ءيىرىم
ءبىرىنشى ءبولىم. شۇڭەت
شالقالاي جاتىپ ءۇي توبەسىنە قاراپ ويعا شومعان قۇزىر «وسى ءبىز نەگە عۇمىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز، ومىرگە نە ءۇشىن كەلدىك؟ تىرلىك تەگى نەسىمەن قىزىق؟ قاراپ تۇرساڭ، بىرەۋلەر قارنى تويسا بولدى، قامسىز، مۇڭسىز كۇن كەشەدى، بىرەۋلەر دۇنيەسى تولىق بولسا دا، جانتالاسا تىرشىلىك ەتىپ، ءبىر جانىن قويارعا جەر تاپپاي جۇرەدى. ەندى بىرەۋلەر ادال ەڭبەك ەتىپ، ومىردەن ءوز ورنىن تاۋىپ باقىتقا كەنەلەدى جانە بىرەۋلەر اللانىڭ اق جولىندا قۇلشىلىق جاساپ، جان راحاتىن سودان تاۋىپ، ماڭگىلىك جان تىنىشتىعىنا بولەنەدى. تاعى بىرەۋلەر وبىرلانا عۇمىر كەشىپ، بەرمەسىڭدى تارتىپ جەپ، قارا جۇرەكتىكپەن كۇن وتكىزەدى، ءسويتىپ، و باستاعى ادامدىق قاسيەتىن جوعالتىپ، حايۋاندىقتان اسا الماي قالادى. دەسە دە ءبارى وسى جالپاق جەر بەتىندە جۇمىر جۇرەگى سوعۋدان قالعانشا، تىرشىلىك تەگەرشىگىن اينالدىرا بەرەدى، اينالدىرا بەرەدى. سونداعى تىرلىكتىڭ سوڭعى نىساناسى نە؟ ءارقانداي نارسەنىڭ تياناقتار جەرى بولادى ەمەس پە؟ سوندا ءبىز ادامدار..... »، — دەپ ءوز ويىنان ءوزى سەلك ەتىپ، ەسىن جيعان بويدا كەۋدەسىن دە ويناتىپ جاتقان بالاسى الاشتى ىزدەي باستادى. قارا دومالاق ۇلى ەدەندە كولدەتىپ وتىرعانىن كوردى.
— باقىتگۇل، — دەپ ايەلىن شاقىردى.
— مىنانى .....
كۇيبەڭ تىرلىككە كۇپتى بولىپ جۇرگەن ايەلى ۇيگە كىرىسىمەن، قۇزىر دالاعا شىقتى. سۋىق ىزعار شاشىپ، كۇن رايى شىتقىلدانىپ، كۇزدىڭ تىنىمسىز بورانى بۇرىش-بۇرىشتى تىمىسكىلەپ، تىرشىلىكتى بەلگىسىز ءبىر قاربالاستىققا تۇسىرۋدە. بىرنەشە ءتۇپ «قاشقان تال» بۇتاقتارى سويديىپ جەتىمسىرەي ويعا كوپ كۇدىك ۇيالاتادى، ەربيگەن ەرمەن قۋرايلار اندا-ساندا عانا باياۋ باس يزەپ، بەلگىسىز نارسەگە ماقۇلدىق تانىتادى. ساۋساقتىڭ سالاسىنداي بولىپ تارامدالعان جوتانىڭ ءار سايى تولعان ەل، كوكتەمى جانعا جايلى، تەز جىلىنىپ جان-جانۋار جوتاسىن كۇن شالادى، ءشوبى بىتىك شىعادى، پىشەندىكتەن قالعانى، كۇزگى، قىسقى مال جايىلىمىنا جەتىپ ارتىلادى، ءبىر ايىبى اندا-مۇندا قاشىپ ونگەن تال بولماسا، باسقا اعاش جوق. تەك ادىرلى كوز سۇرىندىرەر قىرات-قىرات جوتا. قىسى قىتىمىر بول سا دا، قىسقا بولادى، قىس بويى تىنىش جاتاتىن شوپاندار، باسقا مەزگىلدە ءبىرىن-بىرى اڭدىسادى. بۇل ارانىڭ ادامدارى شەتىنەن جاتىپ اتار، بەتىڭە جىلتىراپ كۇلگەنمەن، مالىنا-مالىڭ جاقىنداپ ءتۇن استى بولدى جوق. سوسىن دا ۇساق داۋ-جانجال ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالعان. سىرتتان قاراعاندا ەل تىرلىگىنە سۇيىنەسىڭ. بىرەر كۇن قوناق بولساڭ، وتە تاماشا، ءبارى كەرەمەت. ال ۇزاق جاتىپ سىرىن الساڭ، جىمىسقى تىرلىكتەرىنەن بەزىنەسىڭ.
قۇزىر كۇندەلىكتى ادەتىنشە مالىنا جەم-شوپ سالۋعا كىرىستى.
— وي وزىمە تارتقان تور قاسقام-اۋ، — دەپ تور اتىنا سۇيسىنە قاراپ قويدى. ونى سەزگەندەي پىراعى دا مويىنىن شوپتەن الا گۇرس-گۇرس شاينايدى. شاڭىراق ءمۇيىز، شادىر اياق تارعىل سيىرعا ادەتتەن مولداۋ ءشوپ سالا بەرگەنى سول، مۇيىزىمەن قاعىپ قالدى. «سيىر سيپاعاندى بىلمەيدى دەگەن وسى-اۋ». قۇداي ساقتادى، جاڭا عانا اكەسىنەن قالعان قارا كۇپىنى كيىپ شىققانى قانداي جاقسى بولعان. شاڭىراق ءمۇيىزى سونىڭ وڭ جاق ەتەگىن قاعىپ، ايتەۋىر دەنەسىنە دارىماي قالدى.
— ءيا، اللا، — دەپ جانى جايسىزدانعاندا بولماسا، ايتا بەرمەيتىن جاراتۋشىسىنا شىنىمەن جالبارىندى. «وسى ءبىز ادامدار كەيدە ءتىپتى ەشكىمگە دە تاۋەلدى ەمەسپىز»، — دەپ كوكپەن بوي تىرەستىرە قالامىز. «ال قۇداي دەگەن اكەڭ مەن شەشەڭ، نە تابىناتىن جانىڭ، نە ءولىپ وشكەن عاشىعىڭ»، — دەپ ءوز الدىمىزعا ءبىر ءپالساپا جاراتامىز. اسىعىمىز الشىمىزدان ءتۇسىپ ماساتتانعاندا، سان قىزىقپەن ءلاززاتقا باتقاندا، ءتىپتى اششى سۋعا تويعاندا، ءبارىن ۇمىتىپ، ءوز الدىمىزعا «قۇداي» بولا قالامىز. جاقسى اكەنىڭ ارۋاعى جامان بالاعا قىرىق جىل ازىق دەگەن وسى-اۋ، — دەپ ۇستىندەگى ەسكى كۇپىگە ەرەكشە سۇيىنىشپەن قارادى، ونە بويىن ىستىق اعىس بيلەپ، ساقتايتىن ءبىر كۇشتىڭ بار ەكەنىنە شىنىمەن سەندى. اكەسىن ساعىنا ەسىنە الدى. قاشاندا ۇلكەن ويمەن جۇرەتىن الىپ دەنەلى اكەسى نەگە ەكەنى بەلگىسىز قارا كوزىلدىرىك كيىپ جۇرەتىن. بالا جۇرەگى اكە كوزىن ءبىر كورۋدى ارماندادى، نە بولعانىن سۇراۋعا اكەنىڭ سۇستى قاباعىنان قورىقتى، اكەسى ۇيىقتاعاندا كورگىسى كەلدى، تالاي رەت كورۋگە وزىنە سەرت بەردى، الايدا اكەسىنەن بۇرىن ۇيىقتاپ قالاتىن. بىرنەشە كۇن جوق بولىپ كەتكەن اكەسى ءبىر وشارلى جاندى كوشىرىپ كەلدى، شەشەسىنىڭ ايتۋىنشا ءار جەرگە شاشىراپ كەتكەن تۋىستارى ەكەن، نەگە ەكەنى اكەسى وزدەرى زورعا جان باعىپ جۇرسە دە، باسقا جاقتاعى تۋىستارىن جيناپ، سولاردىڭ جاعدايىن جاساۋعا اۋەس ەدى. ەسىندە مىسىق مۇرتتى جىگىت شاعى، تالدىساي اسۋىندا كولىكتەن تۇسكەن بەتى، كەر جولمەن قاپتالداي كوك بەلدىڭ ۇستىنە شىعىپ تاڭقالارلىق تىرلىكتىڭ كۋاسى بولدى. اعاسىنىڭ اتتان تۇسۋىنە مۇگەدەكتىك ارباسىن تۋرالاپ قويىپ جاتقان قارشاداي قىزدى كوردى، قىز اكەسى ەل اۋعان زار-زامان جىلداردا ورىستىڭ قۋعىنشى اسكەرلەرىنە ەكى اياعىن بەرگەن جارىم جان، دەسە دە ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوعالتپاي، عۇمىر ءۇشىن جانكەشتى تىرلىگىن توقتاتپاعان ادام. ودان ارى اكەسى كوزى كورمەسە دە، تاياعىن تىقىلداتا قورا جاعالاپ، قوزى كوتەرىپ بارادى، ول ءۇشىن بۇكىل الەم قارا تۇنەك، قايدا كەتىپ بارادى؟ ال شەشەسى بۇكىر بەلىن جازباستان قوزىلى قوي قايىرىپ ءجۇر. وسىنشاما ومىرگە ولىپ-وشكەن قۇشتارلىقتى بۇل كىسىلەر قايدان، قالاي ۇيرەنگەن، ال بۇگىن بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، ومىردەن بەزىنىپ، ءوزىن-وزى ءولتىرىپ جاتقان وسكىندەرىمىزگە، نە كورىندى ەكەن سونشالىق؟
— ءسۇتتى سيىردىڭ سۇزگەنى سوكەت ەمەس دەۋشى ەدى-اۋ. نارىقتىق ءومىر قازاقتاردىڭ ءبارىن تاۋدان ءتۇسىرىپ، بازارعا بەيىمدەگەلى قاشان.
— ءما، جەشى، — دەپ ايىرداعى ءشوپتى ناۋاعا تاستاي سالدى. ۇيگە كىرە قۇزىر: «انا تارعىل سيىردى ساتىپ قۇرتامىن، مىنانى قاراشى»، — دەپ ەسكى كۇپىنىڭ ەتەگىن كورسەتتى.
— توزعان كيىم عوي، جىرتىلسا نە بوپتى؟ سوعان بولا ساتپاقسىڭ با؟ — دەدى ايەلى.
— سەن بۇل كۇپىنىڭ قانداي كەرەمەتى بارىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ كۇيەۋى بولعان ءىستى تۇسىندىرگىسى كەلگەنشە ايەلى:
— تۇككە جاراماي قالعان ەسكى شۇپىرەك-قوي ول، ال تارعىل ءبىر رەتتە بەس ليتر ءسۇت بەرەدى، قايسىسى كەرەمەت؟ — دەپ ودان سايىن ءسوزدى كوبەيتتى. اكەدەن قالعان اسىلدى تانىماعان ايەلىنە وكپەلەگەن ول قايتا دالاعا شىقتى. تۇندەلەتىپ ۇيىتقىپ سوعاتىن دولى بوران ۇلىپ تۇر. كەي تۇندەرى تاڭ اتقانشا ەسىكتى تىرمالاسا، كەي كۇندەرى ىسقىرىپ تەرەزەنى قاعادى.
— ءيا، اللا! — دەپ ءبىر جاق قىرىنا اۋناپ جاتتى. قۇزىر، ءبىز ءاربىر مينۋت-سەكۋندىمىزدى شاتتىققا تولتىرىپ، جۇرەكتى تازا ۇستاۋعا تىرىسساق، سەن دە مەندەي بول دەگەن يدەياليستتەردىڭ ويىنان اۋلاقتاساق، قىسقاسى بىرەۋدىڭ كەمشىلگى ءۇشىن ءوزىمىزدى ءوزىمىز قيناماساق ءجون بولار ەدى. بىردە جاپون، نەمىس، امەريكاندىق، ۇشەۋى تاماق ءىشىپ وتىرعاندا، تاماقتارىنىڭ ىشىنەن شىبىن شىعادى. سوندا جاپون بىردەن قوجايىندى شاقىرتىپ، «بۇل قانداي ماسقارالىق؟»، — دەپ داۋىس كوتەرەدى، نەمىس: «شىبىنىڭ جۇرمەيتىن جەرى جوق، ادام كلەتكالارىن تىتىركەندىرەدى. بۇل اۋىرۋ تۋدىراتىن فاكتور»، — دەپ تۇسىندىرەدى. ال امەريكاندىق: «بۇنىڭىز دۇرىس قوجايىن، ءبىراق شىبىن بولەك قۋىرىلۋى كەرەك ەمەس پە؟»، — دەگەندە، وتىرعاندار دۋ كۇلىپ، بولعان جايدى ۇمىتىپ وزدەرىنە كەلگەن ەكەن. قانداي جۇمىستا بولسا دا، باس اۋىرتار جەرىن وسىلاي كۇلكىگە اينالدىرا الساق-قوي شىركىن! ءبىز اتقاراتىن شارۋا دا از ەمەس، دەسە دە كوڭىلدى ءجۇرىپ ىستەۋگە ادەتتەنسەك، قاراپايىم نارسەنىڭ كۇلكىلى جاعىن جەتە تۇسىنۋگە ۇمتىلساق، قانداي عانيبەت بولار ەدى! ونسىز دا قيالشىل قۇزىردى ەندى: «امەريكاندىقتار نەگە قىسقا تاريحتا الەم ەلدەرىنىڭ الدىنا شىقتى؟»، — دەگەن سۇراق مازالادى. امەريكا قۇرلىعى تابىلا سالىسىمەن تورتكۇل دۇنيەدەگى ادامداردى ول ارانىڭ كوركەم تابيعاتى مەن تاماشا كليماتى وزىنە قاتتى باۋرادى. سوندىقتان بۇل اراعا وزىق ويلى ادامدار مەن قۋعىن-سۇرگىن كورگەندەر ات باسىن تىرەدى. تابيعاتىنىڭ تاماشالىعى، جاراتىلىس دۇنيەسىنىڭ قاز-قالپىندا ساقتالۋى، قوعامنىڭ الدىڭعى لەگىندەگى ويشىلدارعا عىلىمي تاجىريبە جۇرگىزىپ، زەرتتەۋمەن اينالىسۋدىڭ تاماشا ورتاسىن جاراتتى. مىنە، وسىلايشا تابيعات پەن ادام ورتاسىندا تەرەڭ بايلانىس قالىپتاستى. بۇل عىلىمعا تىڭ سەرپىن قوستى. جان-جاقتان كەلۋشىلەر مەن ناسىلدەر جاڭاردى، گەندەر الماستى، باسى ىستەيتىن ۇرپاق دۇنيەگە كەلدى. دۇنيەجۇزىلىك ەكى ۇلكەن سوعىستا سوعىس شىعىمىن الدى، دوللار ساياساتىن جۇرگىزدى. سونىمەن بىرگە باتىس ەۆروپانىڭ ەكى رەتكى عىلىمي تەحنيكالىق توڭكەرىسىنەن كەيىن شىت-جاڭا عىلىم جەتىستىكتەرىن ءتيىمدى پايدالاندى جانە جاڭعىرتا ءبىلدى. مىنە سوندىقتان دا بۇگىنگى امەريكا بۇكىل دۇنيەنىڭ جاسىرىن تاياق سىلتەيتىن قوجايىنىنا اينالدى. ءبىز وسى باسقالارعا ەلىكتەپ ءومىر سۇرەمىز. بۇل السىزدىگىمىز بە، الدە مىقتىلاردى مويىنداۋ ما؟ ءتىرشى لىك شىنىندا وسىلاي جالعاسا بەرە مە؟ ىعى-جىعى ادام، قايشالىسقان كولىك، جانىندا زاۋرەسى بار قۇزىر اسپانمەن تىلدەسكەن ءزاۋلىم ءۇيدىڭ الدەبىر قاباتىندا قارا ءنوپىر ادامدارعا قاراپ، سيگنال كلەتكا تەتىكتەرىن باسىپ، ءبىر جولدا سان مىڭ ادامنىڭ بار قيمىلىن ءمىز باقپاي قاداعالاۋدا. ءتىپتى كەيبىرەۋىنىڭ نە ويلاعانىن ءبىلىپ وتىر. مىنە قىزىق، اناۋ سارى جىگىت انا قارا قىزعا ءتىل قاتا الماي اينالسوقتاپ ءجۇر. «تەز باسشى اناۋ كنوپكانى»، — دەپ قولىن سوزعان ول وقىس قيمىلداپ، ءتاتتى ءتۇسىن بۇزىپ الدى. جانىندا جاتقان جۇبايى باقىتگۇلدى كوردى. تۇن-تۇنەك مەڭىرەۋ قاراڭعى. كۇندەگى ادەتىمەن دالاعا شىعىپ مالساق مىنەز كورسەتتى، دەسە دە جىلى توسەگىنە تەز ورالدى، ءوز تۇسىنە ءوزى تاڭىرقاي، تاڭ اتا تالىقسىپ ۇيقىعا كەتتى.
— تۇرساڭشى، — دەگەن ايەلىنىڭ داۋىسىنان وياندى. بەتى-قولىن جۋىپ، اس ۇيگە كىرگەن ول تاڭعى اسقا وتىردى. اس يەسى داستارحاندى دامگە تولتىرا جايدى. ەكەۋ ارا ۇزاقتاۋ وتىرىپ شاي ىشسە دە، بۇلار دىڭ اڭگىمەسى كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتەن ارى اسپادى.
