ۇلت تەاترى تۋرالى
جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، دۇنيە جۇزىنە شىققان ءاربىر كىتاپشاعا، كىتاپقا كەدەي قازاقستان سياقتى ەلدەر جالقاۋ قاراماي ىقتيقاتتاپ سالەم بەرۋ كەرەك.
«ەشبىر ماعىناسىز ءسوز بولمايدى، ەشبىر ماعىناسىز كىتاپ بولمايدى» دەپ پلەحانوۆ ايتقان.
سول ايتقانداي، كىتاپتىڭ جاقسىلىعى، جاماندىعى ءوز الدىنا. كىتاپ — مادەنيەتتىڭ، ونەردىڭ جەمىسى. ونەرلى ەلدىڭ كىتابى كوپ بولادى.
سونىڭ ءۇشىن قازاقستاندا، قازاق تىلىندە شىققان كىتاپشالارعا ەرىنبەي تۇرىپ سالەم بەرۋ كەرەك. «التى جاسار بالا الىستان كەلسە، الپىستاعى شال الدىنان شىعادى» دەيدى. سونداي-اق «التى جاسار بالا» ءتارىزدى كىشكەنە كىتاپشا دا دۇنيە جۇزىنە شىعا كەلسە، تۇرە كەلىپ سالەم بەرىپ، تانىسىپ وتىرۋ مىندەتىمىز.
ىسماعۇل ءسادۋاقاس ۇلى جولداس «ۇلت تەاترى تۋرالى» دەپ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە ماقالالار جازىپ ءجۇردى. ىسماعۇلدىڭ بۇل ماقالالارىنداعى كەيبىر پىكىرلەرىنە قوسىلىپ، كەيبىرىن تەرىس دەپ بىلسەم دە، ۋاقىتىندا پىكىرىمدى «ەڭبەكشى قازاق» ارقىلى بىلدىرە المادىم. سەبەبى، ۋاقىتىمنىڭ جوقتىعى جانە باسقا دا ءبىر سەبەپتەر بولدى.
جۋىردا ىسماعۇلدىڭ سول «ۇلت تەاترى تۋرالى» دەپ گازەتكە جازعان ماقالالارىن كىتاپشا قىلىپ شىعارىپتى. كورگەن سوڭ جاڭاعى ايتقان شارتتار جونىمەن سالەم بەرىپ، تانىسقاننان كەيىن ءبىراز عانا سوزبەن ءوز پىكىرىمدى ايتۋعا تۋرا كەلدى. «ۇلت تەاترى» ارينە زور ءىس. بۇل تۋرالى قانشا ءسوز جازىلىپ، قانشا كىتاپشا تۇگىل، بىرنەشە كىتاپ جازىلسا دا ءازىر قازاقستانعا كوپتىك قىلمايدى.
«ۇلت تەاترى» دەگەن زور ءىس بولسا، ونى ىستەي قويۋ دا وڭاي جۇمىس ەمەس.
سوندىقتان «ۇلت تەاترى» جاسالۋ جايىندا نۇسقا، جول-جوبا رەتىندە: «ۇلت تەاترى» دەپ شىعارىلعان، جازىلعان سوزگە، بۇل ىسكە تىم وڭاي، تىم جەڭىل قاراعاندىقتى كورسەتپەۋ كەرەك ەدى.
«ۇلت تەاترىن» اشقاندا، اشۋ تۋراسىندا ىسماعۇل قازاقتىڭ ويىن ۇيرەنىپ جۇرگەن كەيبىر جىگىتتەرىن ماقتاي-ماقتاي سالادى دا، «ال ەندى ۇلت تەاترى اشىلدى» دەگەندەي قىلادى. ماسەلەن، ىسماعۇل بىلاي دەيدى. «قوياندىدا ءبىر جىگىت قويان بولىپتى. قويان بولعاندا «ءبىر جەرگە قولىن، ءبىر جەرگە اياعىن، ءبىر جەرگە باسىن تىعىپ الاتىن، ءجۇرىسى ءتارپ-تۇرپ ەتەتىن قويان» ەمەس، ءتىپتى ەپتى قويان بولعان. ۇستەلدىڭ ۇستىندە شىنى اياقتار تۇر ەكەن، سول ۇستەلگە الگى قويان بولعان جىگىت ەپتەپ سەكىرىپ ءمىنىپ، شىنى اياقتاردى قوزعاماي، قايتا سەكىرىپ ءتۇسىپ كەتىپتى. مىنە وسى جىگىت تەاتردا پەسا ويناۋعا دا جارايتىن بولسا كەرەك» دەيدى.
