى اتىن ايداپ اكەتكەن. مۇنىڭ ءبارىن قۇنانبايەۆ تەرگەۋ بارىسىندا راستاعان جانە مۇنى ونىڭ كۋالەرى كوكباي جاناتايەۆ، سادىق ۋاقبايەۆ، بايجۇرىن بايعوجين جانە باسقالارى، بارلىعى 19 ادام راستاپ بەرگەن (ءىستىڭ 23، 24، 25، 50، 52، 53، 54، 55، 56، 57، 58، 59، 80-بەتتەرى).

مۇنىمەن قاتار قۇنانبايەۆ بىتىمبايەۆتىڭ بۇل ءىستى دوعارۋدى وتىنگەنىن ايتتى، ءبىراق بۇل فاكتىنى قۇنانبايەۆ ەشتەڭەمەن دالەلدەي المادى. ونىڭ ۇستىنە ايىپكەر اكىمعوجيننىڭ جانە ونىڭ كۋالەرى كومەكبايەۆتىڭ، ءابديننىڭ، تايشەكيننىڭ، دوسكەلديننىڭ جاۋاپتارىنان، سونداي-اق ءتىلماش وسپانوۆتىڭ جانە توبەلەس كەزىندە سول ارادا بولعان مۇقىر بولىسىنىڭ قازاقتارى مەن ساقشىلاردىڭ جاۋاپتارىنان بولىس اكىمعوجيننىڭ بۇل توبەلەسكە ەشبىر ارالاسپاعانى ابدەن انىقتالدى (ءىستىڭ 94، 95، 78، 30 جانە 31-بەتتەرى).

ەگەر وسى ايتىلعاندارعا ورازباي اققۇلوۆتىڭ جانە باسقا كۋالەردىڭ جاۋابىنان كورىنگەندەي، مۇقىر بولىسىندا سول كەزدە پارتياشىل جاۋلاستىق بولعانىن قوسا الساق (ءىستىڭ 73، 74، 75، 76-بەتتەرى)، ونىڭ ۇستىنە بۇرىن مۇقىر بولىسىنا قاراعان، ءتىپتى سول ەلدىڭ بولىسى بولعان يبراگيم قۇنانبايەۆ تا بولىسقا قاس پارتيادا بولعان جانە بۇل جاۋلىقتىڭ سونشالىقتى ەرەسەن زور بولعانى سونداي، انىقتاماعا قاراعاندا، وبلىس باستىعى مىرزا مۇقىر بولىسىنا سايلاۋسىز، وزگە بولىستىڭ قازاعىن بولىس ەتىپ تاعايىنداۋدى قاجەت دەپ تاپقان. وسىعان قاراعاندا، قۇنانبايەۆتىڭ بولىس اكىمعوجين ءوزىن تالاپ-توناۋعا ارالاستى دەپ جالعان قورىتىندى جاساۋى ابدەن ىقتيمال. ونىڭ ۇستىنە قۇنانبايەۆتىڭ التىن باۋلى ساعاتىمدى، باكىمدى، اتىمدى جانە كيىز ۇيدەگى ءار ءتۇرلى بۇيىمدارىمدى توناپ اكەتتى دەگەن فاكتىسى، ءبىر جاعىنان، قۇنانبايەۆ تارتقان كۋالەردىڭ جاۋابى ارقىلى راستالعانىمەن، ول كۋالەردىڭ جاۋاپتارىنا سەنۋگە بولمايدى. ويتكەنى ولار، بىرىنشىدەن، ءبارى ءبىر اۋىزدان شىققانداي بىر-بىرىنە تىم ۇقساس؛ ەكىنشىدەن، مۇنشاما قالىڭ جۇرت قاتىسقان جاپپاي توبەلەس كەزىندە قۇنانبايەۆتىڭ بوركىن كىم جۇلىپ الىپ، پىشاعىن كىم سۋىرىپ اكەتتى، باۋلى ساعاتىن كىم تارتىپ الدى، تاعى سوندايلاردى الگى كۋالەردىڭ ءارقايسىسى كورىپ تۇردى دەۋدىڭ ءوزى قيسىنعا كەلمەيدى، ال قۇنانبايەۆتىڭ جوعارىدا اتالعان كۋالەرىنىڭ ءارقايسىسى وسىنىڭ ءبارىن كوردىم دەپ جاۋاپ بەرەدى؛ ۇشىنشىدەن، بۇل كۋالەردىڭ ءسوزىن ايىپكەر كۋالەرىنىڭ ءبىرقىدىرۋ جاۋاپتارى جوققا شىعارادى؛ ەڭ سوڭىندا، تورتىنشىدەن، بولىس مۇساجان اكىمعوجينگە جانە باسقالارىنا تاعىلعان ايىپ بەيتاراپ ادامداردىڭ، مىسالى، وماربەك وسپانوۆتىڭ، ساقشىلار كراسيلنيكوۆ پەن ليتۆينوۆتىڭ جاۋاپتارىندا ەش راستالمايدى (ءىستىڭ 31-بەتىندە)، قايتا سوڭعى ءۇش كىسىنىڭ جاۋاپتارى توبەلەستىڭ بولعانىن، مۇقىر بولىسىنىڭ قازاقتارى قۇنانبايەۆتى ساباعانىن، ءبىراق بۇل توبەلەستە بولىس اكىمعوجيننىڭ بولماعانىن راستايدى جانە ولار توبەلەس كەزىندە قۇنانبايەۆتىڭ ساعاتى، باكىسى جانە باسقا بۇيىمدارى شىندىعىندا تونالعان-تونالماعانىن بىلمەيدى. جوعارىدا باياندالعان جايعا سايكەس وبلىستىق باسقارما مۇقىر بولىسىنىڭ بۇرىنعى بولىسى مۇساجان اكىمعوجيندى جازا قولدانۋ ەرەجەسىنىڭ 120 جانە 1642-ستاتيالارى بويىنشا جاۋاپقا تارتۋعا نەگىز جەتكىلىكسىز دەپ سانايدى، ونىڭ ۇستىنە پارتيالىق داۋ-داماي مەن ايتىس-تارتىس كەزىندە قازاقتار انت-سۋ ءىشىپ تۇرىپ تا جالعان ايتۋدان قىمسىنبايدى، ايتەۋىر قانداي امالمەن دە ماقساتىنا جەتسە بولدى. سوندىقتان دا جانە بۇل ىستە مۇقىر بولىسىنىڭ بۇرىنعى بولىسنايى اكىمعوجيننىڭ ارەكەتسىزدىگى جونىندە انىقتاماعا قاراعاندا، بۇل ىسكە وزگەشە تەرگەۋ جۇرگىزىلگەنىنە بايلانىستى، ول جۋرنال بويىنشا ايىرىقشا قارالاتىنىن ەسكە الا كەلىپ، وبلىستىق باسقارما ۇيعاردى: سەمەي ۋەزى ميروۆوي سۋدياسى كومەكشىسىنىڭ مۇقىر بولىسىنىڭ بۇرىنعى بولىسنايى مۇساجان اكىمعوجيندى جازا قولدانۋ ەرەجەسىنىڭ 120 جانە 1642-ستاتيالارى بويىنشا قىلمىستى ايىپكەر ەسەبىندە جاۋاپقا تارتۋ تۋرالى تاڭدالىپ وتىرعان قاۋلىسى تاعىلعان ايىپتىڭ جەتىمسىزدىگىنەن قاناعاتتاندىرىلمايدى دەپ تابىلسىن، بۇل جونىندە مۇددەلى كىسىلەرگە سەمەي ۋەزىنىڭ باستىعى مىرزا ارقىلى جاريا ەتىلسىن، ۋكاز سوعان جىبەرىلسىن. قالعان ادامداردى (لاۋازىمدى ادام ەمەس، جەكە ادامدار ەسەبىندە) ايىپتاۋ جونىندەگى تەرگەۋ قاعازدارى سەمەي وبلىستىق پروكۋرورىنىڭ قاراۋىنا جولدانسىن".