— وي، ۇمىتىپ بارادى ەكەم-اۋ، كەڭساي ەلدى مەكەنىنە بارىپ سالىق جيناپ قايتۋىم كەرەك، — دەپ تور قاسقاسىن جابدىدى قۇزىر. ءۇي ارتىنداعى تار سوقپاق پەن تاۋعا ورلەدى. پىسقىرىپ قويىپ، تور قاسقاسى جەڭىل باسادى. «ات — ەردىڭ قاناتى»، — دەگەن وسى دەپ، اتىن اياي جالىن قامشىنىڭ سابىمەن سىلادى. شوقپىت-شوقپىت تاستار استىنداعى اتىن ازداپ كىبىرتىكتەتتى. وركەشتەنگەن تاۋ جوتالارى ءبىرىن-بىرى اڭدىپ تۇرعان ءدال بۇگىنگى باسەكەلەستەر سياقتى، ءوزارا جون كورسەتە كۇجىرەيەدى. كۇن كوزى شىعىسىنا تاۋلاردىڭ باسىن وراعان سەلدىر تۇمان، جاعىمپاز جاندارداي لەزدە كوزدەن عايىپ بولدى. بۇل سارى قاسقا، قىزىل تۇياقتى، جۋان باقايلى ءداۋ قويلار تاستا جاقسى جايىلادى. بوكەتاي قويلاردىڭ توسىن قيمىلىنان سەكەم الا قارادى. قوجايىنىن كوردى.
— ءيا، بوكەتاي، مالدىڭ ىشىندەگى كۇيىتتەنبەگەنى بار-جوعىن بايقادىڭ با؟ — دەپ مالىنا كوز جۇگىرتتى. اناۋ قىزىل-سارى ساۋلىق شەتتەپ جايىلادى، بايقايمىن، ءبىر كىناراتى بار-اۋ، اۋرۋ ما الدە كۇيىسىنەن جاڭىلعان با؟ — دەپ قويشىسىنا كەلەسى كوكتەمگى تولگە وسى باستان دايىندىقتى جاقسى كورۋدى تاپسىردى. كوز ۇشىندا جاتقان كەڭسايعا سۇيسىنە ءبىر قاراپ الدى دا، سولاي ات باسىن بۇردى.
ءيا، بۇل ارا ءوزى جاڭادان ۋنيۆەرسيتەت تاۋىسىپ، ەڭ العاش ءمۇعالىم بولىپ تىرلىك باستاعان جەرى، سوندا زاۋرەسى ونىنشى سىنىپتا وقۋشى ەدى، ونىڭ سول كەزدەگى ەلىكتىڭ لاعىنداي قارا تورى سۇيكىمدى بەينەسى كوز الدىندا كولبەڭدەپ، كەڭ ماڭدايلى الپامساداي بالا-جىگىت كەزىن ەرىكسىز ەسىنە ءتۇسىرتتى. ارتقى تەرەزە جاقتا وتىراتىن، ۇياڭ مىنەزدى سول قىز قيالىنا قالاي تۇنەي باستاعانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. زاۋرەگە ساباققا كىرەتىن كۇننەن ءبىر كۇن بۇرىن دايىندالاتىن قۇزىر، ءار قانداي كەشكى باس قوسۋمەن، سان ءتۇرلى جۇمىستارىن قايىرىپ، ەرتەڭىنە ساقاداي-ساي بولاتىن. جايشىلىقتا شاشىن تاراپ، اياعىن سۇرتپەيتىن ونى، قاباق قاعىسىنان تۇسىنەتىن دوس-جار، قىزمەتتەستەرى جىمىڭداي قارسى الاتىن-دى. ەركەك بىتكەننىڭ بارلىعى تىرلىكتى جاسىل جەلەكتىلەرگە بايلاپ عۇمىر سۇرەتىن ىسپەتتى. بۇكىل عالامدى ۇستاپ تۇرعان وسى ءبىر تارتىلىس كۇشى مە، — دەپ تاڭقالاسىڭ. ەڭ العاشقى تىرلىگىمىزدىڭ ءوزى انالىق رۋلىق قاۋىمنان باستالماپ پا ەدى؟ ەڭ العاشقى ادامزات پايدا بولعاندا قوعام، توپتاسىپ، قاۋىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭىندە، قالاي نە قاجەتىمىز تۋادى، سولاي ارمانعا قۇرىق جالعادىق. ەشقانداي جەكە مەنشىككە بوي بەرمەي، ءبارى ورتاق پايدالانۋعا ءتۇستى. كەرەك دەسە ادام سەزىمى دە. بۇل ستيحيالي كورسوقىرلىق سان مىڭ جىلداردى ارتقا تاستاپ بۇگىنگى ادام سەنگىسىز الاپات سەزىمدەردى الدىمىزعا جايدى. بۇل رومانتيكالىق كۇي قازىرگە پراگماتيپتەردىڭ قولى مەن شەرتىلىپ تۇر. تور قاسقاسىنىڭ «قورس» ەتىپ شي تۇبىندەگى سيىر جاپاسىنان ۇرىكەنىنە اتتان اۋىپ قالا جازداعان ول، ءوزىنىڭ بال داۋرەنى شاشىلعان اۋىلعا تاياپ قالعانىن سەزدى. ەشقانداي ساۋلەتشىسىز سالىنعان جۇپىنى ۇيلەر، يقى-شويقى جولدار، جالاڭ باس، جالاڭ بۇت شاۋىپ جۇرگەن قارا دومالاق ەركە-شولجاقتار اۋىلعا وزىنشە ءسان بەرەدى. سالىقتىڭ بارىن بارداي، جوعىن جوق تاي جيناپ، ءوز اقشاسىن قوسىپ جىلدىق ەسەپتى مەرزىمنەن بۇرىن جاۋىپ، ماقتاۋعا يە بولاتىن قۇزىر تاعى سول ادەتىمەن تەڭ باعالى ايىرباستىق سالىق جيناۋ تىرلىگىن باستاپ كەتتى. جۇمىسىن جايىمەن بىتىرگەن قۇزىر قايتاردا تاعى دا زاۋرەسى جايىنان ءتاتتى قيالعا شومدى. العاشىندا ونى سىرتىنان ەشكىمگە بىلدىرمەي يەمدەنۋشى ەدى، ءتىپتى زاۋرەسى دە بىلمەيتىن. مەكتەپ بىتىرەتىن ۋاقىتى تايانعان سايىن، قيماستىق سەزىمى تىپتەن كۇشەيدى. مەكتەپ قاقپاسىنان شىعىپ كەلە جاتقان زاۋرەگە قۇزىر كەزدەسە كەتتى. ونىڭ بۇلاي الدىنان شىعا كەلەرىن كۇتپەگەن بولار، وزىنەن ءوزى قىسىلىپ، بويىن ءبىر ءتۇرلى السىزدىك بيلەپ، قايدا ءجۇردىڭ دەگەنگە ءتىلى ارەڭ كەلدى. عاشىق جانارى تۇڭعيىق ءتۇپسىز تەرەڭگە بويلاعانى سول، ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي قىز الدىندا قۇراق ۇشتى.
— بۇگىنگى ءبىلىمدى تاعان، ەكونوميكانى وزەك ەتكەن، ەلەكتروندى ينفورماسيالى قوعام بار تىرشىلىك يەسىن بەيمازا كۇيگە ءتۇسىردى. «سەن وتە زەرەكسىڭ، كەلەشەكتە ۇلكەن ادام بولاتىنىڭا سەنەمىن»، — دەپ ءبىر ساتكە قىزعا قىزىعا قارادى. سەن مەكتەپ ومىرىندە مىقتىلىعىڭدى بايقاتتىڭ، اللا قالاسا، ەرتەڭ ماماندىعىڭدى تاڭداپ ۋنيۆەرسيتەت تورىندە وتىراتىنىڭا سەنەمىن.
— اعاي، مەن كوپ ماماندىق يەلەنگىم كەلەدى، — دەپ ۇزاقتان مازالاپ جۇرگەن ويىن ايتتى شاكىرتى.
— جاقسى، جاقسى. ادام ءومىرىن ءبىر قالىڭ كىتاپ دەسەك، سەن سونىڭ ءبىرىنشى بەتىنىڭ العاشقى جولىنا دا جازۋ جازعان جوقسىڭ. سول توم كىتاپتىڭ ءاربىر جولىن ماعىنالى تولتىرۋعا تىرىس. بۇل ءۇشىن ەڭ اۋەلى مىقتى دەنساۋلىق، بار نارسەگە ۇلكەن ساۋاتتىلىق، سوسىن تەرەڭ كاسىبي ماماندىق قاجەت، ءبىراق كوپ مامان دىق يەلەنۋ قيىننىڭ — قيىنى عوي. ال، قوعام دەگەن تاۋسىلماس ۋنيۆەرسيتەت، وندا قانداي شاكىرت بولاتىنىڭدى جىگەرىڭ مەن ۋاقىت كورسەتەدى.... وسى مەن، نەگە، زاۋرەنى ويلاي بەرەمىن؟ بۇل كۇن دە ءبارى دە بىتكەن، مەنىڭ بالام، ايەلىم بار، ءوزىن سەزىمدىك تانىمنان اقىلدىق تانىمعا كوتەرگەن قۇزىر، ات تىزگىنىن قىسا ۇستاعان ساۋساقتارىنىڭ ۇيىپ قالعانىن سوندا سەزدى. بار شارۋاسى ويىنداعىداي ءجۇرىپ جاتقان قۇزىر ءوز جەكە مەنشىگىندەگى جەر اۋماعىن كەڭەيتىپ، ءوسىمتال ۇساق مالىن بارىنشا كوبەيتۋدى كوكسەدى. اناۋ، تۇركىستان، ءاي، ول ءوز اقىلى وزىنە جەتەر ساۋاتسىز. ەرتەڭىن بىلەر وڭايلىقپەن شۇڭقىر جەر باسپايتىن قۋ. «تاپتىم-تاپتىم»، — دەپ سانىن سارت ەتكىزگەن قۇزىر، تور قاسقانىڭ ۇستىندە كەلە جاتقانىن ۇمىتتى. شورتانباي، سول ءبىر جىلدارى ساۋداگەر سارتتارعا دەلدال بولىپ، نەسيەگە تۋىس-تۋعانىنان مال جيناپ، ءوز مالىن دا قارىزعا بەرىپ اۋىلىنىڭ «پىسىعى» اتانعانى بار ەمەس پە؟ ەڭ ءتيىمدىسى سول، جەرى دە جەرىمە ءتيىپ تۇر، ءدال وسىنى ەكى ماقتاپ، ارقاعا ءبىر قاقسام، ءبارى ورىنىنا كەلەدى دەپ، كوڭىلىندە قۋلىقتىڭ ۇيەلىن جاساي باستادى. اقشاسىن تولىق قولما-قول بەرەم ەمەس پە دەپ، قۇ داي الدىندا ءوزىن اقتاپ تا ۇلگەردى. شارۋا قوجالىعىمدى ۇلكەيتىپ، مال تۇقىمىن ساپالاندىرىپ مەزگىلىنە قاراي شۇرايلى جەردە باقسام، وزىمدەگى شيكىزاتتى ءتيىمدى پايدالانىپ، شاعىن، ورتا ءوندىرىس ورىندارىن اشىپ بازار نارىعىن دا قازاقي ۇلتتىق ماركا ۇسىنسام، بازارداعى الىپ-ساتارلاردى ازايتسام دەپ ويلاعان ول، قىسىق كوز، پۇشىق مۇرىن ءوز ساۋداگەرى باقىتتىڭ: «ءسىزدىڭ بۇل ەڭبەگىڭىز ءبىر جىلدىڭ ون ءبىر ايى بوسقا تەر توگىپ، ءبىر ايىندا عانا ءونىم الاتىن، اقىڭدى اقتامايتىن تىرلىك»، — دەگەن پىكىرىن تاس-تالقان ەتۋ بەكىمىنە كەلدى. ماما اعاشقا ات بايلاپ جاتقان ونى ەڭ العاش شۇناق قۇيرىق، سابالاق سارى توبەتى ەركەلەي قارسى الدى، «قۇتاياقتىڭ» يەسىنە كورسەتكەن قيمىلىنان ەكى كۇننەن بەرى ءبارىنىڭ جاقسى ەكەنىن سەزدى، قامشىسىن سۇيرەتە ۇيگە كىردى، ەڭبەكتەي ۇمتىلعان بالاسىن قۇشاعىنا الدى، قانىڭنان جارالعان بالاڭنان ارتىق نە بار دەيسىڭ بۇل دۇنيەدە... ءبىز عۇمىرىمىزدىڭ كوپ بولىگىن ارتىمىزدى جالعار ۇرپاعىمىزعا ارنايمىز، سول ءۇشىن دە ءومىر سۇرەمىز. جەر بەتىندەگى جۇماق تەك وتباسىڭ، ايەلىڭ — ونداعى شىراقشىڭ، ءۇيدىڭ كوركى — بالا، ول باعا جەتپەس بايلىعىڭ، ونى ايالاۋ، قاستەرلەۋ كەرەك، سول ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. مالدى، تەك ارزان ەڭبەك كۇشىمەن جان قيناماي باقپاساڭ، مال قاشاندا مال، سەنى ەز، ىنجىق جاساپ، مىج-تىجىڭدى شىعارىپ كارتەيتەدى. دەسە دە ول ءبىزدىڭ عاسىرلار بويىنا جالعاسقان اتا كاسىبىمىز. بۇگىنگىدەي نارىق تىنىشتىعىمىزدى كەتىرمەگەندە، تاۋدان تۇسپەس تە ەدىك. ەندى بىردەن مالدى، اۋىلدى تاستاپ قالاعا بەتتەپ، ونەر-كاسىپ، تەحنيكا دەپ، قالاعا بەيىمدەلۋگە تىرسقانىمىزبەن، ونى بىردەن ەبىنە كەلتىرە الماسپىز-اۋ. تامعا ۇيرەنگەن وتىرىقشى جۇرت زامانالىق جيعان-تەرگەن ءىس جۇرگىزۋ تاجىريبەسى مەن تاجىريبەدەن وتكىزگەن تىرلىگىنىڭ قىر-سىرىن بىزگە بىردەن ۇيرەتە قويمايدى-اۋ. ءبىر ۇرپاق سونىڭ بودانىنا اينالارمىز دەپ، ءوزىن-وزى جەگىدەي جەپ وتىرعان قۇزىردىڭ ويىن ساۋىسقاننىڭ شىقىلى ءۇزدى. اكاۋ، حابارشىم، اق سويلە، اق سويلە! — دەپ مايالاپ جيعان ءشوبىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. كۇندەگى ادەتى بويىنشا تور قاسقاسىن جەتەلەپ، قولداعى كارى-قۇرتاڭ بيەلەرىن شۇبىرتا باستاۋعا بەتتەگەن قۇزىر، اقشۋلان بۇلتتاردان سىتىلىپ، قىزارىپ باتىپ بارا جاتقان، كەشكى شاپاقتى كورگەندە، كوكەيىندە سان سۇراق ۇيالادى.
وسى ءبىز، ادامدار، كۇنى ەرتەڭ بارار جەرىمىزگە ءدال وسىلاي قىزارىپ، تولىپ بارامىز با، الدە قۇر سۇلدەرىمىز قالىپ، سولىپ بارامىز با؟ بۇگىنگى جالعاندى جالپاعىنان باسقان مىقتىلار مەن سول ارادا تەڭەسەتىن شىعارمىز-اۋ، جوق الدە، ول ارادا دا ...؟ تارتىنا قالعان تور قاسقاسىنىڭ قۇلاعىنان ءبىر نارسەنى سەزگەن قۇزىر توڭىرەگىنە كوز جۇگىرتتى. ەشتەڭە بايقالمايدى، دەسە دە جىلقى جانۋاردىڭ بەكەرگە قۇلاق قاقپايتىنىن بىلەتىن-دى. اپ-ساتتە يىعىندا قورجىنى بار تۇركىستان القىنا باستاۋ باسىنا جەتتى.
— جول بولسىن، اعا، قايدان كەلە جاتىرسىز؟
— قالاعا بارىپ.
— ءيا، اعاسى شاراپسىز جۇرمەيتىن بولعانسىز با؟
— ە، ە! قالاعا بارسام، قاتىن-بالامدى جاقتىرماي قالامىن، سوسىن دا. قازانداعى ءسۇر ەتتىڭ ءيىسى مۇرىن جارىپ بارادى. كۇزگى سوعىمدى سويىپ العان بۇلار قاراعاي ىسىمەن كەلىستىرىپ كەپتىرگەن، كومىرتەگىن مىقتاپ سىڭىرگەن جاس ەتكە باسقا دا ءتۇرلى قىشقىلدىق دامدەندىرگىشتەردى باقىتگۇل تەڭشەپ قوسقان. ۇيقىسىنان ويانعان تۇكەڭ:
— كەلىنجان قۇزىر قايدا؟ — دەدى.
— دالادا عوي، اعا.
— ءوز قۇزىرىن كەڭەيتىپ ءجۇر دە، — دەپ سالدىرلاي دالاعا شىقتى.
— وي، ءىنىم—اۋ، الگى، «كوك سيىر ەمسە، كوك ايىل ايەلدىڭ اياعى ارتىنا تيەدى» دەگەندەي، بۇنىڭ نە دالادا بەزەكتەپ، — دەدى، بوكەتاي دا ۇلگىرەر تىرلىككە ارالاسىپ.
— ە، مال باققاندىكى، قاتىن جاققاندىكى دەگەن ەمەس پە؟
— ءجون، ءجون.
ءۇي شارۋاسىنا تىندىرىمدى باقىتگۇل ولاردىڭ ۇيگە كىرىسىنە داستارحاندى جايناتا جايدى. بۇلار اس ءىشىپ، اياق بوساتار سالتى بويىنشا قولىنداعى مايلارىن نوقتا، جۇگەن، تارتپا سىندى قايىس ابزەلدەرگە جاعىپ، سوسىن قولدارىن جۋدى. ءۇي شىراقشىسى ءبارىن جيناپ تەلەديدار قوستى.
— ادام ساناسىن ۋلايتىن باتىس ەۆروپانىڭ، امەريكانىڭ ءوز يدەولوگيالارىن جارنامالايدى، ونى كورگەنشە، اڭگىمەنىڭ دۇكەنىن اشپايسىز با؟ — دەپ، ءۇي يەسى قوناق كادە سۇرادى.
