حالىق ءۇشىن تۋعان ءور تۇلعا
ءبىر عاسىردا ءبىر تۋار حالىق جاناشىرى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، ساحنا ساڭلاعى شاحان مۋسين تۋرالى وي قوزعاعىم كەلىپ وتىر. دامىعان زامان قۇرالىن قۇرىعىما سالىپ وتىرىپ، 16 شۋماق ولەڭدى كوزىم شالىپ قالدى. بۇل تۋىندى ازاپ تارتقان حالىقتىڭ ايانىشتى ءحالىن كورگەندەگى جاس جۇرەكتىڭ ەڭكىلدەپ شىققان كۇڭىرەنگەن زارلى كۇيى ىسپەتتەس ازالى، شەرلى ەدى. وقىعان ادامنىڭ كوز الدىنا حالىقتىڭ تارتقان زاردابىن كورىنىس تىزبەگى رەتىندە وتكىزىپ،قۇلاعىنا بوز دالانى بوزداتقان بوزداقتاردىڭ اششى ءۇنىن ەستىرتىپ، كوز ۇشىنا ىستىق تامشىنى سۇيرەي كەلەدى. ءبىر قىزىعى بار زاماننىڭ تارشىلىعىن جان جۇرەگىمەن سەزىنىپ، ىشتەي قۇلازىپ، تەبىرەنە ولەڭ شۋماقتارىن نايزاعايداي توپەپ، نوسەرشە توگىپ، ءدۇر قامشىداي وسىپ وتكەن جالىندى اقىن نەبارى 23 جاسار، ومىرگە عاشىق بوزبالا ەدى.
1931 جىلى وقۋىن ەندى اياقتاعان شاحان، سەميار قالاسىندا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىندە قىزمەتىن باستاسا كەرەك. 1932 جىلى ىسساپارمەن بالالىق شاعىنىڭ بالعىن كۇندەرى وتكەن تۋعان جەرى اقبوتا بولىسىنا جول تارتادى. بالالىق جادىندا جاعىمدى ەستەلىكتەرىمەن قالعان اتا-قونىستىڭ قازىرگى كورىنىسى جۇرەكتى شىمشىلاپ، كوڭىلگە كىربىڭ ءتۇسىردى. شاحان ءمۋسيندى قارا جولدىڭ بويىندا اسىق اتىپ ءماز بولار قارادومالاق بالالار ەمەس، قارعا-قۇزعىنعا جەم بولىپ، ءار جەردە جاتقان قۋ سۇيەكتەر قارسى الدى. ءاربىر شاڭىراق باسىنداعى قارا بۇلتتى، تۇقىم تۇياعىمەن قۇردىمعا كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان قارا جامىلعان ءتۇتىنى قاشقان ءۇيدى كورىپ ەڭكىلدەپ جىلاپ، «بۇل نە سۇمدىق؟ ەل امان، جۇرت تىنىش، سوعىس جوق، وبا سياقتى اۋرۋ جوق، ال حالقىمىز اشتان ءولىپ جاتىر. نە ىستەۋ كەرەك. وبكوم قايدا؟ ناركوم قايدا؟ كرايكوم قايدا؟ ارىز جازساق پا ەكەن، الدە جاي حات جازساق پا ەكەن؟» دەگەن ەلدىڭ مۇڭ-زارىن ەستىپ ناركومنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەسە دە، قىزىل كەرۋەندى ۇزاتىپ شىعارىپ سالىپ تۇرعان اشتىقتىڭ كوزىنە شىدامى جەتپەي «ناركومعا حات» اتتى ولەڭ شىعارادى. ولەڭدە ادۋىندى ويلار، اقيقات cوزدەر ەش بۇكپەسىز اشىق ايتىلادى. اۆتور، «استىق پەن ەتىڭ تولىپ تۇرعاندا، قازاق نەگە قىرىلىپ قالدى؟- دەپ، كوكەيىندەگى سۇراقتى جاسىرماي قويعان. مىنە، ءدال وسى ولەڭ ءۇشىن كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شىققان، «قازاقتار اشتان قىرىلدى»- دەپ وكىمەتىمىزدى، كومپارتيانى ايىپتاپ، جامانداپ جالا جاۋىپ، ولەڭ جازىپتى دەگەن سىلتاۋمەن 1936 جىلى قىستىڭ سۋىق ىزعارلى كۇنىندە تۇرمەگە وتىرعىزىلادى. ءومىرىنىڭ 8 جىلىن ءسىبىر ورمانىندا، 10 جىلىن «كولىمادا» ايداۋدا وتكىزەدى. جاۋىنىڭ باسىنا دا تىلەمەس كۇندەردى باسىنان وتكەرىپ، التىن قازىپ، اعاش قۇلاتقان قارا جۇمىستى ءوزىنىڭ جازىلعان ءبىر كىسىلىك تاريحى ياكي قارا باستىڭ قامى ءۇشىن ەمەس، حالىقتىڭ بەيقام ءومىرى ءۇشىن جاسادى. 18 جىل قيىندىقپەن كۇرەسۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلەر ءىس ەمەس. «16 شۋماق ولەڭ ءۇشىن 18 جىل تۇرمەدە وتىرىپپىن اۋ...» دەپ ەسكە الاتىن شاحان ءمۋسيننىڭ بويىنداعى سابىرلىلىق، توزىمدىلىك ونىڭ تاۋىنىڭ شاعىلماۋىنا، بۇگىلمەي، مۇقالماۋىنا جاردەم بەردى. جالىنداعان جاستىق شاعىنىڭ 18 جىلى تۇرماق، 18 كۇنىن، يا، مينۋتىن حالىق ءۇشىن قيىپ بەرۋىمىز ەكىتالاي ەمەسپە؟! جاستارعا ءدال وسىنداي قايسار مىنەز، تاۋسىلماس ءتوزىم، شىڭدالعان شىدام جەتىسپەيتىنى وكىنىشتى-اق...