سونىمەن، بۇكىل ىستەن بايقالىپ وتىرعانداي، تەرگەۋ سەمەي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ 1898 جىلعى 13 فيەۆرالداعى جۋرنالدا جازىلعان قاۋلىسىندا باياندالعان پىكىر مەن سوت ۆەدومستۆوسى شەندەرىنە جاتپايتىن كىسىلەردىڭ ۋاجدەرى ايىپكەر رەتىندە جاۋاپقا تارتىلعان ادامداردىڭ جازىقتى-جازىقسىزدىعى جونىندەگى قورىتىندىعا نەگىز بولا المايتىندىعى بىلاي تۇرسىن، وبلىستىق باسقارمانىڭ جاساعان قورىتىندىسى ءىستىڭ ءمانىسى جاعىنان دا دۇرىس ەمەس.

وبلىستىق باسقارما، بىرىنشىدەن، قۇنانبايەۆ، تەرگەۋ كەزىندە ءوزىن ۇرىپ-سوققاندىعى مەن توناعاندىعى جونىندەگى فاكتىلەردى راستاعانىمەن جانە ونىڭ تۇسىنىكتەمەسىن راستايدى دەپ تارتقان كۋالەرى دە بۇل فاكتىلەردى قوستاعانىمەن، ول جاۋاپتار بىر-بىرىنە ۇقساس، ءبارى ءبىر وڭكەي بولعاندىقتان، بۇل جاۋاپتارعا سەنۋگە بولمايدى دەپ ەسەپتەپ، بولىستى جانە باسقا ايىپكەرلەردى جاۋاپقا تارتۋعا نەگىز جوق دەپ تاپقان. ەگەر كۋالەر وزدەرى ءبىر مەزگىلدە كورگەن بەلگىلى ءبىر وقيعا جايىندا بىر-بىرىنە ۇقساس پىكىر ايتسا، وندا مۇنداي جاعداي الگى وقيعانىڭ بولماعاندىعىنا دالەل بولا الادى دەگەندى تۇڭعىش رەت ەستىپ وتىرمىن.

مەن بىلاي دەپ ويلايمىن: ەگەر بەلگىلى ءبىر وقيعا جايلى بىردى-ەكىلى ەمەس، كوپ ادام تۇسىنىك بەرسە جانە ول جايىندا مۇلدە ۇقساس پىكىر ايتسا، وندا مۇنىڭ ءوزى وقيعانىڭ ويدان شىعارىلماعاندىعىن، شىن مانىندە بولعاندىعىن دالەلدەيدى. البەتتە، كوپ ادامنىڭ دا الدەبىر مۇددەلەردى كوزدەپ، مۇلدەم بولماعان نەمەسە بولعان وقيعالار جايلى ناق بولعانداعىداي ەتىل ايتپاۋى دا مۇمكىن جاي. ونداي جاعدايدا مۇنى جوققا شىعارۋ ءۇشىن اڭگىمەلەر بىر-بىرىنە ۇقساس دەگەن ءبىر عانا تۇجىرىممەن تۇيىندەلمەي، الگى اڭگىمەلەردى ءىستىڭ باسقاشا جاعدايلارىندا جانە باسقا ادامداردىڭ كۋالىكتەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ تەكسەرۋدەن وتكىزۋ ارقىلى تۇيىندەلۋگە ءتيىس. وسىنداي وي تۇيىندەۋ ارقىلى تەرىس تە، وڭ دا قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى — تۇسىنىكتەمەلەر بىر-بىرىنە ۇقساس ەكەن، دەمەك، ولار جالعان؛ اقيقاتقا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ولار بىر-بىرىمەن قابىسپايتىن بولۋى قاجەت ەكەن؛ ءبىراق مىناداي دا سيللوگيزم جاساۋعا بولادى عوي: تۇسىنىكتەمەلەر بىر-بىرىمەن قابىسپاي ما، دەمەك، ولار جالعان؛ ال اقيقاتقا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن تۇسىنىكتەمەلەر بىر-بىرىنە ۇقساس بولۋى كەرەك.

لوگيكالىق جاعىنان العاندا، ەكى جاعدايداعى تۇيىندەۋ دە دۇرىس، ءبىراق ماسەلە وندا ەمەس، ماسەلە مىنادا بولعان: وقيعانىڭ اقيقاتتىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن نەگىزگى وي ءتۇيىنى جەكە باستىڭ ءۋاج-نانىمىنا عانا سۇيەنبەي، فاكتىلەرگە نەگىزدەلگەن ءۋاج-نانىمىنا سۇيەنىپ جاسالۋى كەرەك. ال مۇنداي نانىم بولماعان جەردە — تۇسىنىكتەمەلەر مەيلى ۇقساس بولسىن، مەيلى ءار قيلى بولسىن — ءبارىبىر وقيعاعا سايما-ساي كەلەتىن ءتۇيىن جاساۋعا بولمايدى، تەك ناقتى دەرەگى جوق پىكىرگە عانا كەلۋگە بولادى. كەز كەلگەن ۇكىمنىڭ نەمەسە جازىقتى-جازىقسىزدىقتى انىقتاۋدىڭ نەگىزىندە بارلىق فاكتىلەردىڭ جيىنتىعى جاتۋعا ءتيىس. قىلمىستى ىستەر سوتى ۋستاۆىنىڭ 119-ستاتياسىندا جانە 1892 جىلى باسىلعان زاڭدار جيناعىنىڭ XVI تومىنداعى 335-ستاتيادا وسى تالاپ اتاپ كورسەتىلگەن.