— مەن بۇگىن قالاداعى ۇلىمنىڭ مەكتەبىندە اتا-انالار جينالىسىندا بولدىم. ۇلىمنىڭ وقۋ ۇلگىرىمى تومەندەۋ، مەكتەپتىڭ وقىتۋ ساپاسى دا ءماز بولىپ تۇرعانى شامالى. بۇگىنگى جيىندا مەكتەپ ديرەكتورى ەزۋىن كوپىرشىتىپ، «ءبىز ۇرپاقتارعا ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ وتىرمىز، بۇلار وتاننىڭ كەلەشەگى، مەملەكەتىمىزدى وزىق وركەنيەتتى، دوڭگەلەك داۋلەتتى ەلدەر قاتارىنا جەتكىزۋ وسى ۇرپاقتىڭ مىندەتى. بۇعان بارلىق اتا-انالار جاقسى سايكەسىپ، وتباسىندا بالانىڭ وقۋىن قاداعالاۋى كەرەك»، — دەدى. سوندا مەن: «ءدال وسىلاي وقىت ساڭىزدار دوڭگەلەك تۇگىلى سوپاق داۋلەتكە دە جەتە الماي زار بولارمىز»، — دەدىم. اتىن جازا الاتىن ءۇشتىڭ ءبىرى ءمۇعالىم بولعان اناۋ ءبىر جىلدارى ءبىلىمنىڭ بار جوعىنا قاراماستان، گەوگرافيادان ساباق بەرىپ جۇرگەن كەزىم. ءبىر جولى وبلىستان كوميسسيا كەلەدى دەگەننەن جانىمىز شىعا جازداپ، باردى-جوقتى كوشىرىپ، قاتەلىكتى ءوشىرىپ، جانتالاسا دايىندىق جاسادىق، اقىرى اسىعا كۇتكەن قوناقتارىمىز دا كەلدى. ءبىزدىڭ گەوگرافيا گرۋپپاسى دا باسقالار سياقتى اقشا جيىپ، ونى الگى ادەمىلەۋ بويداق كەلىنشەگىمىزگە بەرىپ، قىرىقتىڭ ول جاق بۇل جاعىنداعى ءبىزدىڭ ءپاننىڭ سەمىزشە كەلگەن، قىرما ساقالدى، شۇڭىرەك كوكشىل كوزدى، قاسقا باس، بەتىنىڭ جارىمىن مۇرىن يەلەنگەن تاپالداۋ ەركەككە وڭاشالاپ ۇستاتقىزا قويدىق. ول دا بۇندايعا جاتىلىپ العان قۋ ەكەن. ءتۇس اۋعانشا سىنىپقا كىرگەنسىپ، ساباق دايىندىعىمىزدى تەكسەرگەندەي قىر كورسەتىپ، وقۋشى الدىن دا دۇشپانكوز ىستەدى. ۋاعدالى ۋاقىتتا كافەگە بىردەن، ەكىدەن اياڭداي باسا، وڭاشا بولمەگە جايعاستىق. سويتسەك، ىشكى جاعىندا ورنى بار جۇرت كوزىنەن تاسا بولمەلەردىڭ ءبارى كوميسسيانى جونگە سالۋعا جايىلعان جاسىرىن داستارحان ەكەن. ون ەكى ءپان بويىنشا جارىس، شىندىقتى شىرقىراتىپ، وتىرىكتى ورگە ايداۋدان ءوتىپ جاتقانداي، ءبارى دە ابىر-سابىر. بىزدە الگى سۇلۋىمىزدىڭ ارقاسىندا ەل قاتارى ءمۇعالىمنىڭ جانىن الارداي كەلەتىن جابىرەيىلدەردەن زورعا قۇتىلدىق. مەنىڭ 50 جىلعا جالعا العان ءوز مەنشىگىمدەگى جەرىمە مال شارۋاشىلىعى مەن ەگىن شارۋاشىلىعىن تەڭ ۇستانباقشى بولىپ، جەرگىلىكتى ادىراقباي باسشىلارعا ءوتىنىش ايتا بارسام، مۇلدە كونبەي، تىڭ جەردى اشۋعا بولمايدى دەگەنى، جوعارى دارەجەلى باسشىلارعا جازباشا ءوتىنىش جازىپ، قاعىر ءشول دالانى مال جەم-شوبى ءۇشىن پايدالانعالى وتىرعانىمدى جەتكىزدىم. جەمقور اكىمدەردىڭ توبەسىنەن بايلاپ، تىلەگىم ورىندالدى، اكىمىنىڭ تەرەڭ قالتاسىندا قاعىس قالاعان كوپ اقشانىڭ كەسىرىنەن كەدەي بولعان ەلدى مەكەندەگى جۇرتتىڭ شاي-تۇزىن قامداپ، ارىق قازدىردىم. ءبىرىنشى جىلى ەككەن ەگىنىمدى ارام ءشوپ باسىپ كەتتى. كەلەسى جىلى ءبىر قىتايعا ءۇش جىلعا ساتىپ جىبەرگەنىم سول، شۋ باستالدى. وزىڭە تيەسەلى جەردى باسقا ادامعا بەرۋگە بولمايدى، — دەپ شالا ساۋات جەرگىلىكتى اكىمحانالار ابدەن مازامدى الدى. مەن امالسىزدان الىستاعى ۇڭگىردىڭ بىرىنە جاسىرىنىپ، «تۇركىستان قىسىمعا شىداماي ءولىپتى»، — دەگەن قاۋەسەت تاراتتىم. مىنە، ولاردان وسىلاي قۇتىلدىم دەپ كۇلدى تۇكەڭ.
جەر شارى ءبىر الىپ كەمە ءتارىزدى. تەڭىز بەتى ءارقاشان تىنىمسىز تولقىن تۋدىرىپ، ءاماندا تىنشىمايدى. بىزدەر وندا كوپ وكىنىش، كوپ قۋانىش، كوپ سۇراق، كوپ ىزدەر قالدىرىپ، اقىرىن جىلىستاپ وتىرا مىز. ءومىر دەگەن — جالىنى مول وت تەڭىز، بايقاماساڭ، جالىنى شارپيدى، الايدا ءبىز ءجۇزىمىزدى جالىن شارپىپ، و باستاعى بەينەمىزدەن باسقاشا كۇيگە ەنىپ، ومىردەن ءوز ەنشىمىزدى الۋعا تىرىسامىز دا جاتامىز.
باياعىداي ساليقا مەن سامەن، قوزى مەن بايان سياقتى ولىپ-وشكەن عاشىقتار بۇل تاڭدا نەگە شىقپايدى اعا دەپ اڭگىمەنىڭ تاقىرىبىن بىردەن وزگەرتتى قۇزىر.
— ءيا، ول كەزدە قازاقتىڭ جانعا جايلى تاماشا تىرشىلىك ورتاسى بولدى، ماتەريالدىق جانە رۋحاني بايلىعى جەتكىلىكتى ەدى. جاپ-جاسىل قاراعايدىڭ اراسى، سىلدىراپ اققان بۇلاقتىڭ جاعاسى، كوكپەڭبەك بال قۇراقتىڭ اياسى، ءوز ءداۋىرىنىڭ ساليقاسى مەن سامەنىن، قوزىسى مەن بايانىن تۋدىردى. ولاردىڭ ورتاق ارمانى: قاتىپ-سەمىپ قالعان ەسكى نەكە سالتتان قاشىپ، ءوز سۇيگەنىنە قوسىلۋ بولدى.
— بۇل كۇندە ماحاببات الىپتارى جوق پا، اعا، سوندا؟
— ءار ءداۋىردىڭ وزىنە ءتان ماحاببات الىپتارى بولادى، ءار داۋىردە دە ماحاببات ورتاق ارمان، بەرىك سەنىم، تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋادى. بۇگىن بىزدەر، قيان-كەسكى باسەكە مەن ۇرەي، ءۇمىت پەن قۋانىش قاتار جۇرەتىن، وركەنيەت توعىساتىن ءبىلىم ەكونوميكا داۋىرىندە جاھاندانۋ ۇستەلىنە باس قوسۋعا دايىندالىپ، ماحابباتتى تەرەڭ ءبىلىم مەن مول اقشا، وزىق وركەنيەت دەپ، سولاردىڭ قىرىنان ىزدەيتىن بولدىق. ەكىنشى توپ ءقازىر ماحاببات جوق دەپ ءبىر ۇلتتىڭ بولاشاق انالارىن تۋرا جولدان تايدىرىپ، باس بىلمەس تەنتەكتەردى كوبەيتۋدە، بۇل جىگىتتەردىڭ باس قوسا قالسا بولدى، ايتاتىن ەرلىگى — قىزعا قىرىنداعانى مەن ىشكەن-جەگەنى.
باياعىدا ءبىر شال كوز جۇمار شاعىندا «كەمپىر — اۋ، مىناۋ سەنەن جاسىرىپ جۇرگەن سىرىم ەدى، دەپ بۇرىشتاعى تۇيىنشەگىن الدىرىپ، بۇل ءۇش ۇساق قاراتاستى وزىڭنەن بۇرىن كوڭىل قوسقان ءۇش قىزدىڭ كوزى رەتىندە ءومىر بويى ساقتادىم، كۇنا ارقالاپ قايتەم»، — دەمەسى بار ما. ءسوز سوڭىن كۇتپەستەن دالاعا زىتقان كەمپىر، قوس ۋىس تاس كوتەرىپ ۇيگە كىرگەنشە شال بايعۇس كوز جۇمعان ەكەن. وسىلاي كەتە بەرسەك، وسىنداي كۇي كەشەمىز بە، كىم ءبىلسىن؟ كەيبىرەۋلەردىڭ ات بايلار جەرى سودان اسپاي، سول ءۇشىن عۇمىر كەشەتىن دە سەكىلدى. ۇلكەن ىستەرگە قول سوزساڭ، كىشكەنە ىستەر وزدىگىنەن شەشىلەدى، نەگە عانا ۇلكەن ارمانعا، اسىل مۇراتقا عۇمىر كەشپەسكە. قۇزىردىڭ قيالىندا زاۋرەسى. زاۋرە 4 جىلدىق مەديسينا ماماندىعىن جاقسى بىتىرسە دە، اكەسى ءادىل ۇزىن جىل اۋداندىق جول جوندەۋ مەكەمەسى نە جۇمىسشى بولعانىن بۇلداپ، اكەدەن بالاعا مۇرا بوپ جالعاساتىن، «ميراسقور مەكەمەنىڭ» مەدبيكەسى بولىپ العاشقى قىزمەت جولىن باستادى. كوپ وتپەي جەكەشەلەنۋگە كەتكەن مەديسينا سالاسىنىڭ ىقپالى نا ۇشىراپ، زاۋرە سۇڭعاق بويى، قىر مۇرىن، ويماقتاي اۋزى، شيەدەي ەرىنى، قىپشا بەل، اققۇبا ءجۇزى نە قاراماستان، قارا جولدا كۇننىڭ ىستىعى مەن سۋىعىن ەلەمەي، سان جۇرگىنشى وتەتىن جول اسىراۋشىسى بولىپ، جاپاكەش ءومىرىن باستادى. ادام تۋىلعاندا ماڭدايىنا اللا تاعدىرىن جازىپ قويادى دەۋشى ەدى. ادامدار عا ءتاۋباعا كەلسىن دەپ، ءبىردى سۋعا باتىرىپ قالعان ەركە شولجاقتارعا ەسكەر تۋ جاساعانى ما؟ فورماسىن سۋرەتتەۋگە ءتىل جەتپەس سۇلۋلىقتى بەرگەن قۇداي نەگە عانا ادام كورىپ تۇرىپ، نانعىسى كەلمەيتىن، قارا جول جاماۋشىلى عىن جازادى. تىم قۇرىسا، ادام كورمەيتىن، جۇرت بىلمەيتىن جولداردى جوندەسە شە، — دەپ، تىستە نە جاستىقتان باسىن جۇلىپ العان قۇزىر تۇكەڭنىڭ قالىڭ ۇيقىدا جاتقانىن كوردى.
عىلىم ءالى مويىنداپ ۇلگەرمەگەن ءبىر بەلگىسىز كۇش جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتى قاتاڭ قولىمەن ءوز ورنىنا قويىپ تاۋبەسىنە كەلتىرەدى. «ءيا، اللا»، — دەپ، ءبىر قىرىنا اۋناعان قۇزىر، جۇرتتان مويىنى وزىق جاندار مەن اسقان ونەر ادامدارىنا دا ۇزدىك دارىن سىيلاعانىمەن ءبىر جاعىن جەتەسىز جاسايدى، ءوز بويىنا كەمىستىك، نە قۇداي دەپ قوسىلعان جارىنا، نە قانىنان جاراتىلعان بالاسىنا، نە ەت باۋىرىن سۇرەڭسىز ەتەدى دە قويادى. ال، بايلاردىكى قاراماققا راحاتتى ومىردەي كورىنەدى، شىن مانىندە ولاردىڭ مۇڭى اششى مۇڭ، بايلىعى سىڭبەي كوكىرەگىن قىجىلداتىپ، اسقازانىن ساحارشا قايناتادى، سوسىن دا ولار ۇيلەرىن قات-قابات قورشاتىپ، بەلگىسىز ءبىر نارسەدەن سەكەم الىپ، ءوز ۇرلىعىن اشكەرەلەگەندەي جۇرەدى، نە بولماسا بايلىقتان باسى اينالىپ، جەمگە تۇسكەن تاۋىقتاي بەيمازا كۇيگە تۇسەدى. بايلىقپەن ءمانساپ جوعارىلاعان سايىن ادام بالاسىنىڭ جۇگى دە اۋىرلاي بەرەدى. ال كەدەي بايعۇس قارا جانىن باعۋمەن الەك، ودان باسقا قانداي مۇڭى بولسىن. بۇل نە زاڭدىلىق؟ ءومىر دەگەن وسى ما؟ سوندا ءبىز سياقتى ورتاشالار نە ءۇشىن ءومىر سۇرەمىز؟...
ول جانىندا زاۋرەسى بار قىزىل ماشينەگە ءمىنىپ، ادام كوپتىگىن اپات دەپ سانايتىن ۇلكەن قالادا قۇيعىتىپ كەلەدى. قات-قابات ءزاۋلىم ەڭسەلى قۇرىلىستار، ءتىپتى وزدەرى كورمەگەن ۇلگىدەگى ۇيلەر، ادامدارى دا باسقاشا. بوتەن ەل، بوتەن جۇرت. تاڭ قالا انا ءتىلىن دە «قازاق مايلى ءشايى» دەلىنگەن ماڭدايشاعا تۋرا تارتتى. ماشينادان تۇسكەن ەكەۋى ەسىككە تاياعاننان-اق وزگەشە ءبىر ءىلتيپاتتى كوردى. بيازى قازاق قىزدارى سىزىلا ەسىك اشتى، ون ەكى قانات اق ءۇي فورماسىندا جاسالعان جايساڭ ءزاۋلىم ءۇي. ءبارى دە ەلەكتروندى باقىلاعىش ارقىلى باسقارىلادى. سىرت كيىمدەرىن اۋىستىرعان ولاردىڭ قۇلاعىنا «سارىارقا» كۇيى وينايدى. كوز الدىن دا قازاقتىڭ كوركەم ماڭعاز دالاسى. مىڭعىرعان مالى، سىڭسىعان ورمانى، داڭعازالى قالادان ءبىر ساتكە جان تىنىشتىعىن سىيلايدى. ەكەۋى قولتىقتاسا شەتكى ستولدىڭ بىرىنە جايعاستى، ستول بەتىندەگى تەتىكتەردىڭ ءبىرىن باسىپ قازى-قارتالى ءسۇتتى ءشاي الدىرىپ قۇشىرلانا ىشكەن قۇزىر اۋزىن كۇيدىرىپ سەلت ەتىپ تۇسىنەن اداستى. قولىمەن اۋزىن سيپاپ، ءتۇسى ەكەنىن ءبىلدى تاڭعى اتەشتىڭ شاقىرعانىن ەستىپ جاتتى. جەرگە جارىق تۇسپەي تۇرىپ تاڭنىڭ اتاتىنىن ەكى-ۇش ساعات بۇرىن سەزەتىن بۇل اتەشتەر، ادامداردى تىرشىلىككە شاقىرىپ تۇرعانداي. تاۋىقتاردىڭ باستى عۇمىر ءسۇرۋ نىساناسى جەر بەتىندەگى جاندىلارعا مەزگىلدى ءبىلدىرۋ مە؟ ال قازىرگى توك شوجەلەر تاۋىق تابيعاتىن جوعالتتى.
تۇندە ولار اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن تۇپكى بولمەگە جاتىپ ەدى. ەندى مىنە دەنەسىندەگى ءبىر قاجەتتىلىكتى تۇيسىنگەن ول، ىرگەلەس بولمەدەگى ايەلى باقىتگۇلدىڭ جىلى توسەگىنىڭ شەتىن اشتى...
تۇكەڭنىڭ تىقىرىنان سەلت ەتىپ ويانعان باقىتگۇل. — كوتەك! قوناقتا تۇرىپ الىپتى-اۋ، — دەپ ءوز ۇرلىعىنان ۇيالا قۇزىردى وياتتى، ول كوزگە كورىنبەسە دە، كەشكە قاراي مۇرتتاي ۇشىراتىن ءبىر بىتبەيتىن «الىپ» تىرلىگىن باستاۋعا كىرىستى.
بۇل باستاۋدىڭ تابيعي ءمولدىر سۋىن مۇمكىندىگىنشە ۇلكەيتىپ اعىزىپ، كولشىگىنە تەك قانا قىزىل قولتىق باقا ءوسىرىپ، ۇستىندە سارالا ۇيرەك باقسام، توڭىرەگىنە بەيجىڭ اق تەرەگىن وتىرعىزسام، مالىما گەنەراتور مەن باستاۋ سۋىن جەتكىزسەم، — دەپ ويعا شومىپ تۇمادان سۋ الىپ قۇزىر تۇر.