«سەن ماعان دوسىڭدى كورسەت، مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتايىن» دەگەن ءسوز بار ەمەسپە. ارينە، جاقسى ادامنىڭ جانىنا يگى جاقسىلار جولىعار. ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا ومىرىندەگى ەكى ەرلىكتىڭ ءبىرى- كونسلاگەردە باقيلىق بولعان جولداسىن تۇندە ۇرلاپ اپارىپ جەرلەگەنى ەكەن. مىنە، دوسقا دەگەن ادالدىق، ادامدىق بويدان تابىلار اسىل قاسيەت. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ءوزى شاحاڭا ىقىلاسى اۋىپ، ادامگەرشىلىگىن جوعارى باعالاعان. «مەن ونىڭ الدىندا باسىمدى يەمىن»-دەگەن ءسوزىنىڭ وزىنەن ەرەكشە سىيلاستىقتى سەزىنۋ قيىن ەمەس. قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى ءاسانالى ءاشىموۆ: «شاحاڭ – اقىنجاندى، وتكىر ويلى، تىلگە شەبەر، ءازىلى جاراسقان، ەر كوڭىلدى، وسەك-ايانمەن ءىسى جوق، سەرى ادام» دەپ باعا بەرسە، بەلگىلى تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعاي: «شاحان مۋسين – ومىردە دە، ونەردە دە اسا سىپايى، بيازى، مادەنيەتتى، ادەپتى، زيالى كىسى» دەپ اسىل ازاماتتىڭ بولمىسىن سيپاتتاپ كەتكەن. ساحنانىڭ سەرىسى شاحان ءمۋسيننىڭ ومىردەگى ىستەرىن، جاساعان جاقسىلىقتارىن سەرىكتەرى اۋىز تولتىرا ەسكە الادى. ايتىلعان پىكىرلەردىڭ كوبىسى شاحاننىڭ ساحناداعى ءرولىن سونداي بەرىلىپ، تۇلا بويىمەن وينايتىن، سىرتقى بولمىسى مەن ىشكى جان-دۇنيەسى كىرشىكسىز تازا رومانتيك اكتەر ەكەندىگى. يا راس، شاحان مۋسين تەاتر اكتەرى. ەڭ العاش اكتەرلىق مانسابىن 1934 جىلى ءوزى ىرگەتاسىن قالاعان سەمەي وبلىسى قازاق دراما تەاترىندا باستاعان. ەڭ العاش ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «كەك» پەساسىنداعى بيداحمەت ءرولىن سومداعان. اكتەرلىك شەبەرلىك سالاسىنا دا وزىندىك ءبىر لەبىن الا كەلگەن جاڭاشا ءارتىس بولا ءبىلدى.
باتىر قيىندىقتا حالىق ءۇشىن سىنالىپ، حالىق ءسوزىن سويلەي بىلسە عانا باتىر. تەك بىلەكپەن ەمەس، جۇرەكپەن، اقىلمەن دە ەرلىك كورسەتە الادى. شاحان ءمۋسيننىڭ ىسىنەن ناعىز باتىرلىققا ءتان باتىلدىق، ازاماتتىققا ءتان ادامگەرشىلىكتى كورە الدىم. ءومىردىڭ سان قيلى سوقپاقتارىنان ءوتىپ، بۇرالاڭ جولمەن جۇرسە داعى ساعى ەش سىنباي، ەڭسەسىن تىك كوتەرە بىلگەن اقىننىڭ قايسارلىعى مەنى قايران قالدىردى. «ەل كۇيىنگەندە كۇيىنگەن باتىر. ەل سۇيىنگەندە سۇيىنگەن باتىر. ەرەگىستە مىڭعا تاتىر» دەگەن دانا حالقىمىز. ەلىنىڭ قايعىسىن قاتار بولىسكەن، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە تاستاپ كەتپەي، ءوز باسىن بايلاپ بەرگەن شاحان مۋسين ارۋاعىنا بار قازاق باس يەدى!