وبلىستىق باسقارما تەرگەۋ كەزىندە قۇنانبايەۆ بىتىمبايەۆتىڭ بۇل ءىستى دوعارۋدى وزىنەن وتىنگەندىگىن بايانداعانىن، ءبىراق ونىڭ مۇنى دالەلدەي الماعاندىعىن تاعىلعان ايىپتىڭ نەگىزسىزدىگىنىڭ ەكىنشى شارتى دەپ تابادى. بىتىمبايەۆتىڭ وتىنىشىنە قاتىستى مەندە ەشقانداي ايعاقتىڭ جوق ەكەندىگىنە قاراپ، ودان مەنى ەشكىم ۇرىپ-سوقپاپتى جانە توناماپتى دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا ءتىپتى دە بولمايدى. ەگەر مەن بىتىمبايەۆتىڭ ءىستى دوعارۋدى وتىنگەندىگىن دالەلدەي العان جاعدايدىڭ وزىندە مۇنىڭ ءوزى دە وزدىگىنەن سوتتا بىتىمبايەۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ ايىپتىلىعىنا ايعاق بولا المايدى عوي، ويتكەنى، ماعان زومبىلىق جاساعانىنا قاراماستان، مۇنىڭ بولۋى دا نەمەسە بولماۋىڭ دا مۇمكىن ەدى. „ونىڭ ۇستىنە، — دەپ پايىمدايدى وبلىستىق باسقارما،— اكىمعوجيننىڭ جانە كۋاگەرلەر كومەكبايەۆتىڭ، ءابديننىڭ، تايشەكيننىڭ، دوسكەلديننىڭ، سونىمەن بىرگە ءتىلماش وسپانوۆتىڭ جانە توبەلەس بولعان جەرگە بارعان ساقشىلاردىڭ جاۋاپتارىندا بولىس اكىمعوجيننىڭ توبەلەسكە ەش قاتىسپاعاندىعى تولىق ايعاقتالادى. ەگەر بۇعان، ورازباي اققۇلوۆ پەن باسقا دا كۋاگەرلەردىڭ جاۋاپتارىنان كورىنەتىندەي، سول ۋاقىتتا مۇقىر بولىسىندا پارتياشىل جاۋلاستىق ەتەك العاندىعىن، ءارى بۇرىن مۇقىر بولىسىنا قاراعان جانە بولىستىڭ بولىسنايى بولعان يبراگيم قۇنانبايەۆتىڭ جاۋ پارتياعا جاتاتىنىن، قۇنانبايەۆتىڭ وشپەندىلىگىنىڭ ەرەسەن زورلىعى سونشا، وبلىستىڭ باستىعى مۇقىر بولىسىنىڭ بولىسنايلىعىنا باسقا بولىستىڭ قازاعىن تاعايىنداۋدى قاجەت دەپ تاپقاندىعىن قوسساق، وندا قۇنانبايەۆتىڭ بولىس اكىمعوجيندى ءوزىن توناۋعا قاتىستى دەپ راسىندا دا جالعان ءۋاج جاساۋى ىقتيمال بولىپ شىعادى".

باسقارما كۋاگەر كومەكبايەۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ كۋالىكتەرىمەن ايعاقتالعان قانداي ماعلۇماتتاردىڭ نەگىزىندە اكىمعوجيندى ماعان شابۋىل جاساۋعا ياكي، وبلىستىق باسقارما ايتقانداي، توبەلەسكە قاتىسپادى دەگەن ۋاجگە كەلدى ەكەن — بۇل جاعى بەلگىسىز — ال وسى كۋاگەرلەردىڭ تۇسىنىكتەمەلەرىنىڭ مانىنە ۇڭىلە كەلگەندە بۇل كۋاگەرلەر شىندىقتى جاسىرىپ وتىر دەسە دۇرىسىراق بولار ەدى. مىسالى ءۇشىن، ياكي كۋاگەرلەردىڭ كۋالىكتەرىن ايقىنداي ءتۇسۋ ماقساتىندا، كۋاگەر جانعازى كومەكبايەۆتىڭ جاۋابىن بوزىمباي ءابديننىڭ، قاراجان تايشەكيننىڭ جانە بەگىمبەت دوسكەلديننىڭ جاۋاپتارىمەن سالىستىرىپ كورەيىك. كومەكبايەۆ بولىستى وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان جوق دەپ كورسەتەدى، ول ۋەزد باستىعىنىڭ كيىز ءۇيىنىڭ ءار جاعىندا وتىرىپ، باستىقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ سىرت جاعىنان ايقاي-شۋ ەستىگەندىگىن، سول جاققا جۇگىرىپ بارعاندا توبەلەستى كورگەندىگىن ايتادى، جانجالعا ارالاسپاعان، نە بولىپ جاتقانىن كورمەگەن. كۋاگەرلەر ءابدين، تايشەكين، دوسكەلدين جانە باسقالار بىلاي دەپ كورسەتەدى: ولار دا بولىس اكىمعوجينمەن بىرگە ۋەزد باستىعىنىڭ كيىز ءۇيىنىڭ ءار جاق جانىندا كومەكبايەۆ وتىرعان جەردە وتىرعان، كيىز ءۇيدىڭ بەرگى بەتىنەن ايقاي-شۋ ەستىپ، سوندا جۇگىرىپ كەلگەن، توبەلەستى كورگەن، ءبىراق كىم-كىممەن جانە نە ءۇشىن توبەلەسكەنىن كورمەگەن. ءتىپتى بۇل كۋاگەرلەردىڭ جاۋاپتارى شىن مانىندە سىن كوتەرمەي تۇرعان جوق پا؛ توبەلەستى ءبارى دە كورگەن، ءبىراق ولاردىڭ ەشبىرى كىمدەردىڭ توبەلەسىپ جاتقانىن كورمەگەن؛ ەگەر ەكى توبىر بىر-بىرىنە قارسى كەلىپ ايقاسىپ جاتسا، ءدال سول جەردە تۇرعان ادام توبەلەسىپ جاتقانداردى قالايشا كورمەيدى نەمەسە توبەلەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ بىردە-بىرىن قالايشا بايقامايدى؟ سوندا توبەلەستىڭ بولعانى ايقاي-شۋدان عانا ءبىلىنىپ، ال توبەلەسىپ جاتقاندار بۇل كۋاگەرلەردىڭ كوزىنە تۇسپەگەن بولىپ شىققانى عوي. ولاردىڭ جاۋاپتارى بولعان وقيعانىڭ ءمانىن aشy ءۇشىن ەمەس، تەك اكىمعوجين قاتىسقان جوق دەگەن فاكتىنى راستاۋ ءۇشىن عانا بەرىلىپ وتىرعانى انىق. ءبىراق ولار بۇل رەتتە دە ماقساتىنا جەتە العان جوق — بىرەۋلەرى اكىمعوجيندى توبەلەس بولعان ساتتە مۇلدەم بولعان جوق دەسە، ال ەكىنشىلەرى ول بولدى، ءبىراق توبەلەسكە قاتىسقان جوق دەپ سەندىرەدى. باسقا كۋاگەرلەردىڭ راستايتىن جاۋاپتارى بولىپ تۇرعاندا، „كورگەن جوقپىز" دەپ تەرىسكە شىعارۋ اكىمعوجيننىڭ ول جەردە بولماعانىن جانە توبەلەسكە قاتىسپاعاندىعىن دالەلدەي المايدى. وزدەرىنىڭ جاۋاپتارىنان وقيعانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن بولعاندىقتارى كورىنىپ تۇرسا دا، كۋاگەرلەر وزدەرىنىڭ كوز الدارىندا بولماعان نارسەنى كورگەن بولىپتى، ال شىن مانىندە بولعان جايتتى كورمەي قالىپتى.