ءبىز ادامدار عۇمىر ءسۇرۋدى جەڭىلدەتۋگە تىرىسامىز. ءبىراق ادام بيلوگيالىق تۇرعىدان جاندى تىرشىلىك يەسى. ولار بىر-بىرىنە كەدەرگى كەلتىرىپ، ءومىردى كۇردەلى دە قياڭقى تۇرعىعا اينالدىرادى. ەندى بىرەۋلەرى بىر-بىرىنە جاقسىلىق جاساپ، ءىسىن ىلگەرىلەتىپ تىرلىك جولىن جەڭىلدەتەدى. تىرشىلىكتىڭ ازىقتىق تىزبەگى بىزگە ادىلەت دەگەن — قۇر دالباسا دەپ ەسكەرتەدى. تىرلىكتىڭ جالعاسۋى بىزگە ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان كورىنىس تابادى. سوسىن دا ءبىز، ادامدار، ءومىر بويى جوق ادىلدىكتى ىزدەيمىز.
«ءبىر كۇنگى ءومىرىڭدى قايتالاتا بەرەتىن مۇعالىمدىك ماماندىق ەڭ كۇردەلى جۇمىس. سونىمەن قويماي وزىڭمەن ءوزىڭ الەك بولىپ ءتۇننىڭ ءبىر جارىمىنا دەيىن ەرتەڭگى ساباققا دايىندالاسىڭ. بۇل جۇمىستى ۇزاق جىل ىستەسەڭ، ءوزىڭدى بۇكىلدەي جوعالتاسىڭ، كوشەدە مونولوگ سويلەپ، داستارحان باسىندا شيماق جازۋ جازاسىڭ. الايدا مۇعالىمدىك ەشكىمگە زيانى تيمەيتىن تازا جۇمىس. ءبىراق ۇرپاققا دۇرىس تاربيە بەرە الماساڭ، ەرتەڭ ار سوتىنىڭ الدىندا سۇراققا تارتىلاتىنىڭ دا بار. كەي-كەيدە پەداگوگيكالىق زاڭدىلىقتان اۋىتقىپ، ادام بولىپ، اشۋعا جول بەرگەنىڭە، وقۋشىلار تەلەفوندا بوقتاپ، كوشەلەردىڭ قالتارىسىندا، تويدان ماساڭداۋ قايتقاندا، الدىڭنان شىعىپ تاياققا دا جىعۋشى ەدى»، — دەپ تىجىرىندى.
جاڭا اۋىسىپ كەلگەن اۋدان اكىمىنە ءبىر سوعى مىن بەرىپ، وبلىستىق ەمحانادان جۇيكە جۇيەسى شارشا عان دەگەن انىقتاما الىپ، وقىتۋشىلىققا جارامايدى دەگەن سىلتاۋمەن اكىمنىڭ بۇيرىعى بويىنشا سالىق جيناۋشى بولىپ، قىزمەت اۋىسقان تىرلىگىنە قۇزىر بۇگىن دە ءدان ريزا.
شاي الدىنداعى بار شارۋاسىن تىندىرىپ ۇيگە كەلگەن قۇزىر داستارحان باسىنا جايعاستى. قازاقى داستارحاندا ءبىر جولدا وزبەكتىڭ تويلىق اسى تۇراتىنى شىندىق. قاتار-قاتار تىزىلگەن تاعامدار قۇزىردى كۇتكەندەي شەتى دە ويىلماعان.
تۇكەڭ ىسىلداتا ىستىق شايدى سوراپتاپ وتىر.
— ءجا، قۇزىر باۋىرىم، قاتىن-بالانىڭ جايى نە بولىپ جاتىر، ۇيدەن شىققالى ءۇش كۇن بولدى.
— قويشىڭىز مىقتى، قونسىڭىز پىسىق-قوي، ەشتەڭە بولا قويماس، اسىقپاي شاي ءىشىڭىز، — دەپ كوڭىلىن ورنىقتىردى قوناعىنىڭ.
— قۇزىر-اۋ، بۇگىن قالاعا بارامىن دەمەپ پە ەدىڭ؟ — دەپ، ۇزاق سوراپتالعان شايدى توقتاتتى باقىتگۇل.
— ءيا...
تىرشىلىككە نۇرىن شاشقان جەر شارىنا ەڭ جاقىن تۇراقتى جۇلدىز دا وتاعاسىنىڭ ساقال-مۇرت الۋىنا كومەكتەسكەندەي جارقىراپ نۇرىن شاشىپ تۇر. ەسىك الدىنداعى اق ۇلپاعا ورانعان تەرىسكەي جوتا قۇزىردىڭ ۇنسىزدىگىن قۇپتاعانداي ءىز تيمەگەن پاكتىگىمەن كوزدەن الىستايدى، كۇن نۇرىنا شاعىلىسىپ جانارىڭدى جاسىتادى. تاۋىق، ۇيرەكتەرى تۇگىل سارى توبەتى دە تۇندەگى سۋىققا نالەت ايتا، ماۋجىراپ جەرگە باسىن توسەيدى. ۇيدەن اسىعا شىققان قۇزىر ءوزىنىڭ سەرگەكتىگى جوقتىعىن دارەت الماعانمەن بايلانىستىرا، قايتا اينالىپ دارەت الىپ جولعا شىقتى. و، عالامات، تۇندە تۇسىندە كورگەن قىزىل ماشيناسى الدىنان شىعا كەلدى. قول كوتەرۋىنە توقتاي قالعان كولىك ەسىك اشتى. ماشينا قۇزىرمەن تولىقتى. قىزىق ءدال تۇندەگى ءوز كولىگى، «ماحاببات، عاشىقتىق!» — دەپ ايقايلاعىسى كەلدى دە، ءوز ويىنان تەز قايتتى. دەسە دە سونىڭ شۇڭەتىندە... تۇرمىس ماحابباتتى بۇزادى، اقىل بايلايدى، سەنىم شىڭدايدى. تىرشىلىكتىڭ بۇزعانى سول، بۇگىن سان ءتۇرلى نەكە قالىپتاسۋدا. ماتەريالدىق قاجەتپەن عانا ەسەپكە قۇرىلاتىن جاس شاماسى مەن ءناسىل تالعامايتىن نەكە. ءبىر كورىپ قۇلاي ءسۇيىپ، تىرلىكتەن اۋىتقىعان رامانتيكالىق نەكە.
مىنە، ءبىز بۇگىن سەزىمنىڭ ەڭ ۇشار شىڭىنا شىقتىق. ءتىپتى قۇلدىراپ، سەزىمنىڭ باستاپقى تۇرپايى تۇرىنە قايتا اينالىپ كەلدىك. ادامدار ءقازىر ماحاببات پەن نەكەنىڭ ارا جىگىن ءدال باسىپ تانىدى. نەكە ادامنىڭ شارتتى تۇردە باسىپ وتەتىن جولى، ول جالپىلىق سيپات الادى، ءسىز ودان ۇرپاق تاراتاسىز، وتانداساسىز، تىرشىلىك جان ۇياسىن قۇرايسىز.
بۇگىنگە لايىق ءبىلىمى مەن وزىندىك تانىمى بار، توڭىرەگىنە كورسەتەر مەيىرىمى، وزىڭە ادال جار، بالاڭا قامقور انا بولاتىن، اينالاسىنا كەشىرىممەن قاراي الاتىن جان ىزدەيسىز. سونىمەن بىرگە سىزبەن ويى ورتاق، مىنەزى ۇقساستاۋ بولسا، تىپتەن جاقسى جانە بارلىق ىستە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگى بار بولسا، تىپتەن جاقسى. وتباسىنا سىڭىمدىلىگى قالاي بولارىنا دا ءبىر ءسات كوز جۇگىرتەسىز، — دەپ ءوزى مەن ءوزى سويلەسىپ وتىر قۇزىر. ال ماحاببات جالپىلىق قۇبىلىس ەمەس. ءسىز قيالىڭىزداعى جاندى كەزدەستىرگەندەي بولىپ، قارسى جاقتىڭ قالىبىن قولدان جاساپ، ۇناتۋ كۇيىندە بولاسىز. بۇل ستيحيالي بارىس، جاقسى كورۋ جاقىنداسۋ كەزەڭىنە جەتەلەيدى. الدا-جالدا سىزدەن اق ماحاببات تۇتاپ جاتسا، مىنە، بۇل ماحابباتتىڭ سالىستىرمالىلىعى. ول ەشقاشاندا ءابسوليۋتتى بولمايدى. بۇگىنگى تاڭدا كوپتەگەن جاستار ماحابباتتى سەزىمدىك تانىم دەڭگەيىندە عانا ءتۇسىنىپ، اقىلعا جەڭدىرمەي، تۇرمىسقا ارالاستىرادى. ءسويتىپ، ول ماحابباتتىڭ تۇتقىنىنا اينالادى. ولار تەك ىشىپ-جەپ، ويناپ كۇلۋدى بىلەتىن ادامدارعا دا ۇقسامايدى، ناعىز كوز سۇزگەن ماحاببات ق ۇلى بولادى. ول جولى بولماسا، وزگەنى قويىپ، وزىنەن دە بەزىنەدى. ماحابباتتى بارىنەن دە جوعارى قويادى. تەگىندە ماحاببات پەن ماماندىق، ماحاببات پەن ارمان، ماحاببات پەن تۇرمىس، ماحاببات پەن نەكە قاتىناستارىندا ماحاببات باستى ورىندا تۇرماۋى كەرەك. قايتا ناعىز ماحاببات ءبىر ادامنىڭ كاسىبىن، مۇراتىن، بولاشاعىن مۇلدە جالماپ الماۋى، قەرىسىنشە ول ادامعا ۇلكەن دەم بەرۋى ءتيىس. جاسىرىن قابىلەتتەرىن اشۋعا جول سىلتەۋى كەرەك. ناعىز ۇلى ادامداردىڭ ماحاببات جولىندا ولىپ-وشكەنى نەكەن-ساياق. سەبەبى، ۇلى ىستەر مۇنداي سەزىمدەردى باسىپ ءتۇسىپ وتىرادى.
ماحاببات كوڭىل-كۇيگە ارالاسسا، كىسىنىڭ بەلگىلەگەن نىساناسىنا تاباندىلىقپەن جەتۋىنە ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرەدى. ماحابباتتىڭ جالىنىنا ورتەنبەي، تەڭىزىنە اقپاي، قايتا ونى پايدالانا ءبىلۋى كەرەك. ماحابباتتا پاكتىك مورال بولۋى شارت. ونى نەكەدەگى يت ءومىر مەن ارالاستىرۋ قاجەتسىز. ەگەر ومىردەگى بار ماقساتىڭدى جەكە ادامنىڭ باقىتىن كوكسەۋ — قارا باستىڭ قامى دەپ بىلسەڭ، وندا ءومىر شىنىمەن دە سۇركەيلى مازارعا، جانىڭدى جەگىدەي جەيتىن ناعىز تۇنەككە، قۇلازىعان شولگە، ۇرەيلى تامۇققا اينالادى. الايدا مەيىر شاپاعات سۇيقىلدانعان بۇل تاڭدا ماحاببات ادامدار اراسىنداعى مەيىر، سەنى ولتىرمەيتىن كۇش. كوڭىلىڭنىڭ كوگىندەگى پاك جۇلدىز. ايتسە سەنىڭ تاڭداعان عاشىعىڭ ءوزىنىڭ جيىركەنىشتى يدەياسىن ەرتە اشكەرەلەسە، قۋاندا، راحمەت ايت. كوڭىلى تارتپاسا، دەرت تارتۋعا قارسى جاعىڭ تاتىماسا، ماحابباتتىڭ اششى ءلاززاتىندا ۋلانۋ دىڭ كەرەگى جوق.
كولىك جۇرگىزۋشىسىنىڭ ابايسىزدىعى ما، الدە جول جوندەۋشىنىڭ شالالىعى ما، ايتەۋىر قيالشىل قۇزىر ءتىلىن تىستەپ بۇل ويىنان اداستى. قالا ءتىلى، تەحنيكا ءتىلى، اعىلشىن ءتىلى ەكەندىگىن بىلسە دە، ۇيرەنە الماعانىنا وزىنە رەنجىدى. وسى ادامدار نەگە عانا ىممەن تۇسىنىسپەيدى ەكەن؟ بار دۇنيەگە تىنىشتىق ورنايتىن عالامات زامان بولار ەدى-اۋ. جو، جو-جوق اقشاڭ بولسا، ءيتىڭ ىسپەتتى ەرتىپ جۇرەسىڭ اۋدارماشىنى. بويىن قۋانىش سەزىمى كەرنەدى. مىنە، بۇگىن دە مەنى مۇعالىمدىكتەن قۇتقارىپ، ەركىن ءجۇرىپ، قول استىما بۇيرىق بەرۋىمە مۇمكىندىك بەرىپ وتىرماي ما سول اقشا؟ ءاي، اقشا، قان شالاعانداردىڭ جالىنىن ءسوندىرىپ، جاستىعىن ۇرلادىڭ دەسەڭشى!!! قانشالاعاندار سەن ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءجۇر. قانشالاعاندار سەن ءۇشىن سارى ۋايىمدا دوڭبەكشىپ تاڭ اتىرادى. قانشالاعان سۇلۋلار جانى سۇيمەيتىن قورتىقتاردىڭ قوينىندا اقشا ءۇشىن ايمالاسۋدا. قانشالاعان تالانتتار قارا قۇرساق مەشكەيلەردىڭ قول استىندا بۇگەجەك قاعىپ، قۇل بولىپ ءجۇر. قانشالاعاندار اقشا مەن ايعا قولى جەتىپ تۇر.
— ءيا، اللا، بەرگەنىڭدى الا كورمە! — دەپ ماشينادان تۇسكەن قۇزىر اسىعىس مەكەمەگە تۋرا تارتتى. ەسىك اشا قارسى العان ورتا بويلىدان جوعارى، قىسقا مويىن، قوزى قارىندى جىگىت اعاسىنىڭ قيمىلىنان بەرگەن دۇنيەسىنىڭ تەككە كەتپەگەنىن سەزدى. جايعاسىپ وتىرىسىنا قىپشا بەل، قىسىق كوزدى بويجەتكەن شاعىن داستارحان جايدى.
— ءجا، جىگىتتىم تىلەگىڭ ورىندالدى. ءبىر جىلعا اعىلشىن ءتىلىنىڭ كاسىبي ماماندىعىنا جىبەرەتىن بولدىم،— دەدى باستىعى.
— راحمەت اعاسى، راحمەت. قاي كەزدە بارامىن ءسىز ءۇشىن، — دەپ قۋانىشىن جاسىرا المادى.
— اقپان ايىنىڭ سوڭىن الا جۇرەسىڭ.
قۇزىر دالاعا شىعىسىنا ەسىنە بىردەن ساپ ەتكەنى تور قاسقاسى بولدى. ول سوناۋ جىبەك جولىنىڭ بويىندا انگليا جىلقىلارىمەن بۋدانداستىرىپ الىنعان اسىل تەكتى قارا كوك جىلقى تۇقىمى. مەن جوقتا انا بوكەتاي يە بولا الا ما؟ تۋىستارىم شە؟ ەسىنە بىردەن جيەن قارىنداسى ءتۇستى... تۋىلامىز، ەڭبەكتەيمىز، جۇرەمىز، قۋسا ۋاقىت، قالاي وعان قوي دەيمىز؟ كەشە عانا جورگەگىندە بىجى-تىجى بولىپ جىلاپ جاتقان نارەستە دەسە سەنگىسىز قور قىزىنىڭ ءوزى بوپ بوي تۇزەدى التىن. جانىنان وتكەن ايەل زاتىنا كوز سالمايتىن ەركەك بولۋشى ما ەدى، ونى كوتەرە الماي، قىز كوپ اۋىراتىن، باسىندا ەمحاناعا اپاراتىن، ەشقانداي كومەك بولماعاسىن، شەشەسى ارعى اتاسىنان قالعان ءىلىم نەگىزىندە «اشتايتىن». سوندا عانا جازىلاتىن.
مىنە بۇگىن التىن تاعى جانارى سولىڭقى باسى مەڭ-زەڭ كۇيدە مەكتەپتەن ۇيگە كەلدى. شەشەسى ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن كۇننىڭ قىزىلى باتار شاقتا ءبىر شىنى سۋىق سۋعا دەم سالىپ، قۋىس كەۋدەسىن اشا تىزەرلەتىپ وتىرعىزىپ ءۇش رەت سۋ بۇرىكتى. قىز مۇزداعانى ما، باسقاسى ما سۇلەي-ساپا. قولتىعىنان دەمەگەن شەشەسى ماقان ۇيگە ەرتىپ كىرىپ، جىلى كورپەگە وراپ اكەسىنەن قالعان قامشىمەن ارى-بەرى كورپە سىرتىنان ساباپ، كۇيەۋىنىڭ اتقا سالاتىن جۇگەنىن كورپەنىڭ باسىنا، قامشىنى كورپە ۇستىنە تاستاپ سىرتقا شىقتى. اۋىل بالالارى التىننىڭ سىنىبىندا وقىعانى ءۇشىن، ونىمەن سىنىپتاس، ءتىپتى ونىمەن مەكتەپتەس، بولعانىن مارتەبە تۇتىناتىن-دى. ال التىن بولسا، اكەسىنىڭ اۋىل ورمان ءىسى باسقارماسىنىڭ باستىعى ەكەندىگىنە سەنەتىن، پاڭ دىقپەن ەشتەمەگە قارامايتىن. اكەسى ەركە قىزىنا ەڭ الدىمەن اۋىلدا موتوسيكل الىپ بەرگەن ەدى. التىن ورتالاۋ مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىردى. قالاعا ورتا مەكتەپكە وقۋعا ءتۇستى.