جانە «امىرە «اعاش اياقتى» ايتقاندا، قانداي سالماقتى ادام كورىنىپ وتىرسا دا، ەرىكسىز كۇلىپ جىبەرەدى. كۇلدىرەتىن امىرەنىڭ ونەرى، قىرجيعان بەتى، جۇمىلعان كوزدەرى — قىسقاسى، امىرەنىڭ ارتيستىگى» دەيدى. سەركە مىرقىمبايدى جاقسى وينادى. ەۋروپانىڭ قاي ارتيسىنەن كەيىن ەمەس دەيدى.
قىسقاسى، ىسماعۇل وسىنداي ماقتاۋلاردى ايتا سالادى دا، «ۇلت تەاترىن» اشا سالادى.
ىسماعۇلدىڭ ءسوزىنىڭ ماڭىزدىسى: «تەاتر جۇرتتى تاربيەلەيتىن مادەنيەتتىڭ ءبىر مەكتەبى. ارتيستەر سول مەكتەپتىڭ وقىتۋشىلارى» دەيدى. مۇنىسى دۇرىس. بۇل حات بىلەتىن كىسىگە بەلگىلى. ءبىراق بۇعان ازىراق قوسىمشا كەرەك ەدى. ول قوسىمشانى قوسپاعانى، ۇلكەن قاتە قىلعانى عوي دەيمىن.
قوسىمشا دەگەنىم مىناۋ: «ۇلت تەاترىنا» جاڭا ارتيست بولايىن دەپ جۇرگەن جىگىتتەردى، «قويانشا سەكىرەدى، بەتىن تىرجيتادى. ەۋروپانىڭ قاي ارتيسىنەن دە كەم ەمەس» دەپ، باسىن اينالدىرىپ كوپىرتە ماقتاعانشا، سول مادەنيەت مەكتەبى بولاتىن تەاترعا العان جىگىتتەردىن جاقسى ارتيست بولۋى ءۇشىن الدىمەن وزدەرىنە تەاتر ءبىلىمىن تولىقتىرۋ كەرەك ەكەندىگىن ءتۇسىندىرىپ، «وزدەرى وقۋ قاجەت» دەۋ كەرەك ەدى.
«باسىن باپان، اياعىن ساپان» قىلماي «قويانشا سەكىرەتىن» ارتيستەرگە شۋ دەگەننەن كەپ اقشا جۇمساماي، تەككە ماقتاماي، ولاردى ءارى ارتيست، ءارى ۇيرەنۋشى قىلىپ، تەاتر ءبىلىمىن بەرۋ ءۇشىن، تەاتر مەكتەبىن اشىپ ۇيرەتۋشى، وقىتۋشى ارتيستەر شاقىرتىپ، مىنا كوپ اقشانى وسىعان جۇمساۋ كەرەك ەدى.
وسى رەتپەن «ارتيستىككە الىنعان جىگىتتەرگە ۇيرەنۋ كەرەك» دەگەن اقىل كوبىرەك ايتىلسا، ۇلكەن اتاقتان كىشكەنە ءىس پايدالى بولىپ، وگىزدىڭ ۇرگەن تۇلىبىنان جاس بۇزاۋ ارتىق بولاتىن ەدى.
قۇر «ۇلت تەاترى» دەگەن ۇلكەن اتتان وسىنداي «تەاتر مەكتەبى» بولعانى كىمگە بولسا دا پايدالى، جەمىستى بولار ەدى. ارتيست بولامىن دەپ جۇرگەن جاس جىگىتتەر دە «ەۋروپانىڭ قاي ارتيسىنەن كەيىن ەمەسسىڭ» دەگەنگە ءماز بولىپ، ەلىكپەي، جوندەپ تەاتر ءبىلىمىن ۇيرەنىپ، وزدەرى وقىپ ءجۇرىپ، اندا-ساندا جۇرت الدىندا العان بىلىم-تاجىريبەسىمەن ويناپ جۇرسە، جاقسى ويناي باستار ەدى. جاقسى ويناي باستاعان سوڭ، تەاتردى كورۋگە جۇرت تا ىنتىق بولار ەدى. جانە ىسماعۇل «ۇلت تەاترىنا جاقسى پەسا كەرەك، جاقسى پەساعا بايگە تىگىپ وتىرمىز. باس بايگە مىڭ سوم، ەكىنشىگە بەس ءجۇز سوم بەرىلەدى» دەيدى.
يا، بۇل بايگە از ەمەس، اقان سەرىنىڭ «قۇلاگەرى» دە ءبىر جارىستا بايگەسىنە مىڭ سوم العان جوق شىعار! مۇنىسى بىلاي تۇرسىن. ءبىراق ىسماعۇل قانداي اتقا بايگە بەرىلەتىنىن، قانداي پەسانى «جاقسى» دەيتىنىن ايتپايدى. تەك ايتاتىنى: «جالعىز-اق ايتاتىنىمىز ۇلت تەاترىن كوركەيتۋ ءۇشىن جاقسى جازىلعان پەسالار كەرەك».
