ۇلت ۇستازى – احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىعى
ءال-فارابي اتىن. قازۇۋ
تاريح فاكۋلتەتىنىڭ 2-كۋرس ماگيسترانتى
سەيتكەن ايگەرىم بەيبىت قىزى
«تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات!» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ماڭگى ۇرانىمىز بولۋعا ءتيىس» - دەپ پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ ءوزىنىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبaت» اتتى ماقالاسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ ماڭىزدىلىعىن، سونىمەن قاتار XX عاسىردا الاش زيالىلارى ماقسات ەتكەن تاۋەلسىز مەملەكەت مودەلىن بارلىعىمىزعا ايقىنداپ، ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋدىڭ تاعى ءبىر كەزەگى كەلگەنىن انىق كورسەتىپ بەردى. وسىنىڭ نەگىزىندە حح عاسىردىڭ باسىندا مەملەكەتتىلىگىمىزدى ايقىندايتىن ۇلت زيالىلارىمىزدىڭ قىزمەتىن قايتا قاراپ، تاۋەلسىز نەگىزدە ەتنيكالىق يدەيالارىن قايتا جاڭعىرتۋ – جاستار، ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز.
اتالمىش جولدا ايانباي ەڭبەك ەتكەن ۇلت زيالىلارىمىزدىڭ بىرەگەيى - احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قىزمەتىن ەرەكشە اتاۋ ماڭىزدى ماسەلە. اعارتۋشى، ۇلت ۇستازى، قازاق حالقىنىڭ حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، التىن وردا وكىمەتىنىڭ مۇشەسى، قازاق حالقىن مودەرنيزمگە جەتەلەۋشى – احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 150 جىل.
قوعامدى العا جەتەلەۋشى بەلگىلى توپ، نەمەسە جەكەلەگەن قايراتكەر دەپ قاراستىرار بولساق، حح ع. باسىندا ساياسي جانە الەۋمەتتىك جاعدايدا قازاق حالقىنىڭ حال-احۋالى شيەلەنىستى، قيىن جاعدايدا تۇرعان شاقتا اعارتۋشى بار كۇش-جىگەرىن ۇلتىنىڭ باسقا حالىقتارمەن تەرەزەسىنىڭ تەڭ بولىپ، ءبىلىم الىپ، مودەرنيزمگە اياق باسۋىنا جۇمسادى.
بۇگىندە الەمدىك دەڭگەيدە ساياسي جاعداي شيەلەنىسىپ تۇرعان شاقتا، ۇلت زيالىلارىمىزدىڭ ەلدىڭ ۇيىتقىسى بولا بىلگەن ەرەڭ ەڭبەگىن ۇلگى ەتۋ – جاستار ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى، الدىمەن، قازاق بالالارىنىڭ انا تىلىندە ساۋاتىن اشىپ، ءارى قاراي قازاق تىلىندە وقۋىن جالعاستىرۋعا كوپ كۇش-قۋاتىن جۇمساعان قايراتكەر ەكەندىگىن بىلەمىز. وسى ماقساتتى ورىنداۋ ۇستىندە، ول قازاق تىلىندە ونىڭ دىبىستىق جۇيەسى مەن گرامماتيكالىق قۇرىلىسىن بايانداپ، تالداپ-تانىتقان زەرتتەۋشى، سونىمەن قوسا، وسى زەرتتەۋ نەگىزىندە «الىپپە» مەن تۇڭعىش انا ءتىلى وقۋلىقتارىن جازعان اۆتور.
اعارتۋشى وقۋ-اعارتۋ ءىسىن جولعا قويۋ ءۇشىن قازاق جازۋىنا لايىق گرافيكا ءتۇزۋ، جازۋ ءتارتىبى – ەملەنى جاساۋ، قازاقشا ساۋات اشاتىن «الىپپە» جازۋ، انا ءتىلىن تانىتاتىن مەكتەپ وقۋلىقتارىن جازۋ، بالا وقىتۋدىڭ ادىستەرىن كورسەتۋ سىندى ءبىرقاتار يگى ىستەردى اتقارعان.