اكەسى ءجيى-جيى كەلىپ قىزىنىڭ وقۋ جاعدايىن مۇعالىمدەرىنەن سۇراپ تۇردى. شىنىمەن قىزى جاقسى وقىدى، دەسەدە 11سىنىپتان جوعارى ورلەپ وقۋ ەمتيحانىن دا تاپسىردى، الايدا التىن 248 بال الىپ، 2 بالى جەتپەي مەملەكەت گرانتىنان يە بولا المادى، ەركە قىزدىڭ تۇڭعىش رەت ومىردە جولى بولمادى. وسىلاي ونىڭ بولاشاعىندا بۇرىلىس ءتۇيىن باستالدى. اقىلداسار سىنىپ جەتەكشى تاعى ءبىر جىل قايتالاپ جىبەرۋدى ايتتى، الايدا ومىرىندە كەۋدەسىنەن ەشكىم يتەرمەگەن شۋ اساۋ قىز بيىلعى وقۋعا تۇسە الماي قالعانىنا قاتتى قاپالاندى، قايتسە دە بيىل وقيتىنىن ايتتى، اكەسى ءۇشىن دە وقۋعا تۇسە الماعانى نامىس ەدى، تەزدەپ ۋنيۆەرسيتەتتەن تانىس تاۋىپ بەرەتىنىن بەرىپ، اقشامەن وقۋعا ءتۇستى، ءبىراق بۇل تۇسكەنى ەرەسەكتەر بىلىكتىلىگىن كوتەرەتىن ەكى جىلدىق وقۋ بولىپ شىقتتى. مۇنى بىتىرگەن سوڭ، كادرلىك ەمتيحانعا تىركەلىپ، كادرلىك ستاتۋس الۋعا ابدەن بولادى دەگەسىن، اكەسى ءۇنسىز ماقۇلدادى دا، قىز ءوز دەگەنىنە جەتكەنىنە قۋاندى. امال نەشىك! ءبىلىم تەڭىزىنە شولىركەپ، باس سۇققان التىننىڭ توبىنداعىلار وزىنەن ءبىر، ەكى جەيدە بۇرىن توزدىرعان قۋلار بولىپ شىقتى، كەيبىرەۋى جاس قىزدىڭ ءبىلىم الۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ، وعان ءسوز سالا باستادى. پاك تە پاڭ قىز ەشقايسىسىنا بۇرىمىن ۇستاتپاي، ەكى جىلدىق وقۋىن بىتىرۋگە تايادى. اناۋ-مىناۋ ەمەس ۇزدىك بىتىرەيىن دەدى. ونىڭ باستى سەبەبى قىز اكەسىنىڭ سۇستى قاباعى بولدى. قىز اكەسى دە باعىنا قانداي ۇرى جولىعارىن بىلمەيدى.
قىزدىڭ ءوزى، بۇكىل اۋىلى، ەلى، ونىڭ باقىتىن الىس تاعى اق بۇلتتان ىزدەپ ءجۇردى. سول وڭىردەگى نەبىر جايساڭ جىگىتتەر التىنعا ءسوز سالدى، كىم دە بولسا، وسى پىسكەن المانى ءۇزىپ الۋعا قول سوزدى. الما ءوزىنىڭ جەرگە تۇسەرىن بىلمەي كوككە قاراي بوي سوزا بەردى. وقۋ دا ءبىتتى، اكەسى قانشا مىقتى بولعانىمەن اۋىل مەكتەبىنەن باسقا جەرگە ورنالاستىرۋعا شاماسى كەلمەدى. سەبەبى اكەسى ءوز ورتاسىنىڭ عانا مىقتىسى. ونى شامالاماعان قىز اۋىلدا قالا سالتاناتىمەن كۇن كەشتى. اۋىلداعى قارا دومالاق مەكتەپ بالالارىن كورۋگە ارلاندى، ءبىراق جۇمىسى مۇعالىمدىك بولعاندىقتان ونىڭ باسقا المالى جوق-تىن. ءوستىپ جۇرگەندە، قىز اكەسى كولىك اپاتىنا ۇشىرادى.
تاۋى شاعىلىپ كوكتەن ءبىراق كۇندە جەرگە تۇسكەن التىن سوندا دا جەر بەتىندەگى كوك ەتىكتىلەردى جاقتىرمادى، سەبەبى، سول باياعى اۋرۋى ۇستاپ قالاتىن.
قىز سول اۋرۋى كەتسە دە، ادەتى قالماي كوك ەتىكتىلەردەن قالىپ، جاسى 30-دىڭ ۇستىنە شىقتى. ەندى، مىنە، ءوزىن قوي دەپ قانشا زورلاسا دا، جىگىت ءسوز سالدى بولدى باياعى اۋرۋى ۇستاپ قالاتىن. وسىلاي قىز 35-كە دە جەتتى، ەندى كوپ ەتىكتى تۇرماق اياعىنا شوپ شاقاي تارتقان جەتىم بالاعا ۇيلەندى. شەشەسى بايعۇس الدىڭداعى باقتى تەپپە، تەپسەڭ كيەسى اتادى دەپ زارلانا ءجۇرىپ شاشى اپپاق قۋداي بولدى. بۇگىن دە ءومىر جالعاسۋدا، باياعى اۋىل سول قالپىن دا، ونداعى وزەن بۋىلدىر تولقىن تۋدىرىپ، تۇنجىراپ اعادى. تەك بوز دالانىڭ بوز توعايى عانا شىرىلداپ، كوككە ءبىر ءتۇسىپ ءبىر شىعادى.
ۋاعدالى مەرزىمىنەن ءبىر جەتى كەيىن جولعا شىق قان قۇزىر مال جانى مەن قاتىن بالانىڭ جاعدايىن ءوز قيالىنشا تاستاي جاسادى. ەل-جۇرتىنىڭ باتاسىن الىپ وقۋعا ءجۇردى. جەر بەتىندە مەن بىلمەيتىن نارسە وتە از بولار، بالكىم جوق تا شىعار-اۋ دەپ، ءوزىنىڭ جىمسىما سابان استىنان سۋ جۇگىرتەر قۋلىعى مەن، الىپ تا، شالىپ تا ىستەيتىن تىرلىگىنە ماساتتانىپ، ءوز ىسىنە ءوزى توياتتاندى. وسى ءقازىر عىلىم ادامى دەپ جۇرگەن زيالىلار، لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر، — بارلىعى دا اقشالى ادامدارعا جۇمىس ىستەيدى. مەنىڭ انا «مىرتىعىمدا سولاردىڭ ءبىرى» بولار دەپ ءوز باستىعىن ەسىنە الا جىميدى. بۇل تاڭدا اقشاعا ساتىپ المايتىن نە قالدى. اناۋ عىلىم دوكتورى، مىناۋ پروفەسسور ءبارى — ءبارى دە اقشا ءۇشىن ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، سولاردىڭ اتىنان ماقالا جازىپ ءجۇر ەمەس پە؟
ۇيىڭدە وتىرىپ اقشاڭدى بەرسەڭ، سەن ءۇشىن جازىپ-سىزىپ، ميىن توزدىرىپ ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن ساعان جەگىزەدى، ءسويتىپ سەن دە عىلىم دوكتورى، اناۋ دا عىلىم دوكتورى، شەنەۋنىكتەر شەتىنەن جالعان عالىم. ولار ءۇشىن عىلىمي اتاق قىمبات ماركالى ماشينا سياقتى. ال ناعىز عالىمدار ەڭ سوڭىندا وزىمەن-وزى جۇيكەسى سىر بەرىپ، اۋرۋحانادان ءبىراق شىعادى. بۇلار، مىنە، كىتاپ ۇرعان زيالىلار قوسىنى بولماق، ال باسىلىم بەتىنە بىردەڭەسىن جازىپ جۇرەتىندەردىڭ ءبىر تو بى ىنجىق تا جىلاۋىق، قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتىن ەزدەر بولسا، ەندىگى ءبىر توبى جىلپوس قۋلار، ءوزى جانە وزگەلەر ارقىلى وزدەرىنە جارناما جاسايدى. اربىردەن كەيىن جازۋشىلىقتىڭ زامانى وتكەن، سەن جازاتىن وقيعا، تاريح، تەلەسەريال بولىپ كوز الدىڭا بەينەلى، جاندى كورسەتىلەدى، تاعى باسقا دا كەرەگىڭنىڭ ءبارى دە تەلەديداردا، ينتەرنەتتە، ساعان ەندى جازۋشىلىقتىڭ كەرەگى قانشالىق؟ ونى وقىپ وتىراتىن ادامداردىڭ ۋاقىتى دا جوق.
مەنىڭشە جازۋشىلىقتا كولەم، فورما، قالىپ بولماۋى كەرەك، ول سەنىڭ قيالىڭنان تۋعان ويعا قۇرىلسا، وي يىرىمدەرىنەن تۇرسا، سوندا ول قىرى مەن سىرى بار بۇگىنگى ادەبيەت بولادى، — دەپ وزىنشە ءپالساپا جاسادى قۇزىر.
مەن بۇگىنگى اعىلشىن ءتىلىنىڭ تورتكۇل دۇنيەدەگى ادام بالاسىن تۇگەل تابىستىرعان ورتاق ءتىل بولعاندىعىنا جانە ينفورماسيا تاراتىپ، بايلىق كوزدەرىن اشۋعا جول نۇسقايتىن، مانساپ الۋدا بىلمەسە بولمايتىندىعى ءۇشىن ساپار شەگىپ بارامىن، بولماسا ماعان...
بار تاريحتى بۇگىپ جاتقان قاتپار-قاتپار تاۋ قويناۋلارى مەن قوجىر-قوجىر جالاما — جارتاستار، بىتىك تە، تىعىز وسكەن سامىرسىن اعاشتارى، ەتەكتەگى سىلدىراپ اققان تاۋ سۋى سىڭعىرلاي كۇلەدى. بۇلاردىڭ كۇلكىسىن بۇزىپ، تاۋ جىرالارىنان كەزدەسەتىن اۋىر ونەركاسىپ كەن-تاۋ يگەرۋ ماشينالارى، جىبىر-جىبىر ادام، ءبارى — ءبارى دە ءبىر-بىرىنىڭ مازاسىن الىپ بەلگىسىز ءبىر جاققا اسىعىپ تۇرعانداي. بارىمدى تەككە بەرە سالمايمىن دەگەندەي ولەرمەندەنىپ، جەر شىمشىلاپ جاتقان قازاقى قويلار، جارتاس باسىندا شوقيىپ تاڭىرىنە تابىنىپ، شوپان عانا ءولى تىنىشتىق تا. الدىنداعى مالىن ومىردەگى كەيىپكەرى رەتىندە ءوربىتىپ، تىرشىلىك كارتيناسىن سالۋ قويشىنىڭ داعدىلى ادەتىنە اينالعالى قاشان، سوسىن دا قوي باعۋدان زەرىكپەيدى، وزىڭمەن بىرگە ويلاي الاتىن ادامداردان گورى، وزىڭە عانا باعىناتىن ويسىز ماقۇلىقتار مىڭ ارتىق، ءبىراق، ولار ساناسىز حايۋان. ولارعا وراي بەرسەڭ، ساعان سان ءتۇرلى قىلىق كورسەتىپ، حايۋاندىعىن اشكەرەلەيدى. سوندىقتان قاتاڭ ءتارتىپ كەرەك-تى، دەپ ويلايتىن قويشى عانا — تاۋ ەتەگىندەگى جۇرتقا ۇقسامايتىن ناعىز ادام، ول — اۋەلگى ادام كۇيىندە ساقتالىپ قالعان ادام. تىنىمسىز وي تۇيە بىلەدى، ويتەتىنى ونىڭ بۇگىنگى ادامدار سياق تى قۇلاعىندا شۋىلى، ميىندا مىڭ سەريال جوق، جۇرتتان بولەك، ەلدەن وڭاشا. شىنىندا جۇرتتان وڭاشالانۋ، دەربەس ويلاۋ ادامدى تاماشا دا تاڭعاجايىپ ويلاردىڭ الەمىنە جەتەلەيدى. تىنىمسىز مۋزىكا ەل جاۋلاۋدىڭ الدىنداعى زۇلمات ءتاسىل. ول سەنىڭ ويلانۋىڭا ەرىك بەرمەي، ويسىز جەڭىلدىككە جەتەلەيدى. ۇزاق جولعا جۇرەتىن جولاۋشىلار اۆتوكولىگى، ءاستى-ۇستىلى كەرەۋەت، تاماعىڭ دا تازالىق بولمەڭدە، ءتىپتى كەرەك دەسەڭ، جولداعى بويداقتىعىڭدى جوعالتار جاندار دا بار دەپ ەستيتىن. داڭعىراعان اسفالت، زىمىراپ كەلە جاتىر، التى دوڭعالاعى ءبىر-بىرىن جانتالاسا قۋىپ كەلەدى. ءومىر دەپ وسىنى ايت، ناعىز باسەكە. قوس تەلەەكراندا دا، كومىر شاحتالارىنان جاڭا عانا شىققانداي قاپ-قارا نەگر، ولەڭ ايتقاندا عانا كورىنەر اپپاق ءتىسى «ماسسا بولعان ەلەكتر cىمىنداي» جىلتىلدايدى، توڭىرەگى بۇراڭداعان جالاڭاش بويجەتكەندەر.
بۇگىنگى تاڭدا باتىس ەۆروپا، امەريكا ەكونوميكالىق، عىلىمي-تەحنيكالىق جاقتان دامىعانمەن، ونداعىلار ەرتەڭگى ۇرپاق كەلەشەگىنە كۇمان تۋدىرارلىقتاي قۇبىجىق بولىپ ارتقا شەگىندى، وندا وتان تىرەگى بولاتىن وتباسى ىدىراعان. مىناۋ قارا ناسىلدىلەر ۇيالمايتىن بەيباستاق سانالارىنا جول بەرىپ، ادامدى ازعىرىپ وتىرعانىمەن قويماي، ەڭ العاشقى قاۋىمدىق ءومىردى ەسكە سالادى.
سالەم دەگەن بويجەتكەننىڭ ءۇنى سەلت ەتكىزە، ءتاتتى قيالعا جەتەلەدى. ۇستىڭگى كەرەۋەتتەن كوزى بىردەن جارتىلاي اشىلعان كەۋدەدەگى قوس مامىققا ءتۇستى. ۇلپاداي ۇلبىرەگەن سەزىم ءۇرپى كوز تايدىرار ەمەس. جان دۇنيەسى بالقىعان ونى الىستا قالعان اسىل ەستەمەسىنە ۇلاستىردى...
قانداي عالامات ىستىق سەزىم، ماڭگىلىك ولتىرمەيتىن ءبىر ءومىر رۋحاني ازىق بولار قىمبات كۇي، مەنىڭ تاۋسىلماس جىرىم، بىتپەس تە وشپەس ىستىق جالىنىم، دەپ قۇزىر، وزبىر دا وبىر كۇي تالعاماي تاماق شاينايتىن، الدىنداعىسىن ارتىنا قالدىرعىسى كەلمەيتىن كىشى اكەسى قۇرمانجاندى ەسىنە الدى.
سول جىلى زاۋرەسى مەدينستيتۋتتىڭ سوڭعى جىلىن دا پراكتيكا كورىپ، اۋرۋحانادا جۇرگەن، ءوزىنىڭ اسقان زەرەكتىگىمەن جانە ءتىلدى جاقسى مەڭگەرگەن العىرلىعىمەن ىشكى اۋرۋلار ءبولىمىنىڭ مەدبيكەسى بولىپ جۇرگەن ەدى. قۇزىر، اسقازاننان وپەراسيا بولعان اكەسى قۇرمانجاننىڭ سول كۇنى تۇنگى قاراۋىنا كەلدى. قولىنا العان جۇمىسىن وتە مۇقيات تىندىرىمدى ىستەيتىن زاۋرە، اسقان اياۋشىلىقپەن اسپا ۋكولىن ناۋقاسقا بىلدىرمەي اۋىستىرىپ ۇلگەردى. بۇل كەز ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى. اۋىر حالدەگى اۋرۋلار بولماسا، كوبى ۋكولدارىن توقتاتىپ، بارلىعى دەرلىك ۇيقى قۇشاعىنا ەنگەن-دى. بويجەتكەننىڭ سۇلىكتەي ساۋساقتارىمەن دەنە ءبىتىمى نە ەسى كەتىپ وتىرعان قۇزىر زاۋرەنىڭ ەسىكتەن شىعىسىنا قوپاقتاپ ەرە كەتكىسى كەلىپ، ازەر توقتادى، ارتىنان بارسام قالاي، ۇيات پا؟ ءاي، جوق ەشقانداي سوكەت بولماس. جو، جو-جوق مۇلدەم بارۋعا بولمايدى، ول وتە مەيىرىمدى دە اقكوڭىل جان. مەنىڭ اكەمە ءجان-تانى مەن ىستىق ىقىلاس كورسەتىپ وتىرسا، مەن وعان قالاي... دەپ وزىنەن-وزى قارا تەرگە مالشىندى، بۇكىل ونە بويىن دا مىڭداعان — ميللونداعان قۇلىندار قۇلدىراي شاۋىپ بارا جاتقانداي، دەنەسى دىرىلگە ۇلاسىپ ەستەن تاندى، كەنەتتەن اكەسىنىڭ ىشقىنعان دىبىسىنان ەسىن جيدى. ناۋقاستى جاتقان جەرىندە توق ىشەكتەن سالىپ قويعان رەزەڭكە تۇتىكشە ارقىلى ۇلكەن دارەتكە وتىرعىزدى، ونى توگۋ ءۇشىن دارەتحاناعا شىققان ول قىز ەسىگىنىڭ ۇستىندەگى اينەكتەن كوز سالا باستادى، ىشتەگى زاۋرە ءبىر نارسەنىڭ قاراڭ ەتكەنىن سەزدى دە، ەسىكتى اشۋعا قارەكەتتەندى، قۇزىر دارەتحاناعا كىرىپ جوق بولدى. ول قايتا اينالىپ ءوز بولمەسىنە كەلگەندە، زاۋرە ناۋقاستىڭ دەنە تەمپەراتۋراسىن ولشەپ جاتتى.
— جاعدايى قالاي، قارىنداس؟
— بارلىعى دا قالىپتى، بۇگىنگە وسى، ساۋ بولىڭىز — دەپ جەڭىل ءتىل قاتىپ ەسىكتەن شىعا جونەلدى.