قانداي پەسا دەپ كورسەتكەندەگىسى، ورىستىڭ «ريەۆيزورىنداي» پەسا كەرەك دەيدى. بۇعان قوسا «ورىس جازۋشىلارى، «پۋگاچيەۆششينانى» جازسا، ءبىز نەگە كەنەسارىنى جازبايمىز» — دەيدى.
بۇل ايتۋىنا قاراعاندا بايگە الاتىن جاقسى پەسالار «ريەۆيزور» سياقتى، كەنەسارى ءتارىزدى باتىرلاردى سۋرەتتەيتىن عانا پەسالار كەرەك قوي...
بىلمەيتىن سىر جوق، ءبىزدىڭ پەسا جازاتىندارىمىزدىڭ كوبى كوممۋنيست پارتياسىنان تىس وقىعاندار.
كوممۋنيست پارتياسىنان جاي عانا تىس وقىعاندار ەمەس، كوبىنەسە كوممۋنيست پارتياسىن ونشا ءتاۋىر كورە قويمايتىن وقىعاندار. كىمدى ءتاۋىر كورەتىن وقىعاندار؟.. كەنەسارىنى ءتاۋىر كورەتىن سوۆەتتىڭ «كوميسسارلارىنىڭ»، «ريەۆيزورلارىنىڭ» ءىزىن اندىپ، تۇيمەدەي قاتەسىن تۇيەدەي قىلىپ كەلتىرەتىن وقىعاندار.
ال ەندى، كەنەسارى مەن «ريەۆيزوردى» قانداي جازۋشىلار «جاقسى» جازادى؟
ارينە، «ريەۆيزوردىڭ» ءقازىر كىم ءىزىن اندىپ جۇرسە، سول ونى جاقسىراق جازادى، كەنەسارىنى كىم ءتاۋىر كورىپ، وعان ءسۇيسىنىپ، كىم ونى جوقتاپ، ساعىنىپ كوبىرەك ىزدەسە، سول ونى «جاقسىلاپ» جازادى.
بۇلاي بولعاندا، مەنىڭ ويىمشا، بايگەنى كىم الاتىنىن اتتاردى ايداماي-اق تۇرعاندا شامالاۋعا بولادى.
مەنىڭ ويىمشا، بۇل ىسماعۇلدىڭ ۇلكەن قاتەسى. ۇلت تەاترىنا ارناپ پەسا جازۋ كەرەك دەپ پىكىرىن حالىقتىڭ الدىنا سالعاندا، ەڭ الدىمەن، قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ تۇرمىسىنان، توڭكەرىس تارتىسىنىڭ ءتۇرلى وقيعالارىنان مۇسىندەپ جازىلعان پەسالار ءقادىرلى بولادى، وسىنداي پەسالار ماڭىزدى بولادى دەپ جازۋ كەرەك ەدى.
مۇنى ايتقاندا، ارينە، كەنەسارى مەن «ريەۆيزوردى» جازباۋ كەرەك دەپ وتىرعانىم جوق. جازۋ كەرەك: ءبىراق «قاراقشى» ونداي بولماۋ كەرەك. قاراقشى دۇرىس ءبولىنۋ كەرەك.
«ۇلت تەاترىنا» ەڭ الدىمەن ءقادىرلى پەسالار الگى ايتقانداي «توڭكەرىس تارتىسىنان، قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ تۇرمىسىنان» جازىلعان جاقسى پەسالار دەگەندە، از-ماز قالامىنىڭ جەلى بار قازاقتىڭ كوممۋنيستەرى، كومسومولدارى پەسا جازباي قالماس ەدى. اتىن قامشىلار ەدى. جارىسقا كىرمەي قالۋعا ارلانار ەدى.
مۇنداي بەتتى كورسەتپەگەنى، مۇنداي ءجون سىلتەپ، بايگەگە، مۇنداي قاراقشى تىكپەگەنى ۇلكەن قاتە بولدى.
ماسەلەن، كەيبىر تۇياعىنىڭ جەلى بار جازۋشىلار، كەنەسارى مەن «ريەۆيزوردى» ىسماعۇل ايتقانداي «جاقسىلاپ» جازا المايتىن بولعان سوڭ، بايگەگە كىرمەي قالدى.