قازىرگى تاڭدا، ەلىمىزدە ءبىلىم بەرۋ مەن عىلىم سالاسىندا قاراستىرىلىپ، قابىلدانىپ جاتقان رەفورمالار احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ باستاعان جولىن جالعاستىرىپ، ۇرپاقارالىق ساباقتاستىق ورىن الار بولسا ناتيجەلى بولارى ءسوزسىز. سەبەبى، رەفورما، جاڭارۋعا باعىتتالعان وزگەرىس تومەننەن جوعارىعا قاراي جۇيەلى جۇرگىزىلگەن جاعدايدا ناتيجەلى بولارىن بىلەمىز. وسى باعىتتا اعارتۋشى وقۋ-اعارتۋ سالاسىن رەفورمالاۋدا باستاۋىش مەكتەپتەن باستاپ قولعا الىپ، بىرتە-بىرتە انا تىلىمىزدە وقۋلىقتاردىڭ كوپتەپ جازىلۋىن جانە عىلىمي تەرميندەر قاراستىرىلاتىن قازاق تىلىندەگى سوزدىك قۇرالدارىن جازىلۋىن ىسكە اسىرۋعا باستاماشى بولعان. بۇل باعىتتاعى اتقارىلعان جۇمىستار، بۇگىندە، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ مەن عىلىمدى دامىتۋ شارالارىنا باعىتتالعان رەفورمالاردان كورىنىس تاۋىپ، جاڭا قازاقستاندى قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن ماڭىزعا يە ەكەندىگىن اڭعارامىز.
بۇل رەفورمالار، سونىمەن قاتار، مەكتەپتە تاريحتى وقىتاتىن بارلىعىنا بىردەي وقۋلىق ماسەلەسى مەن جوو-دا عىلىمي جۇمىستى جۇيەلى جۇرگىزۋگە باعىتتالادى. ال وقۋلىق ماسەلەسى الاش زيالىلارىنىڭ، اسىرەسە، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قىزمەتىن ۇلگى ەتىپ، قازاقستاننىڭ عىلىم سالاسىندا دامۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە ءوتۋ مۇمكىندىگى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ نەگىزگى ەڭبەگىنىڭ بىرەگەيى – ءالىپبيدى جازۋى بولعاندىعىن بىلەمىز. عالىمنىڭ ءالىپبيى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا بەيىمدەلگەن اراب جازۋى نەگىزىندە جاسالدى. ول قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىندە (ورىنبور، 1924)، قۇرىلتايىندا (باكۋ، 1926) اراب جازۋىنداعى ءالىپبيدىڭ قاجەتتىلىگىن، قۇندىلىعىن جان-جاقتى تۇجىرىممەن دالەلدەگەن عىلىمي بايانداما جاسادى. بۇل ءالىپبي ۇلتتىق جازۋدىڭ قالىپتاسۋىنداعى ءىرى مادەني جەتىستىك بولىپ تابىلادى. ول حالىققا ءعىلىم-بىلىمنىڭ قاجەتتىلىگىن تۇسىندىرۋمەن عانا شەكتەلمەي، ءبىلىم بەرۋ ءىسىن جولعا قويۋعا كۇش سالدى.
بۇگىندە جاڭا قازاقستاندى قالىپتاستىرۋدا عىلىمدى دامىتۋ ماسەلەسى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنەن باستاۋ الىپ جاتىر. تاريح فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامى ءدارىس بارىسىندا ۇلت زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە توقتالىپ، اتاۋلى داتالارعا، مەرەيتويى اتاپ وتىلەتىن تۇلعالاردىڭ ءومىر جولى، قىزمەتى، ەگەمەندى ەلدى قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا ارتىنان قالدىرىپ كەتكەن مۇراسىن جاڭعىرتۋ نەگىزىندە كونفەرەنسيالار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر ۇيىمداستىرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ۇرپاق تاربيەسىندەگى ۇلى جول - تاريح بەتەرىن پاراقتاپ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى سىندى تۇلعالاردان ۇلگى الۋ - مەملەكەتتىلىگىمىزدى نىعايتۋدىڭ وتكىر نىشانى ەكەنى ءسوزسىز.
You Might Also Like
-
مەكتەپ وقۋشىلارى، كوللەدج تۇلەكتەرى اراسىندا كاسىپتىك باعدار بەرۋ ەنگىزىلەدى. بۇل تۋرالى ۇكىمەت وتىرىسىندا ق ر ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى الىبەك قۋانتىروۆ ايتتى.
-
مەنىڭ ەلىم – كەڭ بايتاق قازاقستان. ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە جەتۋ ءۇشىن ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالارداي وراسان زور ايماقتى الىپ جاتقان قازاق ەلى بۇگىندە ەكونوميكاسىمەن وركەنيەتىن دامىتقان، شارۋاس...