ءۇن-تۇنسىز قالعان قۇزىر وزىنە قاتتى قاپالاندى، انشەيىندە اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيتىن، مەنىڭ نەگە عانا ءۇنىم ىشىمە ءتۇسىپ كەتتى دەپ ويلادى. تىم بولماسا «راحمەت» دەگەندى دە ايتا الماعانىنا، ءوزىن ءوزى باس سالا توپەگىسى دە كەلدى. «سۇيگەنىڭدى بارىنشا ايالاۋعا حاقىلىسىڭ. ونىڭ ءبىر تال شاشىن مايىستىرۋعا دارمەنىڭ جوق دەگەن قۇزىر توڭىرەگىنە مەيىرلەنە قارادى، جان بىتكەندى ايالاي اياق استىنداعى قۇمىرسقانى دا مىجىعىڭ كەلمەيدى، نەتكەن سۇلۋ سەزىم! اھ»، — دەپ كۇرسىنىپ تەرەزەگە بارىپ، تىسقا كوز تاستادى.
دالا تىپ-تىنىش ءولى تىنىشتىق مۇلگىپ ۇيقىدا تۇرعان توپ تەرەكتەر، قارسى الدىنداعى جەدەل جاردەم عيماراتى عانا ەرتەڭگى تىرشىلىك جالعاساتىنىن پاش ەتىپ تۇرعانداي.
ءبىز وسى ورايدى كوپتەن كۇتەمىز، الايدا ورايدى جىبەرىپ تۇرعانىمىزدى سەزبەيمىز-اۋ، — دەپ ءوزىن-وزى قامشىلاعان قۇزىر اقىلدىلارشا ويلاپ، اقىماقشا جۇمىس ىستەۋ كەرەك دەپ ءتۇيدى. «ءتورت ساعاتتان سوڭ الداعى عيمارات تىرشىلىكتىڭ تەتىگىن قايتا قوسادى. سوسىن باسقالار مەنىڭ اسەم ويىما ورتاقتاسار. ءسۇيۋ دەگەن — ەرلىك، باتىل قادام جاساۋ كەرەك. وندا ەرتەڭگى تىرشىلىك تەڭىزىندە ونى ماڭگىلىك وكىندىرمەي، جاعاعا الىپ شىعا الامىن با؟ الدە ...؟ — دەپ جانى تەبىرەنىپ تولقىپ قۇزىر وتىر. ءيا، كەيدە اسقان اقىلدىلىق تا جاراسپايدى. مەن سان ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ جۇرگەندە، ويسىز دا ميسىز بىرەۋ تاۋەكەل ەتىپ اسىل تۇبەگىمنىڭ ءتۇبىن تەسىپ قويماس پا»، — دەپ ەسىككە بەتتەدى....
— ءسىزدىڭ وسىدان ءتورت جىل الدى ايتقان اڭگىمەڭىز ءالى ەسىمدە، — دەپ، زاۋرە دە داۋىسىنا ءدىرىل ارالاستىردى. از-كەم كىدىرىستەن ارتىنا قاراي سىرعىپ وتىرعان قۇزىر:
— ءقازىر جەر بەتىندە بار وركەنيەت توعىسىپ، اسىلى مەن جاسىعى مەيىلىنشە ارالاسىپ ءدۇبارا ادامدار كوبەيىپ، ادام جانىنا جاراتىلىستىق تۇرعىدان عانا تالداۋ جاساپ، بيولوگيالىق تۇرقىڭا كوز سالادى، ال ىشكى جانىڭا زەر سالار جاندار وتە از. سوندىقتان باتىس ەۆروپانىڭ، امەريكانىڭ تەلەەكرانىندا عى تىرلىگىنە ەلىكتەپ قىزدارىمىز تاياز، ۇستىنە ىلەر جەلەگى، بويىندا ءتۇيىر ءدانى جوق جەڭىل كۇلەتىن بولدى. ءبىراق، سەن بۇنىڭ سىرتىنداسىڭ. سەن، زاۋرە، جەر بەتىندە مەن ءۇشىن عانا جارالعاندايسىڭ، — دەپ قىزعا جاقىندادى.
— اعاي قويىڭىزشى، — دەپ قىسىلعان قىز جۇرەگى كۇلىپ اساۋ سەزىمى ءدىرىل قاقتى، بىردەن قايتا ۇياڭدىققا ۇلاسىپ، قىز جۇرەك ءلۇپىلىن قالاي جاسىرامىن دەسە دە...
توعىسقان جانارلار ءۇنسىز قادالىپ، جەر جاھاندى استان-كەستەن ەتەردەي الىپ سەزىمدەر جالىنى شارپىپ، قۇشاقتار ايقاستى، ىستىق لەپتەر توعىستى، ءار اتتاس زاريادتار ءبىر-بىرىن تارتىپ الا جونەلدى. ەكى جۇپ ەرىن بالقىپ باسقا زاتقا اينالدى. وت جالىندى قىزىل ءتىل دە ءۇنسىز توعىسىپ، ساعىنىسقان ەكى دەنەنى ەش ساڭىلاۋسىز جىمداستىردى. تۇنعان سەزىم تۇڭعيىق ءتۇپسىز جانارلاردان باستاۋ الىپ، ماڭگىلىككە سونبەۋگە ۋادە بەرە، تارس جۇمىلعان كوزدەر دالەلدەپ-اق تۇرعانداي. بۇل شاقتا بالتالاپ اجىراتا الار پەندە دە بولماس. مۇنداي ىستىق كۇيدى، سونبەس جالىندى كىمنىڭ بۇزۋعا ءداتى بارادى. تەك تىلەۋلەرىن تىلەپ ۇزاعىنان سۇيىندىرە كور دەۋدەن باسقا نە شارا؟
دەنەلەرىنە جان بىتە، ەستەرىن جيا باستاعان بۇلار ىستەگەن ىستەرىنە ەندى عانا ۇيالا باستادى.
— و، ماسقارا، بۇل قالاي بولعانى؟ — دەپ تاڭ-تاماشا بولعان زاۋرە جىگىت ءتىلىنىڭ العاش ءدامىن تاتتى. جىگىت جالىنى، قۇشاعى، ءتىل سىلەكەيى شىنىندا ادامنىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن وياتار كەرەمەت ءدارى ەكەنىن سوندا سەزىندى. بارلىق جىگىت وسىنداي ما؟ ءاي، جوق، جوق، تەك وسى ىستىق قۇشاقتا عانا. اسقان پاراساتتى بۇل اعايدىڭ وسىنداي سەزىمنىڭ يەسى ەكەنىن ءاۋ باستا-اق توپشىلاعانى ەسىنە ءتۇسىپ، ءوز تۇيسىگىنە ريزا بولدى. تەزدەن ىڭعايسىزدانىپ، اياعىنىڭ ۇشىمەن جەر سىزعىلادى.
ءوزى دە ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارا بەرمەيتىن ءبىر قۇپيا سەزىم كوكەيىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن جاسىرىن ورىن العانداي جىگىت جۇزىنە جالت قاراسا بولدى، وزگەشە ءبىر ىستىق اعىس بويىن بيلەيدى.
جانىم، زاۋرەم، بۇل عۇمىردا بار تىرشىلىك يەسىنىڭ كۇنى ولشەۋلى، ءاربىر ادام ادامشا ءومىر قىزىعىن سەزىنۋگە قاقىلى، ادام بولىپ تۋعاسىن يت بوپ ءومىر سۇرمەي، تۇلكى بوپ، ەل الداماي، قاسقىر بوپ جىرتقىشتىق جاساماي، شىنايى ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. ءبىز جاندىنىڭ ىشىندەگى كۇردەلى سەزىم يەسى ەكەنبىز، سۋدان كەبەك التىن سۇزگەندەي، ءماندى تازا عۇمىر كەشۋىمىز كەرەك. كۇنىم، ۇيالما، قالقام، مەن سەندىكپىن، ۇناتقان جار جۇرەگىن كورىپ، جىلى لەبىزىن ەستىگەندە، جان ارپالىسى جۇرەك ءلۇپىلى ءبىر ساتكە شاتتىق بەسىگىندە تەربەلدى، شولىركەپ جۇرگەن جىگىت جۇرەگى كوپ اڭساعان، بار ىقىلاسى مەن ۇناتقان عاشىعى، ەلەڭدەپ كۇتكەن اققۋى سەزىمنىڭ ءمولدىر ايدىنىنا كەپ قوندى، كىرشىكسىز شاتتىق شىمىلدىعى ايقارا اشىلىپ، الىستاعى تەڭدەسسىز كوڭىل تۇڭلىگى جەلپىلدەپ، ءلاززات قۇشاعىنا باتتى، ەسىنەن تانعان جىگىت التىن ايىنىڭ اق ۇلپاسىن قۇشىرلانا ءوپتى، بەينە بۇل جۇمىر جەردى تۇگەلىمەن جۇتىپ جىبەرەردەي وزەۋلەندى. ۇرپىسىنە ءتىلىنىڭ ۇشىن سۋماڭداتا تيگىزىپ تارتادى، قىتىقتايدى، ەنەسىن جاڭا تاپقان جەتىم قوزىداي ىشقىندىرا يتەرەدى، قىز جۇرەگى ىڭكارى كۇشتى باقىت راكەتاسىمەن بولجاۋسىز بولاشاق الەمىنە كوتەرىلدى، زەڭگىر كوكتە ۇلپا بۇلتتان قانات ءبىتىرىپ، ۇشىپ بارا جاتقانداي، شەتسىز دە شەكسىز قيىر دالاعا كەتكەندەي، ىڭىلداي ءان ايتادى، راحات دەپ سۇيىنەدى. قىزىعى كوپ،قىزۋى مول ىستىق جالىن ۇيىتقىپ لەزدە وتە شىقتى. قىستىعا ۇزىلە جىلاعان ايەل داۋسىنان باسىن جۇلىپ العان قۇزىر الدىنىڭ ءبارى ەمشەك بەتىنىڭ جارتىسىن قارا شۇبار مەڭ باسقان سيقىرلى ءجۇزدى قىرىق جاستار شاماسىنداعى شاشى قوبىراعان قارا سۇر ايەلدى كوردى. قولىندا اقشا قاپشىعى بار ول مۇڭلى دا كەكتى راي مەن شوپىردىڭ كومەكشىسىنە زارىن ايتىپ كەلەدى، «جەتى مىڭ يۋانىم بار ەدى، تۇندە ۇيىقتاپ كەتىپپىن، قۇداي توبەڭنەن ۇرعىر، بۇيىرماعىر!» — دەپ، ەزۋىنەن كوبىگىن شاشا ۇرسىپ كەلەدى. ەلدىڭ ءبارى باسىن كوتەردى، كولىك ءىشى ۇساق كۇبىرگە ۇلاستى .
— نە ىستەيتىن ادامسىز؟ شىن ايتىپ تۇرسىز با؟ — دەدى باستىرمالاتا بالا-شوفەر.
— ۇساق كيىم-كەشەك ساۋداسىن جاسايمىن، — دەدى كەكسە ايەل كەمسەڭدەپ.
— كۇيەۋىڭىز شە؟ — دەدى بالا-جىگىت سۇراقشىداي.
— ونسىز دا جىلاپ تۇرعان ول وكىرىپ قويا بەردى: ول بايعۇس، جەكەشەلەنۋ ءجۇرىپ، جۇمىسسىز قالعاندا، وتباسىن باعا الماي ولگەن.
— قانشا بالاڭىز بار؟
— ءبىر ۇل، ەكى قىزىم بار ۇشەۋى دە وقۋشى. سولار دى باعام، — دەپ كوزىن سىعىمدادى. شوفەر جۇيتكىپ كەلە جاتقان كولىكتى توقتاتتى.
— مىنا اپايدىڭ ماسەلەسىن قالاي شەشەمىز؟ — دەپ كوپكە قارادى اعا-شوفەر. قالاعا دا تاياپ قالدىق جۇرتتى پوليسياعا تاپسىرامىز با، قالاي؟ تاڭعى ءتاتتى ۇيقىلارى وسىلاي اشىلعان جۇرت اراسىنان كەڭ ماڭدايلى قىر مۇرىندى قوي كوز تولقىندى قارا شاشتى اق قۇبا جىگىت توڭىرەگىنە كوز قىدىرا قارادى، كوزىنىڭ وڭ جاق استىنداعى ادەمى مەڭى مەن مۇرنىنىڭ ۇشىنا اۋماي سالىنعان قۇس شوقىعانداي قارا قالى جاراسقان ول ءسوز باستاپ:
— كەمەگە تۇسكەننىڭ جانى ءبىر، ادام ۇيدەن قىرىق قادام شىققان سوڭ ءمۇساپىر، جۇرگىزۋشى ايتقانداي ىستەسە، قالاي انىقتالادى، اقشاسىز ادام جولعا شىقپاي دى، ونىڭ ۇستىنە ەشكىم اقشاسىنىڭ ءنومىرىن جازىپ جۇرگەن جوق، ءبارى ۇقسايدى، نە ىستەيمىز دەپ كوپكە اقىلدا ساقارادى.
— العاندارىڭىز بەرىڭىزدەرشى، كوپتىڭ ارىن بىلعاماي، ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى دەگەن وسى عوي! — دەپ، اۋرۋحاناعا كەتىپ بارا جاتقان اپا جانايقايىن جەتكىزدى.
— تەزدەپ شەشىمگە كەلىڭىزدەر، ۋاعدالى مەرزىمدە سىزدەردى جەتكىزۋىمىز كەرەك، — دەدى شوفەر بالا.
— ءبىز ءبارىمىز كوزىمىزدى جۇما تۇرايىق، العان ادام اپايدىڭ كەرەۋەتىنە اپارىپ سالسىن، — دەدى ءبىر شاۋشىك بالاقاي شاڭق ەتىپ. باسقا ەشكىم دە ءۇن جوق.
— ساپارلاستار، — دەدى باياعى مەڭدى جىگىت. مەن ءۇش مىڭ يۋان بەرەيىن، مىنا اپايدىڭ ءۇش بالاسىنىڭ وقۋى ءۇشىن، قالعاندارىڭىز ەرىكتەرىڭىز بويىنشا بىردەڭە جيناپ بەرەرسىزدەر دەپ، الگى قۇتقارۋشى ءتوس قالتاسىنان اقشا سۋىردى. اپايدىڭ كوزىنەن ىستىق جاسى پارلادى. بۇل اپايدىڭ مۇنىسى شىندىق پا، الدە جالعان ىستەپ وتىرعان تىرلىگى مە دەپ ءوز ويىمەن ارپالىسىپ كەلە جاتتى قۇزىر، قازىرگى تاڭدا بۇلاي كومەديانى قولدان جاسايتىندار جەتەرلىك، دەپ ەسىنەي كەرىلدى. كىم نە ەكەنىن تالداپ جاتپاعان جۇرت اپايدىڭ جابىڭقى ءجۇزىن جۇباتۋعا تىرىستى.
ال قۇزىردىڭ ويىندا باسقا ءىس. وبلىس ورتالىعىنا كەتىپ بارا جاتقان الدىڭعى جولى، ءمالىم ەلدى مەكەننەن وتە بەرگەندە، ەكى جولاۋشى قوعامدىق كولىككە ءمىندى. اۆتوبۋس ىشىندەگىلەردى باجايلاي بايقاعان ەكەۋى، بۇل وڭىردە ءتارتىپتىڭ قاتاڭدىعىنا قاراماستان، جولاۋشىلاردى قۇمار ويىنىنا شاقىردى. ەكى قارا ءبىر قىزىل ءۇش كارتاسىن كورسەتىپ، كوز الدىڭدا اۋىستىرىپ، توڭكەرىپ قويدى. كىمدە-كىم قىزىل كارتانى تابا السا 1000 يۋان دەدى. سول ساتتە ارتقى ورىندىقتاعى ەكى جولاۋشى ويىنعا قوسىلدى. لەزدە 1000 يۋان يەسى بولىپ شىعا كەلدى. مىنە وسىلاي ارتى — ارتىنان ەكى مارتە ۇتتى. سول كەزدە قاتارلاس وتىرعان تىعىرشىقتاي ورتا بويلى، قارا ايەل ويىن شارتىنا قوسىلدى. ول اپاي دا لەزدە 1000 يۋانعا يە بولدى. ويىنشىلار، اپاي اقشانى ءبىر ەسەگە كوتەرسەك قالاي دەدى، اقشاعا قۇنىققان ول ەش ويلانباستان كەلىسىم ءبىلدىردى، ويىنشىلار كارتانى سۋسىلداتىپ، اۋىستىرىپ قايتا قويدى. تىعىرشىق ايەل بۇل جولى 2000 يۋانعا ۇتىلدى، ۇتۋعا دامەلى ول موينىن كارتاعا تامان ۇمسىنا ءتۇستى، شىنداپ كىرىستى. ويىنشىلار اقشانى ءۇش ەسەگە كوتەرۋدى شارت ەتتى. كىدىرىپ قالعان ونى، جانىنداعى و، باستاعى اقشا ۇتقىش جىگىتتەر «قولتىعىنا سۋ بۇرىكتى»، جىگىتتەر قىزىل كارتانىڭ سىرتىن تىرناپ ۇلگەردى. باسىن يزەگەن اپايعا لەزدە كارتا تالداۋعا رۇقسات بەردى، قۇدايىنا جالبارىنىپ، اۋزىن جىبىرلاتا باس سالعان اپاي، قىزىل دەپ العانى تاعى دا قارا بوپ شىقتى. جىلان شاعىپ العانداي باج ەتە ءتۇستى اپاي. قالتاسىنىڭ ءتۇبىن قاعىپ جاتىپ 6000 يۋاندى ارەڭ تولتىردى. مەڭىرەيىپ قالعان ونى «قۇتقارۋشىلارى» تاعى دا، ءوز قولىمەن قىزىل كارتانىڭ شەتىن قايىرتىپ كوز ىلەستىرمەي كارتاعا قايتا قوستى. ويىنشىلار ونى سەزبەگەندەي ايەلدىڭ موينىنداعى التىن القاسىمەن التىن سىرعاعا كوزى ءتۇستى. تۇلدىر قالعان ايەلدىڭ شىرقىراعان داۋسىمەن جولاۋشىلار ورە تۇرەگەلىپ، ءتورت الدامپازدى اۆتوكولىكتەن قۋىپ ءتۇستى. ەگەر ويتپەگەندە بۇلار نە ىستەر ەدى، جاڭاعى ءبىر ۇزىكتە «ويناماڭىز اپاي» دەگەن ءبىر جىگىتكە ولار سۋىق قۇرالدارىن كورسەتە، ءتۇسىن سۋىتىپ، جۇمىسىڭ بولماسىن دەگەن ەدى. سالدەن ەسىنە كەلگەن ورتا بويلى جەڭگەي وتباسىمنىڭ ساداعاسى، دەپ وزىنە كەلدى. بۇل ءوڭىر ادامدارى وڭايلىقپەن ءوز ەركى مەن ساداقا بەرمەيدى، ەرىكسىزدەن قولدان كەتكەن دۇنيەلەردى ساداقا دەپ السىزدىگىن جاسىرادى، ءسويتىپ جانىن جەگىدەي جەيتىن مال اشۋىنان قۇتىلادى.