نامىستى بەتكە ۇستاپ، باتىلدىق تانىتىپ گولوششەكينگە تىكەلەي باعىتتاعان بوزبالا شاحاننىڭ ولەڭىمەن سىزدە تانىس بولىڭىز.
HAPKOMFA حات
سۇيەنىش قىپ سىنعان قۇرىق-تاياعىن،
«قايران ءومىر، قايدا سەنىڭ باياعىڭ!»
دەپ ەڭىرەپ، تەپسە تەمىر ۇزەتىن
ەر-ازامات ارەڭ باسىپ اياعىن…
مىنەرگە ات، ىشەرگە اس جوق سەندەلىپ،
وي-ارمانىن الدەكىمدەر وڭگەرىپ.
كۇلگە اۋناتىپ، كۇرەسىنگە تاستاسا،
سەن وتىرسىڭ قاي جەرىڭدى مەڭگەرىپ؟!
قاراڭ قالىپ سىي-سالتانات، ءسان-ساۋىق،
قاباعىنان قار ەمەس-اۋ، قان جاۋىپ.
اتامەكەن، التىن بەسىك ەلىنەن
الدەقايدا جەتى تۇندە جەر اۋىپ.
اينالاسى ۇلىعان اش قاسقىرداي،
اش وزەگى كۇيە جەگەن باسقۇرداي.
سوندا-داعى جالبارىنباي، جاسىماي،
جاساندى ءبىر قۇدايلارعا باس ۇرماي.
ءوزى شەگىپ اششى ازابىن اشتىقتىڭ،
كوزىن ءسۇزىپ قالا بەردى باستىقتىڭ.
گولوششەكين اتىنداعى جالاۋلى
ۇزىن «قىزىل كەرۋەنىنە» استىقتىڭ.
جۇرتتا قالىپ جۇرە الماعان كەمپىر-شال
كۇڭىرەنىپ كوكىرەك قان، كوڭىل دال.
قۇشا بەرىپ نەمەرەسىن، قوش دەسىپ
كوز جۇمىستى، بوساپ بۋىن، قۇرىپ ءال.
سابيلەرىن قۇرىم كيىزگە وراسىپ،
اكە-شەشە تاعى بىرەر ءدوڭ اسىپ.
سۇلدەر قۇرىپ، سىبىرگە دە جەتە الماي،
سۇلاي كەتتى ايدالادا جىلاسىپ.
كۇنى كەشە كۇن كۇلىمدەپ، كول كۇلگەن،
كەڭ دالادا كومىلمەگەن، كومىلگەن.
ويدا-قىردا ولگەن قازاق جەمتىگى،
و زامانا، بۇل ازانى كىم بىلگەن؟!
تالاق بولىپ بايلىق، داۋلەت، باق-مۇرات،
ەندى زار بوپ سىڭار ءتىلىم نان سۇراپ…
انە جاتىر شىڭعىستاۋدا شاكارىم
قانىپەزەر اتقان وقتان قانسىراپ…
ساقالىنان ىستىق جاسى تارامداپ،
ولەردە دە «ەلىم، دالام، بالام» دەپ.
كۇڭىرەندى قاقپاجارتاس – قارت كۋا،
ەڭلىك تاعى يەن كورىندە مىڭ اۋناپ.
كورشى وسىنى، اعاتايىم – باستىعىم،
ەل-جۇرتىڭا بولماسا ەگەر قاستىعىڭ.
اشتان قىرماي اسىراشى، جاتىر عوي
قويمالاردا ەتىڭ، مايىڭ، استىعىڭ.
كورشى وسىنى، اعاتايىم – ناركومىم،
ءوزىڭ قازدىڭ كورىن ءتىرى اكەڭنىڭ.
بالاسىڭ دەپ ماعان ەگەر سەنبەسەڭ،
ايتسىنشى اناۋ گولوششەكين كرايكومىڭ.
ەستىپ ءجۇرسىڭ، كورىپ ءجۇرسىڭ، بىلەسىڭ،
كورسەڭ-داعى كورمەگەن بوپ كۇلەسىڭ.
كۇيبەڭدەيسىڭ، جورعالايسىڭ جاعىمسىپ،
دەيسىڭ بە الدە ءتۇپسىز تۇنەك تۇنەسىن.
قايران ەلىم، قاراپايىم قازاعىم،
تارتتىڭ مىنە اۋرۋ، اشتىق ازابىن.
نالىما، كۇت، كەزەڭ بەرگەن تاعدىرىڭ
سىيلار ەكەن تاعى قانداي مازاعىن.
ەڭلىك جۇماش
You Might Also Like
-
تۋريزم – بۇكىل الەمدەگى تابىسى جوعارى سالالاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ءتۋريزىمنىڭ ەلدەگى حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋداعى، ەكونوميكالىق قۋاتتى ارتتىرىپ، جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋعا دەگەن تيگىزەتىن ءۇل...
-
قازاقستاندا جىل سايىن 1- مامىردا قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنى اتاپ وتىلەدى. بۇل مەرەكەنىڭ باستاۋى 1996 جىلدان باستالعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازارب...