كۋاگەر ومار وسپانوۆ بىلاي دەپ كورسەتەدى: قۇنانبايەۆ سايلانعان ادام رەتىندە، ۋەزد باستىعىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا، شىڭعىس جانە مۇقىر بولىستارىنىڭ شەكارالارىن بەلگىلەۋ ءۇشىن كەلدى؛ بولىس اكىمعوجيندى توبەلەس كەزىندە كورگەن جوقپىن — ءبىر جاققا جاسىرىنىپ قالسا كەرەك، ول جانجال اياقتالعاندا عانا كەلدى؛ ساعات، بورىك جانە باكى قۇنانبايەۆتان توبەلەس ۇستىندە جۇلىپ الىنعان دەپ ەسەپتەيمىن. ول قۇنانبايەۆتىڭ سىنعان ساندىعىن ۋەزد باستىعىنا كورسەتكەن كەزدە ىشىندە بولعان. وسپانوۆتىڭ „توبەلەس كەزىندە اكىمعوجيندى كورگەن جوقپىن، ءبىر جاققا جاسىرىنىپ قالسا كەرەك، جانجال اياقتالعان سوڭ كەلدى" دەگەن جاۋابىنىڭ ۇلكەن دە ەلەۋلى ماڭىزى بار. قۇنانبايەۆتىڭ ۋەزد باستىعىنىڭ شاقىرتۋىمەن كەلگەندىگى، ونىڭ كەلۋىنىڭ بولىس اكىمعوجين مەن ونىڭ پارتياسى ءۇشىن وتە قولايسىز بولعاندىعى تەرگەۋ ءىسىن جۇرگىزۋ بارىسىنان كورىنىپ تۇر، سوندىقتان دا، ولار بارلىق ايلا-شارعىنى قولدانا وتىرىپ، ونى كەتىرۋگە تىرىستى دا، وسى ماقساتپەن 17 جانە 18 يۋندە ۋەزد باستىعىنا كەلىپ، ودان مەنى سەزدەن كەتىرۋ جايلى جارلىق بەرۋدى ءوتىندى. ۋەزد باستىعى ونداي جارلىق بەرە قويماپ ەدى، سول كەزدە ولار زورلىققا جۇگىندى.

ونىڭ باستى جەتەكشىسى، ايداپ سالۋشىسى جانە بەلسەندىسى اكىمعوجين بولدى. مەن ۋەزد باستىعىنىڭ كيىز ۇيىنەن شىعىپ، سول ماڭايدا وتىرعانىمدا، ول ءوزىنىڭ سىبايلاستارىن جيناپ الىپ، ماعان شابۋىل جاساۋعا كوندىردى جانە دە ولارعا ءوزى باس بولىپ بەلسەنە قاتىستى. ال توبىردىڭ مەنى باس سالىپ توپەلەپ جاتقانىن، ءسويتىپ، ءوز ماقساتىنا جەتكەنىن كورگەن مەزەتتە ول دەرەۋ بوي تاسالاپ، توبىردىڭ ىشىندە بۇركەمەلەنىپ قالدى دا، مەن سوققىعا جىعىلىپ، جۇلىم-جۇلىمىم شىعىپ، تونالىپ، جەردە سۇلاپ جاتقان ساتتە عانا كوپشىلىكتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، شىعا كەلەدى. ەگەر ۋەزد باستىعى مەنى كوتەرگىسى كەلسە، وندا ول مۇنى ماعان شابۋىل جاساعانعا دەيىن-اق ىستەۋىنە بولار ەدى، سوندىقتان اكىمعوجين باستاعان توبىرعا ۋەزد باستىعىنىڭ جارلىعى بويىنشا مەنىڭ سايلاۋدان جانە شەكارانى بەلگىلەۋدەن شەتتەتىلەتىندىگىم، سونداي-اق مۇقىر بولىسىندا جاسىرىنىپ جۇرگەن قاشقىنداردى اشكەرەلەۋگە مەنىڭ قاتىسپايتىنىم الدەقاشان بەلگىلى بولسا، وندا ولارعا مەنى تارپا باس سالۋدىڭ، توناۋدىڭ جانە ساباۋدىڭ قاجەتى شامالى بولار ەدى جانە ولار مۇنى ماقسات تا ەتپەس ەدى. وبلىستىق باسقارمانىڭ قاۋلىسىندا توبەلەس تۋرالى عانا ايتىلعان، ءبىراق تەك ايتىلىپ قانا قويعان؛ ويتكەنى بۇكىل تەرگەۋ ءىسىن جۇرگىزۋدەن توبەلەستىڭ بولماعاندىعى كورىنىپ تۇر؛ توبەلەس دەگەن كۇشتەرى شامالاس توپتار ايقاسقان جاعدايدا عانا بولادى، سونداي-اق، توبەلەس ۇستىندە ءاردايىم ەكى جاقتان دا سوققىعا جىعىلعاندار، جارالانعاندار بولادى. ال مىناۋ ىستە، ءبىر عاجابى، مەنەن باسقا تاياق، جەگەن ەشكىم جوق — تەك مەن عانا؛ دەمەك، بۇكىل توبىرمەن تەك ءبىر ءوزىم عانا توبەلەسكەن بولىپ شىققانمىن. بۇل ءتىپتى مۇمكىن ەمەس جاعداي، ويتكەنى ءبىر ءوزىم بۇكىل توبىرمەن توبەلەسكە شىعۋ ءۇشىن مەنىڭ بويىمدا سامسوننىڭ كۇشىندەي كۇش، قولىمدا ەسەكتىڭ باسىنداي سالماق بولۋى كەرەك قوي.

ايىپكەرلەر توبەلەس بولدى دەگەندى دالەلدەۋگە تىرىسادى. ارينە، بۇل ولاردىڭ تاراپىنان زاڭدى دا. ال وبلىستىق باسقارمانىڭ توبەلەستى قانداي جاعدايدان كورىپ وتىرعانىنا تۇسىنبەي-اق قويدىم. ايىپكەرلەر مەن ولاردىڭ كۋاگەرلەرى: شىڭعىس بولىسىنا ءوت دەگەن ۇسىنىسىما كەلىسىم بەرمەگەنى ءۇشىن قۇلايعىروۆتى تاياقتاعانىنان كەلىپ توبەلەس شىقتى دەپ كورسەتەدى؛ وعان بۇلقايىروۆ ارا تۇسكەن ەكەن، مەن ونى دا ساباي باستاسام كەرەك، سودان بارىپ جانجال كوتەرىلگەن، ناتيجەسىندە عايىپتان تايىپ، تەك مەن عانا سوققى جەپ، تونالعانمىن.