جانە ىسماعۇل «ۇلت تەاترى تۋرالى» دەپ جازعانىندا، مەنىڭ «قىزىل سۇڭقارلار» مەن «باقىت جولىنا» دەگەن پەسالارىما وزىنشە باعا كەسەدى... ارينە اركىم ءار نارسەگە ءوز بازارىنىڭ نارقىمەن باعا بەرۋگە ەرىكتى عوي. بىرەۋ اقشاسىن قىزىل الماعا بەرەدى، بىرەۋ شيكىل الماعا بەرەدى... ىسماعۇلدىڭ «ساكەن جازعاندارىن تۇزەتە بەرسىن» دەگەن اقىلىن راقمەت ايتىپ قارسى الامىن. ءبىراق ءبىر المايتىن جەرىم ىسماعۇلدىڭ «ءسوز شەبەرلىگىن اباي مەن ماعجاننان ۇيرەن» دەگەن اقىلىن تۇتاس الا المايمىن. ۇيرەنۋدەن قاشپايمىن. ءبىراق دۇرىس ۇيرەتۋشىلەردەن ۇيرەنەرمىز دەيمىن. ابايدى بىلاي قويا تۇرايىن، ارينە كەي رەتتە ابايدان ۇيرەنۋ دۇرىس. ماعجاننىڭ ۇيرەنگەن مولدالارى وسى كۇنى كەڭەس ۇكىمەتىنەن قاشىپ، ەۋروپادا تەنتىرەپ جۇرگەن بالمونت، مەرەجكوۆسكيي، ساعيت رەمييەۆ جانە ولاردىڭ باباسى سولوۆيەۆ سياقتىلار بولعاندىقتان، مەن ۇيرەنسەم بۇلاردان ەمەس، باسقا مولدالاردان ۇيرەنەرمىن.
ماعجاندار ۇيرەتۋشى بولسا، ماعجان مەدرەسەسىنىڭ زور ۇيرەتۋشىلەرى بوكەيحانوۆ پەن شوقايەۆتار عوي. ماعجان «شەبەر ءسوزدىڭ» مولداسى بولسا، بوكەيحانوۆ پەن شوقايەۆ شەبەر ساياساتتىڭ مولدالارى عوي... بۇلاي بولسا، «شەبەر ساياساتتى» وسىلاردان ۇيرەنۋ كەرەك بولادى عوي.
وسىلاي بولعان سوڭ، بۇلاردىڭ مەدرەسەسىنەن مەن ءسىرا وقي المايتىن شىعارمىن...
«اقساق ساۋىسقانشا ءپاريجدىڭ ات قوراسىنىڭ توبەسىندە شوقايەۆتار قانشا شوقانداپ، شوقايىپ وتىرىپ شىقىلداسا دا، ەشكىمگە ۇيرەنەرلىك وزدەرىندە ەشتەڭە جوق».
«ۇلت تەاترى تۋرالى» ىسماعۇل بولسا دا، باسقالار بولسا دا جازا بەرگەنى جاقسى. بۇل تۋرالى قانداي پىكىرلەر بولسا دا الەۋمەت الدىنا تۇسە بەرۋى كەرەك.
ءبىراق مەنىڭ ويىمشا، «ۇلت تەاترى تۋرالى» بايگە قاراقشىسىن جوندەپ، انىق بەلگىلەپ تىگۋ كەرەك.
«وسىنداي قاراقشىعا» جەتكەن اتتار عانا ەڭ ءبىرىنشى بايگەنى الا الادى دەپ ايقىن كورسەتۋ كەرەك. ايتپەسە تەك شاۋىپ كەلگەن اتتىڭ وزعانىنا بايگە بەرە بەرمەۋ كەرەك.
جانە ۇلت تەاترىنا جاقسى پەسالار جازۋ ءۇشىن «ءسوز شەبەرلىگىن ۇيرەنۋگە دۇرىس وقىتۋشىلاردى «مولدالاردى» كورسەتۋ كەرەك، ءتىپتى تەاترعا قاتىناسى جوق ونىڭ بەر جاعىندا سوۆەت تەاترىنا اعايىندىعى جوق ماعجان سياقتىلاردان ۇيرەن دەپ، ايتا بەرمەۋ كەرەك.
تەاتردىڭ ۇيرەتۋشىسى، نۇسقاۋشىسى ەڭبەكشى تاپ، «قاراقشى» دا سول.
1926 جىلى
You Might Also Like
-
قازاقستان استاناسى — قىزىلوردادا قازاقستان ەڭبەكشى تابىنىڭ توڭكەرىسشى جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ بەس كىسىدەن باسقارماسى قۇرىلدى. باسقارمانىڭ ماقساتى — قازاقستاننىڭ ەڭبەكشى تابىنىڭ توڭكەرىسشى جا...