مىنە، وسىلاي ەرلىك پەن ەلدىك كورسەتكەن جولاۋشىلار اۆتوۆوكزالعا دا كەلىپ جەتتى.
شۋىلداعان جۇرت: «تاكسي، تاكسي»، — دەسە، ەندى بىرەۋلەر: «قوناقجاي، اسحانا بار!» — دەپ بەزەكتەيدى جانە بىرەۋلەرى اقىرىن شەتكە سۇيرەلەپ بىردەڭە ايتقىسى كەلەدى، قويشى ايتەۋىر ەبىن تاۋىپ قالتاڭىزدان بىردەڭە قاعىپ قالعىسى كەلەتىن بازار شارۋاشىلىعىن جەتىك مەڭگەرگەن، قولعا تۇرماس سۋسىلداق جاندار قۇزىردى دا قورشاپ العان. بارار جەرىن وزىنەن بۇرىن ايتىپ، جانىن قويار ەمەس. شاقىرۋ قاعازداعى مەكەن-جايدى ۇمىتىڭقىراپ، ازەر ايتتى، ءسوزىنىڭ اياعىن تاكسيست تولىقتىرىپ، ول «ىنتىماق» پەن «جەڭىس» داڭعىلىنىڭ قيىلىسىنداعى №19 ءۇي ەمەس پە؟ جەڭىل ماقۇلدىق بىلدىرگەنىنەن — اق ونىڭ «ىستىق مانتى» ەكەنىن بىردەن سەزە قويعان تالپاق تاناۋ، سالپاڭ قۇلاق سارى جىگىت، ماشيناسىنا جۇگىمەن قوسىپ سالدى دا، لەزدە قايناعان كولىك ساپىرىلىسىپ جاتقان ۇلكەن داڭعىلعا قوسىلدى. ءبىر سوتكەلىك جول قۇزىردى ابدەن قالجىراتتى، ودان قالعان از ەنەرگياسىن شۋلاعان اۆتوۆوك زال الىپ قالدى.
ءزاۋلىم عيماراتتار، بۇگىنگى ءدۇبىرلى باسەكەدە «مەن سەنەن قالسام...» دەگەندەي يىق تىرەسە، ىعى-جىعى سالىنعان، ولار اسپانعا قاراپ شالقايىپ، ماڭعازدانا كوككە بوي سوزا كەربەزدىك تانىتادى.
— كەلدىك، — دەپ سولعا قاراي بۇرىلىسىنا قۇزىر ءزاۋلىم قىزىل-قوڭىر عيماراتقا كوزى ءتۇستى. قاقپا ماڭداي شاسىندا ءوزى ىزدەگەن ۋنيۆەرسيتەت اتى مەنمۇندامىن دەپ سۇستى قاباق تانىتادى. قالاعا كوپتەن بەرمەگەن «ساداقاسىن» بەرىپ، ماشينادان ءتۇستى، تاۋدان قۇلاپ كەلە جاتقان ساي تاسىنداي داربازادان اعىلىپ كىرىپ جاتقان ادامدار شوعىرى وقۋ ورنىنىڭ ۇلكەن ەكەندىگىن بىردەن بايقاتىپ تۇر.
شاقىرتۋ قاعازى بويىنشا ءوز قۇجاتتارىن رەتتەپ، سول كۇنى اپاق-ساپاقتا جاتاقحاناعا ورنالاستى. مىرتىق بويلى تولىق سارى جىگىت ەسىك اشا قارسى الدى، جانارىنان قايتپاس قايسارلىق بايقالادى. «جاقسىدا جاتتىق جوق» دەگەندەي ەكەۋى تەزدەن اڭگىمەگە كىرىستى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇلكەن ورتاقتىقپەن تۇسىنىسە قاباق قاعىستى. قۇزىر سول كۇنى جاتاقتاسى ۇشقىنعا ىلەسىپ كەشكى كۋرسقا باردى. ولاردى تولىق دەنەلى مەتيس جىگىت 211بولمەدە ساباق ءوتىپ تۇرىپ قارسى الدى. ءوزى كورگەن وقىتۋشىلارىنا مۇلدە ۇقسامايدى، وتە ويناقى دا قاعىلەز. بىرەسە پارتانىڭ ۇستىنە وتىرا ساباق ايتسا، بىرەسە كۋرسانتتاردىڭ جانىنا بارىپ ساباق وتە ءدى. ونىمەن قويماي شاكىرتىن تاقتا الدىنا ەرتىپ شىعىپ، سان ءتۇرلى ساباق مازمۇنىنا قاتىستى كۇلدىرگى اڭگىمە تۋدىرىپ داۋىس ءريتمىن دە مىڭ قۇبىلتا سويلەيدى. مۇنىڭ ەرەكشەلىگى شاكىرتتەردىڭ ءوزى ۇيرەنۋى نە جول كورسەتۋ، ءتىپتى جاڭا كەلگەن قۇزىردى دا ەكى رەت ورنىنان تۇرعىزىپ، جاۋاپ بەرە الماعاننىڭ اقىسىنا ءبىر ولەڭ وقىتىپ، ءبىر ءان ايتقىزدى. سوڭىندا ساباققا بەلسەندى ارالاسقان ۇشقىندى، بۇل ۇشقىن ساعاتى دەپ قوڭىراۋدى شاپالاق ۇنىمەن جالعادى.
مىنە وسىلاي قۇزىر قالادا كۇندەرىن باستادى. قالا — مادەنيەت وشاعى، وندا جان-جاقتان كەلۋشىلەر لەگى ۇزىلمەيدى، ولار ءوز ۇندەرىن الا كەلەدى، بۇندا جاقسىلىق تا، جاماندىق تا بىردەي وركەن جاياتىن ۇلكەن ورتا. بۇندا ادامدار جاڭا ينفورماسياعا ىلەسە تىرلىك جاسايدى. قولىنداعى ديپلومدىق ءبىلىمى، كۇنىنە وقىماسا، ەسكىرەدى، ءۇش كۇن اقپارات الۋدان قالساڭ، ساۋات سىزدار قاتارىنا قوسىلاسىڭ. ەلدەن قانشالىق بۇرىن اقپارات يەلەنە بىلسەڭىز، سونشالىق تابىسىڭىز مولايادى. ادام ساناسىنىڭ جەمىسىن، وسى قالا دەگەن وڭىردە جارىققا شىعارادى. بۇل تاڭدا ءسوزىن ساتىپ، جان باعاتىن ماماندىق يەلەرىنىڭ كوبەيىپ كەلە جاتۋى دا قوعام قاجەتىنەن تۋعان. تىرشىلىك زاڭدىلىعى ءسىزدى ەشقاشان دا بەي-جاي قالدىرىپ قاس-قاباعىڭىزعا قارامايدى. ءبىزدىڭ عۇمىرىمىزدىڭ ءوزى كۇردەلى سايىس. ءبىز تىرشىلىك كۇرەسى ءۇشىن ءومىر سۇرەمىز.
تۇسكى استان كەلگەن قۇزىر مەن ۇشقىن «بەس قارۋىن» اسىنىپ، جاتاقحانادان شىعىپ، باكتەرياسىز مونشاعا تارتتى. الدارىندا اياقتارى ءبىر قارىستان از اساتىن، قارا شۇبەرەك اياق كيىم كيىپ، جىبىرلاي باسىپ كەلە جاتقان شال مەن كەمپىردى كوردى. وتە بەرە جۇزدەرىنە قارادى قۇزىر، بۇلار بىر-بىرىنە مەيىرىمدىلىك شاشىپ تۇرعان جاندار ەكەنىن وڭدەرىنەن بايقاپ شەكسىز اسەرلەنە، ۇشقىنعا قاراشى دەگەندەي ىمدادى، ۇشقىن ولار بىر-بىرىنە ۇقسايدى ەكەن دەدى.
بىزدەر ۇزاق-ۇزاق سىناق ءسۇيىسىن باستان وتكىزىپ، ءتىپتى سەزىم توعىستىرىپ، جۇرەكتەرىمىزدى ءبىر كەۋدەدە سوقتىرىپ ۇيلەنسەك تە، اجىراسۋعا ءوتىنىش بەرەمىز. بۇل كىسىلەر ۇيلەنگەنگە دەيىن ءبىرىن-بىرى مۇلدە تانىماعان دا شىعار، تەك شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا كەزدەسكەن جاندار. ايتسە دە شەكسىز دە تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىك پەن عۇمىر كەشىپ، ءبىرىن-بىرى جابىرقاتپاي ايالاپ كەلەدى، وسكەلەڭ ادامدىق قاسيەت دەگەن وسى بولار دەپ ءتۇيدى قۇزىر. «قىزىل سارايداعى ءتۇس»دەگەن جارنامالىق ماڭدايشا تاقتاسىن كورگەن قۇزىر جولدىڭ ارعى قارسىسىنا ءوتتى، باكتەرياسىز مونشا دەپ جازىلعان، جاتاقتاسىنىڭ ايتقانى بويىنشا تاپقان بۇلار، باسپالداقپەن تومەن قاراي قۇلديلادى، الدارىنان «قارسى الامىز» دەگەن جازۋدى ورانعان قىسىق كوز قوس بويجەتكەن قارسى الدى. اسقان ىلتيپاتپەن قىزمەت كورسەتكەن ولار، ىشكى بولمەگە كىرۋگە رۇقسات بەردى، كىرە سالىسىمەن ەڭگەزەردەي جىگىتتەر كيىمدەرىن شەشىندىرىپ، ارى قاراي جول كورسەتتى، وزدەرى كولشىككە قوسپالارىن قوسىپ، سۋ دايىنداپ، گرادۋسىن تەڭشەدى. شالقالاپ راحاتتا نا جاتقان ەكەۋى اڭگىمەنىڭ تيەگىن مىقتاپ اعىتتى.
— ادامدا ادامدىق (يبالى) سانا، كۇزەتشى(بەيتاراپ) سانا، جىرتقىشتىق (جابايى) سانا بولادى.
قالىپ تى جاعدايدا، ۇيات بولادى دەگەن ادامدىق سانا بار قيمىلىڭدى تىزگىندەپ جۇرەدى، اشۋلانعاندا، قۋانعاندا، ماس بولعاندا ادامنىڭ يبالى ساناسى ءوز قىزمەتىن توقتاتادى، مىنە وسى كەزدە جابايى سانا ىسكە قوسىلادى. جاڭا كورگەن قارا شاقاي كيگەن ەكى قارتتى، ادامدىق سانا عانا جەتەكتەپ ءجۇر، بۇل سانانىڭ باستى ەرەكشەلىگى، ادامدى ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇر، ەرەجە-تۇزىم سىندى ۇلكەن قۇلىپتار ۇستاپ تۇرا دى. بۇگىنگى قوعامدى ۇستاپ وتىرعان ادامدىق سانا. ءتۇرلى وركەنيەتىمىز بەن عىلىمي تەحنيكالىق جەتىستىكتەردى، سول ادامدىق سانانىڭ جەتىستىكتەرى دەۋگە بولادى، سول يبالى سانا عانا بۇكىل ادامزاتقا سەرىك بولسا، وندا بۇل قوعام پاك تە، كىرشىكسىز بولار ەدى-اۋ، — دەپ تامساندى قۇزىر.
كەۋدەسىن سىعىپ جاتقان ىستىق سۋدان كوتەرىلگەن ۇشقىن، جيەكتەگى مامىق توسەككە قىرىمەن جاتتى.
— قوعامدى العا سۇيرەيتىن تاعى ءبىر سانا جىرتقىش سانا، ولار ەشقانداي ويلانباستان ادۋىنداپ جۇمىس جاساپ، قوعامدى دامىتقانىن وزدەرى دە بىلمەيدى، دەدى— ۇشقىن.
— بۇگىنگى ادامدار راسىندا، ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەيتىن، باعدارسىز كەتىپ بارا جاتقان جولاۋشىداي، بەيتاراپ كۇزەتشى سانانىڭ ادامدارى كوبەيدى، ولاردىڭ اناعان دا، مىناعان دا زاۋقى جوق. بەيتاراپتار — بۇلار جانىڭدى جەگىدەي جەيتىن ەشقانداي نارسەگە باس قاتىرمايدى. مىنە بۇل ءبىزدى قۇردىمعا اپاراتىن جول، — دەپ ءتۇيدى ءوز ويىن قۇزىر. پار بولمەسىنە كىردى ەكەۋى، تاماشا جابدىقتالعان، ەلەكتروندى باقىلاعىشپەن تەڭشەلەدى. شىنىندا بولمە جالىنى، بۇلاردىڭ اۋىزدارىن باستىرتىپ، ۇنسىزدىككە كوشىردى.
ادام ءوزىنىڭ سىمىرگەن ەنەرگياسىنا ساي، سىرتقا ءدال سونداي ەنەرگيا شىعارادى، جاقسى ويلارمەن كۇن كەشسەڭ، جاقسى ىستەرگە جولىعاسىڭ، كەرىسىنشە كەراعار ويدا بولساڭ، سولاي سي تاباعىڭ دايىن تۇرادى. ءار ادامنىڭ ءارتۇرلى بولاتىنى دا سوندىقتان، توپىرلاعان قارا ءنوپىر ادامنىڭ ىشىنەن تانىمايتىن بىرەۋدى ولەردەي جەك كورىپ، سۋقانىڭ سۇيمەي تۇرسا، كەيدە كەرىسىنشە، بەيتانىس جاندى جانىڭمەن ۇناتىپ، جۇلدىزىڭ جاراساتىنى قالاي؟ جەر شارىنداعى اتموسفەرا زاڭدىلىعى، ادامدار اراسىندا، مىنە، وسىنداي زارياد قالىپتاستىرعان. جاڭا تۋىلعان نارەستە دە اكە شەشەسىن وسى زارياد ارقىلى تاني الادى.
ەكى جىگىت پاردان شىعىسىمەن جۇقا كوك جامىلعىمەن ولاردى وراپ، كەلەسى بولمەگە باستادى، ءجاننات دەگەن وسى ما دەپ قالاسىز، ۇلدە مەن بۇلدەلى تاماشا ءساندى ءۇي، ەرتەگىدەي مىڭ بۇرالعان پەرىشتە قىزدار، سۇلۋ دا سۇلىكتەي دەنەلەرىمەن قىزىقتىرا جۇتىندىرا ارى-بەرى جۇرەدى، ەكەۋىنىڭ دەلەبەسىن قوزدىرا ەكى بويجەتكەن الاقاندارى مەن جوتاسىنان ۋقالاي باستادى، بەلگىسىز ءبىر سۇيىقتىقتى جاعىپ سيپالادى، راحاتتانعان قوس جىگىت باسقا الەمگە ۇشىپ، عارىشكەرگە اينالدى، تاماشا كۇي ۇزىلمەسە دەپ، ءتىسىن تىسىنە باستى، جاق كىرىسىن اشار ەمەس، بەينە ءتىسىن اشسا، بۇل جان راحاتى ءتىس اراسىنان تۇرا قاشارداي ءۇنسىز.
تەلەەكراندا مىڭ قۇبىلىپ، سان ءتۇرلى بيگە باسقان قىزدار، الەمدەگى ەڭ كوركەم دە سىرلى دۇنيە دەيتىن ايەلدىڭ جالاڭاش دەنەسىن ەركەكتەرگە جارنامالايتىن بويجەتكەندەر. ەسى كەتكەن ەركەكتەردىڭ باسىنداعى سان-مىڭ ويلار لەزدە عايىپ بولىپ، تۇگەلدەي وزدەرىن جوعالتتى. سوناۋ ارعى تەگىنەن تاراعان اسىل قاسيەتتەر، وتباسىنان، مەكتەپتەن، قوعامنان العان ادامي تاربيەنىڭ ءبارى-بارى دە تىم-تىراقاي قاشادى.
— بۇگىنگى تاڭدا بۇقارالىق اقپارات جۇيەسىنىڭ بارلىعى دەرلىك وسى ەرەكشەلىكتەردى پايدالانىپ، قوعامداعى كارى مەن جاستى، ۇرعاشى مەن ەركەكتى، ءبىر ءداۋىردىڭ زامانداس قۇرداسى دەپ ساناپ، ادامدار ورتاسىن وسىنداي تەپە-تەڭدىكتە ۇستاعىسى كەلەدى، تەلەارنادان قاۋىزىن تاستاپ ءدانىن الۋدىڭ ءوزى اسقان ەرلىك، ال تالعاۋسىز تۇردە بۇنىڭ ءبارىن وركەنيەت دەپ قابىلداعاندار قوعامدى نەشە مىڭ جىل ارتقا شەگىندىرىپ جابايىلىق كورسەتۋدە، اقىر زامان دەگەن وسى ما دەپ تاڭ قالاسىڭ، ءبىز ادامزات باسقان ءىزىمىزدى قايتا باسۋعا دايىندالىپ ءجۇرمىز بە؟ — دەپ، تاڭىرقاي سىرتقا شىققان ولار تۇنگى ءۇش بولعانىن ءبىراق سەزدى.
* * *
تاعى سول ۇيرەنشىكتى ءومىر، قۇرعاق قيالعا مىقتاپ جەتىلگەن قۇزىر ويعا تولعاتىپ جالعىز ءوزى وقۋ زالىندا بىردەمەسىن تۇرتپەكتەپ وتىر... قوعامدى قۇرايتىن ادامدار شوعىرى، بۇگىنگى تاڭدا قالىپتاستىرعان جاندىلىق قاسيەتى، سەنىم، تانىمى، دۇنيەگە كوزقاراسى، قورشاعان ورتاعا دەگەن تىرشىلىك قابىلەتى، ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىقتارى، ارمان-مۇراتتارى، عۇمىر كەشۋ ەرەجە تۇزىمدەرى، يدەيالارى تاريح پاراقتارىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى جاسىعى قالىپ، اسىلى سۇرىپتالىپ ادەتكە، سالتقا اينالدى. مىنە، وسىلاي اتادان بالاعا ءداستۇر بولدى.