ايىپكەرلەردىڭ وزدەرىن اقتاۋ ماقساتىندا بۇل توبەلەستى ويدان شىعارعاندىعىن جانە ونىڭ نەگىزسىزدىگىن انىقتاۋ ءۇشىن، باسقا كۋاگەرلەردىڭ جاۋاپتارىن بىلاي قويعاندا، مەنەن تاياق جەدى دەگەن ازبەرگەن قۇلايعىروۆ پەن ءابدىلدا بۇلقايىروۆتاردىڭ فورمالدى تەرگەۋدە بەرگەن جاۋاپتارىن سالىستىرۋدىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ازبەرگەن قۇلايعىروۆ بىلاي دەيدى: „يبراگيم قۇنانبايەۆ ۋەزد باستىعىنىڭ كيىز ءۇيىنىڭ ارعى بەتىندە تۇرىپ، ءابدىلدا بۇلقايىروۆتى ات ۇستىنەن قۇلاتتى دا، ونىڭ اتىن تارتىپ الىپ، جەتەكتەپ اكەتتى. راحيم ءومىرزاقوۆ قۇنانبايەۆقا كەلىپ بۇلاي ەتۋدىڭ جاقسى ەمەستىگىن جانە ۇيات ەكەندىگىن ايتا باستادى. قۇنانبايەۆ ءومىرزاقوۆتى ۇرۋعا ۇمتىلدى، سول كەزدە جۇرت توپىرلاپ بەردى دە، ايقاي-شۋ كوتەردى، ودان ءارى نە بولعانىن كورگەن جوقپىن. ۋەزد باستىعى شىعىپ، جۇرتتى تاراتا باستادى. ءوزىم ەشقانداي توبەلەسكە قاتىسقان جوقپىن". ءابدىلدا بۇلقايىروۆ بىلاي دەيدى: „قۇنانبايەۆ قۇلايعىروۆتى اتتان ارقانمەن سۇيرەپ ءتۇسىرىپ، ۇرا باستادى. مەنى دە تاياقتاي باستاعانىن بىلەم، ءوزىمدى ءومىرزاقوۆتىڭ اجىراتىپ العانىن بىلەم، ال ەسىمدى جيعان كەزدە قاراسام، توبىردان اۋلاقتا جاتىر ەكەم".

ەكى ءتۇرلى جانە بىر-بىرىنە ءتىپتى دە ۇيلەسپەيتىن جاۋاپتار ەمەس پە، سوندىقتان بۇدان توبەلەستىڭ كىم ءۇشىن جانە نە ءۇشىن باستالعانىن ايىرىپ بولمايدى. قۇلايعىروۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، توبەلەس مەنىڭ بۇلقايىروۆتى ساباي باستاعانىمنان، ال بۇلقايىروۆتىڭ كورسەتۋىنشە، قۇلايعىروۆتى تاياقتاعانىمنان كەلىپ شىققان. شىنشىل جاۋاپتار دەگەن وسى بولعانى ما سوندا؟ ءتىپتى، مەن ۇردى دەگەن ادامداردىڭ وزدەرى دە مەنىڭ كىمدى ساباعانىمدى بىلمەيدى — ءوزىن بە، الدە باسقا بىرەۋدى مە؟

ەگەر مەنەن سوققى جەدى دەگەن باستى كۋاگەرلەردىڭ جاۋاپتارى وسىنداي بولسا، وندا باسقالار تۋرالى نە ايتۋعا بولادى! بارلىق ايىپكەرلەر مەن ولاردىڭ كۋاگەرلەرىنىڭ جاۋاپتارى سونداي — ولاردان توبەلەستىڭ قالاي باستالعاندىعىن، قالاي جالعاسقاندىعىن جانە قالاي اياقتالعاندىعىن، اۋەلى كىمنىڭ باستاعانىن، سونسوڭ كىمنىڭ ارالاسقانىن جانە كىمنىڭ كىممەن توبەلەسكەنىن ءبىلىپ بولمايدى. ولاردىڭ بارلىق جاۋاپتارىندا ورتاق ءبىر عانا ءسوز بار: „ايقاي-شۋدى ەستىپ، وقيعا بولعان جەرگە جۇگىرىپ كەلدىم، سودان سوڭ ەشتەڭە كورگەن جوقپىن".

ولاردىڭ توبەلەس قۇلايعىروۆ پەن بۇلقايىروۆقا بولا باستالدى دەگەن سىلتاۋلارى دا ويدان شىعارىلعان، ويتكەنى ەگەر قۇلايعىروۆ پەن بۇلقايىروۆتار وزدەرىنىڭ قايسىسى ءۇشىن توبەلەس باستالعاندىعىن بىلمەسە، وندا ونى ايىپكەرلەردىڭ كۋاگەرلەرى قايدان بىلمەك؟ ايىپكەرلەردىڭ كۋاگەرلەرى شىندىقتى قانشالىقتى كورسەتىپ وتىرعاندىعىن وسىدان-اق كورۋگە بولادى. سەمەي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ (مەن، ىستە ونىڭ دوعارىلعاندىعى تۋرالى پروكۋروردىڭ قورىتىندىسى مەن سوتتىڭ انىقتاماسى جوق بولعاندىقتان، تەك ولاردىڭ باسقارما پىكىرىمەن كەلىسىمى عانا بار بولعاندىقتان، وبلىستىق باسقارمانىڭ تۇجىرىمدارى مەن قورىتىندىلارىن عانا تالداپ وتىرمىن) ءوزىنىڭ قاۋلىسىندا: ايىپ تاعۋشى كۋاگەرلەر شىنجىرلى ساعاتتى كىم جۇلىپ العانىن، باكىنى كىم، بورىكتى كىم اكەتكەنىن، بارلىعى بىردەي كورە الماۋى كەرەك، ويتكەنى جاپپاي توبەلەس كەزىندە ولاردىڭ ءبارى بىردەي ءبىر عانا نارسەنى كورۋى مۇمكىن ەمەس دەلىنگەن.

ءبىراق ماسەلە مىنادا: وبلىستىق باسقارما قالايدا توبەلەستىڭ بولعاندىعىنا سەنىمدى، سوندىقتان كۋاگەرلەردىڭ بەرگەن جاۋاپتارىن ءىستىڭ ءمان-جايى مەن جاۋاپتاردىڭ راستىعى تۇرعىسىنان ەمەس، ناق وسى توبەلەس تۇرعىسىنان تالدايدى. وقيعانىڭ اقيقاتىنا قورىتىندىلاردىڭ سايكەس كەلۋى ءۇشىن وقيعانىڭ ءوزى دۇرىس انىقتالۋى قاجەت. وبلىستىق باسقارما سوندا ناق توبەلەس بولدى دەگەندى قانداي مالىمەتتەردەن تاۋىپ وتىر؟ ايىپكەرلەر مەن ولاردىڭ كۋاگەرلەرىنىڭ جاۋاپتارىنان! ءبىراق ولاردىڭ جاۋاپتارى وزدەرىنىڭ ءمانى جاعىنان دا، فورماسى جاعىنان دا ەشتەڭەنىڭ باسىن اشا المايدى — بۇل وقيعالاردىڭ شىن مانىندە قالاي وتكەندىگىن كورسەتەتىن كۋاگەرلەردىڭ جاۋاپتارى ەمەس، تەك توبەلەستىڭ بولعاندىعىن پايىمداۋ عانا. ال ايىپ كۋاگەرلەردىڭ مەنىڭ ساعاتىمدى كىم، باكىمدى كىم، بوركىمدى كىم جۇلىپ العاندىعىن كورۋ ىقتيمالدىعى — ابدەن تابيعي نارسە، ويتكەنى ماعان شابۋىل جاسالعان كەزدە ولار ناق سول جەردە تۇرعان، سوندىقتان ايىپكەرلەردىڭ ماعان قالاي باس سالعاندارىن، سونسوڭ تاياقتىڭ استىنا العاندارىن جانە تاپ سول ساتتە بويىمداعى زاتتاردى جۇلىپ الا باستاعاندارىن كورۋلەرى ابدەن مۇمكىن ەدى.

شىندىعىندا ماعان — تۇك قارسىلىق كورسەتە المايتىن قارت ادامعا شابۋىل جاسالدى، بولىس اكىمعوجين، بىتىمبايەۆ، ءومىرزاقوۆ جانە باسقالار — بۇلىكتى ۇيىمداستىرعان باسبۇزارلار سولار، ال قالعان توبىر ءبىر جاعىنان شابۋىلعا دەم بەرىپ، ونى قوزدىرا ءتۇستى. ۇرىپ-سوعۋ ۇستىندە زاتتارىمدى تارتىپ العاننان باسقا، قىزمەتشىمنىڭ قولىنان مەنىڭ ءمىنىپ كەلگەن اتىم تارتىپ الىندى جانە جۇرتتىڭ كوزىنشە كيىز ءۇيىم تونالدى. وبلىستىق باسقارمانىڭ تۇسىنىگىنشە بۇل دا ۇرلىق دەپ تابىلىپ وتىر.

اكىمعوجيننىڭ، بىتىمبايەۆتىڭ جانە باسقا دا مۇقىرلىقتاردىڭ مەنىڭ سايلاۋعا جانە شەكارانى انىقتاۋعا قاتىسۋىمدى قالاماۋى ماعان شابۋىل جاساۋعا سەبەپ بولدى دەگەن جاعداي توناۋشىلىقتى تەرىسكە شىعارۋ ءۇشىن نەگىز بولا المايدى: مەنىڭ دە، باسقالاردىڭ دا كوزىنشە زاتتارىم اشىق تۇردە ۇرلانسا، وندا تارپا باس سالۋعا قانداي سىلتاۋ بولعانىنا قاراماستان، ول توناۋ بولىپ تابىلادى ەمەس پە؟ بۇل جايلى جازا قولدانۋ جونىندەگى ەرەجەنىڭ 1637-ستاتياسىندا ايتىلعان، ويتكەنى ۇرلاپ اكەتۋ نيەتى شابۋىل جاساۋ ۇستىندە تۋۋى مۇمكىن عوي. ءىستى دوعارۋ تۋرالى ءوزىنىڭ قاۋلىسىندا وبلىستىق باسقارما ايىپكەرلەردىڭ ارەكەتىن ۇرلىق دەپ تاۋىپتى. ال بۇل قىلمىستى قازاقتار جاساعاندىقتان جانە ول قازاقتار كوشىپ-قوناتىن ايماقتا بولعاندىقتان، بۇل ءىس جەرگىلىكتى قازاق سوتىندا قارالۋعا ءتيىس دەپ ساناپتى. سوندىقتان دا ماعان قازاق سوتىنا شاعىم بەرۋ قۇقىعى بەرىلىپتى.

مەن وبلىستىق باسقارمانىڭ بۇل قورىتىندىسىن دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. سوندا مەن قاي سوتقا شاعىم بەرۋگە ءتيىسپىن؟ مۇقىر بولىسىنىڭ سوتىنا بولسا، وندا مۇقىر بولىسىنداعىلاردىڭ بارلىعى دا اكىمعوجيننىڭ، بىتىمبايەۆتىڭ، يسابايەۆتىڭ تامىر-تانىسى، ىقپالدى ادامدار رەتىندە بارلىعى دا سولارعا باعىنىشتى. بۇل سوتتا مەن ەشتەڭە دە تىندىرا المايمىن. ال ءىستى شىڭعىس بولىسىنىڭ سوتىنا تاپسىرۋعا ولاردىڭ وزدەرى كونبەيدى — بۇل ولارعا ءتيىمسىز. سوندا ءبىر-اق نارسە قالادى — ءوزىڭ شەككەن ءجابىردى قۇدايدىڭ جازاسىنا تاپسىرۋ كەرەك. الايدا، مەن ولاردىڭ جاساعانى ۇرلىق بولسىن نەمەسە قاندايدا ءبىر باسقا قىلمىس بولسىن، قالاي بولعاندا دا، ول ورىس سوتىندا قارالۋعا ءتيىس دەپ سانايمىن، تەك سول عانا بۇل ىستە ءادىل دە تۋراشىل سوت بولا الادى. وبلىستىق باسقارما بۇل ماسەلەگە بايلانىستى اكىمعوجيندى بيلىك جۇرگىزۋدەگى ارەكەتسىزدىگى ءۇشىن جاۋاپقا تارتقان. مەن بىلاي دەپ ەسەپتەيمىن: اكىمعوجين تاراپىنان بيلىك جۇرگىزىلمەي قالعان جوق، ويتكەنى، باستى ارانداتۋشى، جانجالدى ۇيىمداستىرۋشى جانە جۇرگىزۋشى نەگىزگى ادام بولعاندىقتان، ول ارەكەتسىز كىسى ەمەس، كەرىسىنشە، بەلسەندى ادام بولىپ تابىلادى.

وسى ماسەلەگە بايلانىستى ەڭ باستى كۋاگەردەن — بولعان وقيعانىڭ ءبارىن كوزبەن كورگەن ۋەزد باستىعىنان جاۋاپ الىنباعان، مۇنىڭ سەبەبىن مەن بىلمەيمىن، ءبىراق ءىستى ايقىنداپ، اقيقاتتى اشۋ ءۇشىن ودان جاۋاپ الىنۋىنىڭ ەلەۋلى ماڭىزى بار دەپ سانايمىن.

ەندى ءىستى فورمالدى جاعىنان قاراۋعا كىرىسەيىن. تەرگەۋ ءىسى 1899 جىلعى 14 مايدا، جاڭا سوتتار ەنگىزىلگەن كەزدە، جويىلعان ەسكى تارتىپپەن جۇرگىزىلدى. بۇل ءتارتىپ جالپى قىلمىستار بويىنشا مىناداي بولىپ كەلەدى: تەرگەۋشى فورمالدى تۇردە تەرگەۋ ءىسىن جۇرگىزىپ، ول اياقتالعاسىن، ەگەر ىسكە ايىپكەرلەر تارتىلاتىن بولسا، 1892 جىلى باسىلعان زاڭدار جيىنتىعىنىڭ XVI تومىنداعى 335-ستاتياعا سايكەس، ونى سوت پروكۋرورىنا جونەلتەدى. پروكۋرور نەمەسە ايىپكەرلەردىڭ ءبىرىن بارلىق نەمەسە كەيبىر ەرەكشە پراۆولارى مەن ارتىقشىلىقتارىنان ايىرۋعا دۋشار ەتۋى مۇمكىن ىستەر جونىندەگى ورىنباسارى قورىتىندى شىعارادى، وندا مىنالار باياندالادى: 1) ءون بويىندا قىلمىستى ارەكەتتەردىڭ بەلگىسى بار وقيعا؛ 2) قىلمىستى ارەكەت جاسالعان مەزگىل جانە ونىڭ ورنى؛ 3) ايىپكەردىڭ اتاعى، اتى، اكەسىنىڭ اتى مەن فاميلياسى نەمەسە لاقاپ اتى؛ 4) ايىپكەرگە قارسى كوتەرىلگەن ىسكە بايلانىستى جيناقتالعان دالەلدەر مەن ايتاقتاردىڭ ءمانى؛ 5) قارالىپ وتىرعان ارەكەتتەردىڭ بەلگىلەرى ناق قانداي قىلمىستارعا سايكەس كەلەدى، وسىنى زاڭ بويىنشا انىقتاۋ؛ 6) تەرگەۋ ءىسى تولىق كولەمىندە جۇرگىزىلدى مە جانە 7) ايىپكەردى سوتقا تارتۋ كەرەك پە نەمەسە ول جايلى ءىس قىسقارتىلۋعا ياكي توقتاتىلا تۇرۋعا ءتيىس پە؟ پروكۋروردىڭ بۇل قورىتىندىسى 1892 جىلى باسىلعان XVI تومنىڭ ىى-بولىمىندە باياندالعان قىلمىستى سوت ءىسىن جۇرگىزۋ زاڭدارىنا سايكەس ودان ءارى قاراۋ ءۇشىن ىسكە قوسا سوتقا ۇسىنىلادى. سول تومنىڭ ەكىنشى بولىگىندەگى 338-ستاتيانىڭ نەگىزىندە بەلگىلەنگەن ءتارتىپ بويىنشا وزىنە تۇسكەنگە دەيىن گۋبەرناتور سوتتا جۇرگىزىلىپ جاتقان قىلمىستى ىستەردى قاراۋعا ارالاسا المايدى جانە ۇسىنىس جاساي المايدى. ال سەمەي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ قاۋلىسىن ءىس سوتقا تۇسپەي تۇرىپ-اق گۋبەرناتور بەكىتىپ جىبەرگەن. سونىمەن، ءىستىڭ بۇكىل جۇرگىزىلۋىنەن ونىڭ 1892 جىلى باسىلعان XVI تومنىڭ ىى-بولىگى بەكىتكەن قىلمىستى ىستەر جونىندەگى سوت ءىسىن جۇرگىزۋ زاڭدارىنا مۇلدە قاراما-قارسى باعىت العاندىعى كورىنىپ تۇر.

تەرگەۋشى اكىمعوجيننىڭ، بىتىمبايەۆتىڭ، يسابايەۆتىڭ، ءومىرزاقوۆتىڭ مەنى تالاپ-توناعاندىعى ءۇشىن ايىپتىلىعى جونىندەگى ءىستى تامامداپ، ولاردى ادام توناعان كىنالىلەر رەتىندە جاۋاپقا تارتقان جانە ونى وسى ايىپتاۋ بويىنشا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ءىسىن بۇرىنعى سەمەي وبلىستىق سوتىنىڭ پروكۋرورىنا جونەلتكەن. پروكۋرور 335-ستاتياعا سايكەس، ودان قورىتىندى شىعارۋدىڭ ورنىنا، پىكىرلەر مەن تۇجىرىمدار بەرۋىن سۇراپ، ونى سەمەي وبلىستىق باسقارماسىنا جىبەرگەن، ال ول ءوزىنىڭ 1899 جىلعى 13 فيەۆرالداعى قاۋلىسىمەن اكىمعوجينگە قاتىستى ءىستى قىسقارتىپ، باسقا ايىپكەرلەر جونىندەگى ماسەلەنى اشىق قالدىرعان، ءسويتىپ، ولاردىڭ كىنالى-كىناسىزدىگى جايلى قورىتىندى جاساۋدى پروكۋروردىڭ قاداعالاۋشىسىنا تاپسىرعان؛ سوڭعى جاعداي قالعان ايىپكەرلەردىڭ مەملەكەتتىك نەمەسە قوعامدىق قىزمەتتە تۇرمايتىندىعىمەن دالەلدەنگەن.

سەمەي وبلىستىق باسقارماسى بولىس اكىمعوجيننىڭ توناۋشىلىقپەن ايىپتالعاندىعى جونىندەگى ءىستى قىسقارتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ بابىنا مۇلدەم جاتپايتىن شەڭبەرگە ەنىپ كەتتى، ويتكەنى قىلمىستى سوت ءىسىن جۇرگىزۋ زاڭدارىنىڭ ەسكىلەرى دە، جاڭالارى دا جالپى قىلمىستارعا جاتاتىن قىلمىستىق ارەكەتتەردى، قىزمەت بابىنداعى مىندەتتەردى ورىنداۋ كەزىندە جاسالعان بولسا دا، قىزمەت بابىنداعى قىلمىستار بويىنشا ايىپكەرلەردىڭ سوتقا بەرىلۋىن شەشەتىن اكىمشىلىك مەكەمەلەر مەن قىزمەت ادامدارىنىڭ قاراۋىنا جول بەرمەيدى. قىزمەتكە بايلانىستى ەمەس، جالپى سيپاتتاعى قىلمىس جاساعان مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ادامدار دا مەيلى ولار قىزمەت بابىندا بولسىن — بىلايعى ادامدار سوتقا قالاي تارتىلسا، ولار دا ءدال سول تارتىپكە باعىنادى. وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، مەن بولىس اكىمعوجيننىڭ توناۋشىلىق ايىبى تۋرالى ءىستىڭ قىسقارتىلۋىن دۇرىس ەمەس دەپ سانايمىن. باسقا ايىپكەرلەرگە كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ كىنالى-كىناسىزدىگى جونىندە وبلىستىق باسقارمانىڭ قاۋلىسىنىڭ جوقتىعىن بىلاي قويعاندا، سونىمەن بىرگە، 1892 جىلى باسىلعان XVI تومنىڭ ءىى-بولىمىنىڭ 335-ستاتياسىندا تالاپ ەتىلەتىندىگىنە قاراماستان، پروكۋرور بيلىگىنىڭ دە قورىتىندىسى جوق بولىپ شىقتى. پروكۋرور ءبىر عانا №879 قاتىناس قاعازى ارقىلى مەنىڭ تونالعاندىعىم جونىندەگى ءىستى جونەلتە وتىرىپ، بىلاي دەپ جازادى: „سەمەي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ 1899 جىلعى 13 فيەۆرالداعى قاۋلىسىندا باياندالعان پىكىرگە قوسىلا وتىرىپ، بۇل ءىستىڭ جۇرگىزىلۋىن قىسقارتۋعا بولادى دەپ تابامىن".

مۇنداي جاعدايدا ەكى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك: بىرىنشىدەن، تەرگەۋ ءىسىن جەكە ءوزى قاراۋ نەگىزىندە ءوز قورىتىندىسىن شىعارماي-اق، وبلىستىق باسقارمانىڭ پىكىرىنە قوسىلاتىندىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، سوتقا ۇسىنىس جاساۋعا پروكۋروردىڭ قاقىسى بار ما جانە سونىمەن بىرگە، ىسكە بايلانىستى باسقا ادامدار مەن مەكەمەلەردىڭ پىكىرى تالاپ ەتىلمەك ءتۇتىل، وعان تۇپ-تۋرا زاڭ جۇزىندە جول بەرىلمەيدى عوي. ەكىنشىدەن، قوستالعان پىكىر قايسى ايىپكەرلەرگە قاتىستى، ءبىر عانا اكىمعوجينگە مە، الدە بارلىعىنا ما؟

مەن بىلاي دەپ بىلەمىن: بارلىق جالپى قىلمىستار بويىنشا ءىستى قىسقارتۋ تۋرالى نەمەسە ايىپكەرلەردى سوتقا بەرۋ تۋرالى قورىتىندىعا نەگىز جازۋ ءۇشىن، پروكۋرورلىق بيلىك باسقالاردىڭ پىكىرى مەن سەنىم-نانىمىن باسشىلىققا الماي، تەرگەۋ ءىسىن جۇرگىزۋدەگى دالەلدەر مەن ايعاقتاردىڭ بۇكىل جيىنتىعىن جەكە ءوزى قاراۋ ارقىلى تۇيىندەلگەن، تەك جەكە ءوزىنىڭ عانا كوزى جەتكەن جاعدايدى باسشىلىققا الۋعا ءتيىس. بۇل 1892 جىلى باسىلعان XVI تومنىڭ ىى-بولىمىندەگى 335-ستاتيانىڭ بۇكىل مازمۇنىمەن جانە ماعىناسىمەن بەلگىلەنگەن بولاتىن. مەن بۇل ويدى قىلمىستى سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ ۋستاۆىندا نەعۇرلىم تولىعىراق دامىتۋ كەرەك دەۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. مەنىڭ ءىسىم ەسكى تارتىپپەن، بۇگىندە ماڭگىلىككە جويىلعان تارتىپپەن جۇرگىزىلدى، ءبىراق قىلمىستى سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ ەسكىرىپ كەتكەن بۇل ءتارتىبىنىڭ نەگىزىندە دە يمپەراتور III الەكساندردىڭ سوت ۋستاۆىندا ايقىن ورىن العان ويى، ءدال سونداي pyx جاتقان ەدى.

ەكىنشى ماسەلە جايىندا مىنانى ايتا الامىن: ماعان پروكۋروردىڭ ۇسىنىسىنداعى جانە سوتتىڭ ءىستى قىسقارتۋ جونىندەگى انىقتاماسىنداعى اشىق قالعان تۇستار تۇسىنىكسىز بولىپ وتىر. پروكۋرور سەمەي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ پىكىرىنە قوسىلعاندىقتان ءىستى قىسقارتقان. ءبىراق ماسەلە مىنادا: وبلىستىق باسقارمانىڭ پىكىرى توناۋشىلىق جونىندەگى ايىپ تاعىلعان تەك اكىمعوجين جونىندە عانا، ال وسىنداي ايىپ تاعىلعان باسقا ايىپكەرلەر جونىندە باسقارما ەشقانداي پىكىر ايتپايدى. سوندا بىلاي بولىپ شىققان عوي: اكىمعوجيندى توناۋشىلىق جونىندە ايىپتايتىن ءىس پروكۋروردىڭ وبلىستىق باسقارما پىكىرىنە قوسىلاتىندىعى، ال سوت پروكۋروردىڭ وسى پىكىرىمەن كەلىسەتىندىگى نەگىزىندە قىسقارتىلعان. ال باسقا ايىپتالۋشىلار جونىندەگى ءىس پروكۋرور مەن سوتتىڭ ەشقانداي پىكىرىنسىز-اق، ەشقانداي قورىتىندىسىز-اق قىسقارتىلا سالعان. ويتكەنى ايتىلماعان پىكىرگە قوسىلۋ مۇمكىن دە ەمەس قوي.

جوعارىدا باياندالعاندارعا وراي، مەن ۇكىمەت بيلىگىندەگى سەناتتان بولىس مۇساجان اكىمعوجيننىڭ، ابەن بىتىمبايەۆتىڭ، بەيسەنباي جاقىپوۆتىڭ، راقىم ءومىرزاقوۆتىڭ ماعان شابۋىل جاساعاندىعى جانە مەنى توناعاندىعى جونىندەگى بۇرىنعى سەمەي وبلىستىق سوتى سەمەي وكرۋگتىك ارحيۆىنە تاپسىرعان ءىستى قاراۋدى جانە بۇرىنعى سەمەي وبلىستىق سوتىنىڭ وسى ءىستى قاراي كەلىپ، ونى قىسقارتۋ تۋرالى 1899 جىلعى 12 مايدا شىعارعان انىقتاماسىن بۇزۋدى سۇرايمىن، ويتكەنى ونىڭ ءوزى ءىستى شەشۋدىڭ 1892 جىلى باسىلعان XVI تومنىڭ ىى-بولىمىندەگى 335، 337، 369 جانە 370-ستاتيالارىندا باياندالعان قىلمىستى سوت ءىسىن جۇرگىزۋ تۋرالى زاڭدارمەن بەلگىلەنگەن ءتارتىبىن بۇزۋدىڭ ناتيجەسىندە قىسقارتىلعان. ءبىراق سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ بۇل ءتارتىبىنىڭ 1899 جىلعى 14 مايداعى سوت رەفورماسىن ەنگىزگەن كەزدە جويىلعانىنا جانە قازىرگى كەزدە بۇل سالالاردا يمپەراتور III الەكساندردىڭ سوت ۋستاۆىن ەنگىزگەندىگىنە بايلانىستى سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ بۇرىنعى ءتارتىبىن قولدانۋ مۇمكىن ەمەس. قىلمىستى سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ۋستاۆىنىڭ 510-528-3 سايكەس بۇرىنعى سەمەي وبلىستىق سوتىنىڭ ۇكىمىن بۇزۋ تۋرالى ءىستى سەمەي وكرۋگتىك سوتىنىڭ پروكۋرورىنا جونەلتۋ كەرەك.

وسى شاعىم ارىز 1865 جىلى 10 مارتتا جانە 1865 جىلى 19 سەنتيابردە (№414 جانە № 88) جوعارى مارتەبەلى بەكىتكەن سوت ۋستاۆتارى تولىق كولەمدە ەنگىزىلگەن، بۇرىنعى بەلگىلەنگەن سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ ءتارتىبى تۋرالى ەرەجەلەرگە سايكەس، سەمەي وكرۋگتىك سوتى ارقىلى ۇكىمەت بيلىگىندەگى سەناتقا تاپسىرىلۋى ءتيىس.

شىڭعىس بولىسىنىڭ قازاعى يبراگيم قۇنانبايەۆ".
(كسرو ورتالىق مەملەكەتتىك تاريحى ءارحيۆى،
1352 قور، 20-حاتتاما، 379ء-ىس).

---