ءبىز تىرشىلىك ەتۋدى مۇمكىندىگىنشە جەڭىلدەتۋگە ۇرىندىق، دامىعىمىز كەلدى. ايتسە دە دامۋ دەگەن نە؟ دامۋ دەگەن ەشقاشاندا ادامداردىڭ يتاليان كوستيۋمىن كيىپ، فرانسۋز ءاتىرىن سەۋىپ، جاڭا ماشينا مىنۋىمەن، جەر بەتىندە ءزاۋلىم قۇرىلىستاردىڭ بوي كوتەرۋىمەن ولشەنبەيدى. قايتا ول ادام اۋەلى ماتەريانى (زاتتى) كورگەن سوڭ، سول جونىندە تۇيسىك قالىپتاستىرىپ، ميداعى پايدا بولعان ساناداعى«وي» ءسوز بولىپ اۋىزدان شىعىپ، جالپىنىڭ قيالىنا تۇنەي باستايدى. ادامدار ارقىلى ونىڭ شىندىققا اينالۋى جانە ادامدار ومىرىنە تىكەلەي اسەرى — تازا جۇرەكتەن تۋعان «تاماشا وي» عانا دامۋ بولماق. سوندىقتان ويداعى ەرلىك ناعىز ەرلىك.
مادەنيەت ادەت-عۇرىپتان باستاۋ الىپ، وڭىرلىك رەڭ العان ول ادام ساناسىنا ناقتىلى جانە ابستراك تىلى تۇردە جاندى اسەر ەتەدى. دامىعان تۇلعانىڭ ويىنىڭ ناقتىلى بولمىستاعى جاندى كورىنىسى مادەنيەت بولىپ تابىلادى. ءبىز ادامدار سان ءتۇرلى مادەنيەتتەردى قابىلداپ، مەيلىنشە ەركىنسىپ شەكتەن شىعىپ، جىرتقىش كەيپىمىزدى كورسەتە باستاعانىمىز ءۇشىن بۇل ۇلكەن ءقاۋىپتى تىزگىندەيتىن «مورال» كەرەك بولۋدا. مورال قوعامدا ادامدار ورتاسىنداعى بايلانىستىڭ قيمىل جۇيەسىن تەڭەيتىن قوسىندى. مورال بولماۋ، جابايىلىق-ادامدىق قاسيەتتەن ارىلعاندىق. ول ادەت-عۇرىپتان بورىشتىلىق سەزىمى مەن سانالىعى جاعىنان پارىقتالادى. قازىرگى تاڭدا كەيبىر ەلدەر زاڭ مەن مورال ارقىلى مەملەكەت باسقارىپ وتىر.
ءدىن — اللانىڭ قۇدىرەتى مەن ادامدار ساناسىنا قونعان، پارمەندى، كەمەل، مورالدىق زاڭ، ول پايعامبارلار ارقىلى جالعىز جاراتۋشىنى جەر بەتىنە ءتۇسىندىردى. سوندىقتان دا ادامزات ءدىني سەنىمسىز، تاعى باسقا نانىم-سەنىمسىز بولمايدى.
ءدىن دە، مادەنيەت تە قوعام دامۋىنىڭ تۋىندىسى، ەكەۋى دە ادام ساناسىندا فورمالانادى. بەلگىلى قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان، جەرگىلىكتى ءتۇس العان ولار ادامدار ءۇشىن قىزمەت وتەيدى. ادامزاتتى ۇمىتكە شاقىرادى، ولىمنەن امان الىپ قالادى، ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسىن كورسەتەدى، تىرشىلىك ءتارتىبىن تۇسىندىرەدى، مورال تۇرعىسىنان تۇراقتى بولۋدى ۇگىتتەپ، زاڭدىق جۇيە كورسەتەدى.
ءدىن دە، مادەنيەت تە دوگما ەمەس، سوندىقتان، قوعام دامۋىنا ۇلەس قوسا الدى. مادەنيەت تە، ءدىن دە سان ءتۇرلى تۇرگە ءبولىنىپ وركەن جايدى. بۇگىنگى باستىلارى شىعىس مادەنيەتى، اراب مادەنيەتى، امەريكا مادەنيەتى، باتىس ەۆروپا مادەنيەتى، سىندى ۇلكەن توپتارعا بولىنەدى. ايتساق، شىعىس مادەنيەتى سوناۋ ەجەلدەن-اق ءوز عۇلامالىقتارىن مويىنداتىپ، ءعىلىم-بىلىم جاعىنان ادامزاتقا تەڭدەسسىز ۇلەس قوستى. ادام مەن ادام ورتاسىنداعى بايلانىستى ايتىپ، مورالدى، قۇلىقتى بولۋدى ەسكەرتتى، ىزگىلىكتى ادامدىق قاتىناستى ەسكەساقتاپ، ءداۋىردىڭ تۇپكى باعىتىن كورسەتە ءبىلدى.
اراب مادەنيەتى ادام مەن جاراتۋشى قاتىناسىنا باسا ءمان بەرىپ، ادامنىڭ ول دۇنيەدەگى ءحالىن بۇل دۇنيەدەگى جاقسى، جامان ىستەرىنە قاراي تۇجىرىم جاسايتىن، ەرتەڭگى جاعدايىن بۇگىنگى قاتەلىگىنە باي لاپ، جاراتۋشىنىڭ ءابسوليۋتتى ەكەنىن، ياعني ونىڭ جالعىزدىعىن ۋاعىزدايتىن يسلام ءدىنىن ناسيقاتتا دى، ادامزاتقا يگى مادەنيەت تاراتتى.
امەريكا الەمدىك گەوساياسات جۇرگىزىپ، قارجى نارىعىندا جوعارى ورلەۋ جاعدايىن تۋدىردى، سونى مەن باسقالاردى وزىنە قاراتىپ، وزىندىك وركەنيەت جاراتتى. ەۆروپا مادەنيەتى ادام مەن تابيعات ورتاسىنداعى تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ، عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالاسىندا جاڭالىق تۋدىردى جانە شىعىس مادەنيەتىن ارى قاراي دامىتىپ، ادامزاتقا وركەنيەت ۇلگىسىن كورسەتتى.
اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن كوكتەن تۇسكەن يسلام، حريستيان، ياحۋدي دىندەرى مويىندالسا، تاريحىنىڭ ۇزاق تىعىمەن «بۇددا» ءدىنى اتالادى. اللا 124 مىڭپايعامباردى ادامدار اراسىنا ىلگەرىندى-كەيىندى جىبەرىپ، ادامزات ساناسىنا نۇر قۇيدى. ەڭ سوڭعى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س) يسلام ءدىنىن تاراتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. بۇل ءدىن ەشقاشان دا وزگەرمەيتىن ادام كوكىرەگىنە نۇر، كوڭىلىنە ىزگىلىك بەرە ءتىن، قازىرگى ۇمبەتى ەڭ كوپ، ەڭ سەنىمدى، ەڭ تازا ءدىن. ءبىز دارا تۇلعا بولىپ كەلگەن قۇل-قوجا احمەت ياسساۋي بابامىز ءوزىمىزدىڭ تىرشىلىگىمىزگە سايكەستىرىپ، دالالىق وركەنيەتىمىزگە يسلام ءدىنىن ىڭعايلاپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتادى. مىنە، بۇل ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇلت بولىپ تۇرۋىمىزدى ودان سايىن نىعايتتى. ادەت-عۇرپىمىزدى كوركەيتتى.
ءدىن مەن مادەنيەتتىڭ ادام ساناسىنداعى دامۋىنا بايلانىستى ادامدار بۇل كۇندە بيولوگيالىق پراگماتيف ادامدار جانە رامانتيكالىق دەپ ەكى ۇلكەن توپقا ءبولىندى. پراگماتيف ادامدارى: وزدەرىنىڭ بيولوگيالىق مانىنە عانا ۇڭىلەدى، ادام وتە جىرتقىش، جاۋىز، وسى بىتكەن دۇنيە تۇگەل بىزدىكى دەپ، وزبىرلىعىن اشىق كورسەتىپ، الدىداعى جۇمىستارىن تاۋەكەلمەن ىستەپ، جىگەرلىلىك تانىتادى. سان ءتۇرلى (قۋلىقپەن) اقىلمەن اقشا تابۋدى عۇمىر ءسۇرۋدىڭ قۇبىلاناماسى ەتىپ، قۇندى قاعازدارعا تابىنىپ، ادامدىق بايلانىستى اقشامەن ولشەيدى.
رامانتيكالىقتار ادامنىڭ قوعامدىق مانىنە عانا ۇڭىلەدى. ادام وتە نازىك تە، كۇردەلى اقىل يەسى دەپ، بار ءىستى اقىلدىق تانىمعا كوتەرىپ، ويلانىپ-تولعانىپ ىستەۋدى قالايدى. تەك تازا ەڭبەگىمەن ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. ولار ادامدار ارىسىندا اقشاعا ساتىپ الۋعا بول مايتىن نارسەلەر بار دەپ قارايدى.
ءوز كەرەۋەتىنە ەندى كەلىپ جاتقان قۇزىر قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان ءال-فارابي باباسى مەن اباي اتاسىنا قاراپ ۇيقىعا كەتتى. باباسى ءابۋ-ناسىر اقشانىڭ ورنىنا اينالىسقا تۇسەتىن ەرەكشە ەلەكتروندى سيفر جاساپ شىعىپتى، ادامداردىڭ كىندىگىندەگى كۇلىنەن قۇدىرەتتى «كود» تاۋىپ، ادامزاتقا قازاقتىق جاڭاشا يدەولوگيا تاراتىپ، الەمنىڭ ۇستازىنا اينالىپ جاتسا، اباي اتاسى وزىمەن بىرگە ەل جايىن ايتىپ، ەكى ەزۋى قۇلاعىندا بۇگىنگى جەتىستىككە ءماز بولىپ جاتتى.ءبىر سارىندى ۋنيۆەرسيتەت ءومىرى ساباقحانا، كىتاپحانا، اسحانا، جاتاقحانا، سۋحانا، دارەتحانا، شايحانا، تاجىريبەحانا، ەمحانا، دەپ بۇل اپتانىڭ دا سوڭىنا جەتكەن ولار، تاڭەرتەڭ ەرتەرەك تۇرىپ بازار ارالاۋعا كەلىستى.
ادامنىڭ كوپتىگىنەن ەسى شىعىپ، جانى تۇنشىققان قۇزىر، ءوزىنىڭ نە ساتىپ العالى كەلە جاتقانىن ۇمىتىڭقىرادى، جۇيكەنى توزدىراتىن، قىم-قۋىت قارا بازار، بۇل اتاقتى ارداچياۋ بازارى ەدى.
ونداعىلار ىڭعايى كەلسە تۇلكى، بولماسا قاسقىر بولا قالاتىن ناعىز «حامەلەوندار»، كىمنىڭ قالتاسىندا قانشالىقتى اقشاسى بار-جوعىن الىستان سەزەتىن پسيحولوگتار، ولار تەك قاراپايىم جۇرتتان قوسىمشا قۇن سىعىپ الاتىن كاسىپكەرلەر. ولاردىڭ قيالى اقشا جانە اقشا. بىزدەر ءبىر ءتۇرلى تويىمسىزدىقا ۇمتىلىپ، تىرشىلىك جەر شارىمىزدا ءوز قادىر-قاسيەتمىزدى كەتىرىپ، ورەسكەل قىلىقتار جاسالۋدامىز، ءوز ورنىمىزدى جوعالتۋعا بەتتەپ بارامىز....
«دوللار بار ما؟ كەلشى! الشى!» دەپ، قۇلاقتى تۇندىراتىن داۋىسىمەن الدىڭدى وراپ، كەس-كەستەيدى. «نە كەرەك، ءقازىر ساتىلمايتىن ەشتەڭە قالعان جوق» دەپ، اقشا ءۇشىن جانىن قيعىسى كەلەتىن جۇرت. يت تىرلىك ءوستىپ يت ەتسە، بىردە جىلان بولىپ بۇل دۇنيە شاعادى پەندەسىن. اياعىڭا ورالاتىن بالا قايىرشى مەن باس قويىپ تاعزىم ەتەر بەيشارا انا قايىرشى، «تاۋبە» دەپ جاعاڭدى ەرىكسىز ۇستاتادى.
وي، ءبالى، سونىڭ كەيبىرى اسقان باقۋاتتى بولادى دەيدى، دەسە دە جاس كەزىنەن قالىپتاسقان «ماماندىعى» بولعاندىقتان، سول شارۋاسىنان رۋحاني ءلاززات الادى، ادام ەڭ اۋەلى ماتەريالدىق قاجەت ءۇشىن جان اياماي كۇرەسەدى، ونىمەن كۇرەسىپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ سىرلىلىعىن، قيالىن جوعالتىپ، ادامدىقتان دا ايىرىلادى. ال، ەكىنشى كەزەڭدە ماتەريالدىق جاق تولىقتانعان سوڭ، رۋحاني ءلاززاتقا بوي ۇرادى، بوي ۇرۋ دەگەن وسى دەپ شىندىق ومىردەن تايقىپ كەتسە، مۇلدەم بولمايدى. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ەلدەر ماتەريالدىق قاجەتتىڭ قامىمەن كۇرەسە وتىرىپ، ودان رۋحاني ءلاززات ىزدەيدى، تاعى كەيبىر ەلدەر دامىدىق دەپ، ءومىر ءسۇرۋدى جەڭىل كۇيگە اينالدىرادى. ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەپ، رۋحاني وركەنيەت جاراتادى. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قايىرشىسى دا باسقاشا. مۇنداعىلار جۇرتقا مۋزىكا سىيلاپ، كوپ ادامدى يت تىرلىكتەن از دا بولسا سەيىلدىرەدى. ال ولاردىڭ ماتەريالدىق جاعى اۋىز تولتىرارلىق دارەجەدە، دەسە دە ول كوشە قايىرشىسى. تەرەڭىرەك ويلاساڭىز، كەيبىرەۋلەر بوستاندىقتا ءوز وتباسىندا دۇنيەسى تۇگەل بولا تۇرا جان دۇنيەسىن تار قاپاستا قاماپ، تۇنشىعا ءومىر سۇرەدى، تاعى بىرەۋلەر تۇرمەدە وتىرىپ، جان دۇنيەسى شالقىپ بوستاندىقتا سان ويمەن الىستى شارلاپ توم-توم رومان جازىپ، عۇمىر كەشەدى، شىنىندا تاڭعالارلىق.
بۇل دا شيمىر جانە شياۋ شيمىر بازارى.
— كەلىڭىز، كورىڭىز، ارزان، قالاعانىڭىز سىزدىكى، قالعانى بىزدىكى، وزىڭىزدەن اقشا اياماڭىز، ەڭ اۋەلى كيىم ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك، بۇل كۇندە ءبارى دە كيىمىڭە قارايدى، كيىپ كورگەنىڭىزگە اقى دامەتپەيمىز، اقشاڭىز وزىڭىزدىكى، ورايدى جىبەرىپ الماڭىز، ەڭ سوڭعى جارتى باعامەن ساتۋىم. ءسىزدىڭ كەلبەتىڭىز ەرەكشە تاماشا، اتتەڭ، اتتەڭ، جاراسار ەدى سىزگە! دەپ، سان ءتۇرلى تاسىلمەن وزىنە تارتادى، بەرمەسىڭدى الادى، ساتپاسىن ساتىپ ۇلگىرەدى، تىرلىكتى بارىنشا ءسۇيىپ، نە بەزىنىپ قولىڭداعى بار اقشاڭدى اياماي جۇمساۋعا ماجبۇرلەيدى.
— اپاي مىنا كوستيۋم شالبارىڭىز قانشا تۇرادى؟ — دەدى ۇشقىن.
— ساعان قۇيىپ قويعانداي جاراسادى، ءتۇسى دە سەنى اشادى، رازمەرى دە لايىق. ەكى پار عانا قالدى يتاليادان اكەلىنگەن، باعاسى 500-اق يۋان.
— باعاسى قىمبات-قوي.
— سەندەردەي كەلبەتتى جىگىتكە ارزانداتايىن، 440 يۋانعا بەرەم.
— اپاي بۇل كورمەگە قويعان زات ەمەس شىعار، كۇن وتكىزۋ ءۇشىن دە تۇرماعان بولارسىز، اقشا اينالىمدا بولۋى كەرەك، الۋشى كەلگەندە، ساتۋ كەرەك، ەرتەڭ مودىدان قالسا، وتپەي دە قالار.
— كيشى كورەيىك، ساعان ارناپ تىگىلگەندەي، بۇل كۇن دە ادامدار كيگەن كيىمىڭ، قولىڭداعى ساعاتىڭ، ءشاش ۇلگىڭ، سەبىنگەن ءيىس سۋىڭنان، وزىندىك مادەنيەتىڭدى كورەدى. كەرەمەت، ايتپادىم با، كوكتەن تۇسكەندەي وزگەردىڭ! — دەپ ساتۋشى تاڭعالىس كورسەتتى، اينا الدىندا تۇرعان ۇشقىن وزىنە قىزىعا قارادى.
— انا قالعان بىرەۋىن سەن الساڭشى، ءبىر جۇپ بولىپ جۇرەسىڭدەر، ەڭ سوڭعى بىرەۋى، ول كومپانيا تازا ءارى ساپالى توۆار ءوندىرىپ ۇلكەن شىعىنعا باتىپتى.
— ونىسى قالاي؟ — دەپ سۇرادى ۇشقىن.
— سەبەبى، ۇقساس ارزان تاۋارلار قاپتاپ كەتكەن، جۇرتتار سونى الادى.
— ەندى مەن سياقتى جاقسى ادام تاپپايسىڭ، — دەپ كەلەسى كاستيۋمدى دە قۇزىرعا كيدىردى ساۋداگەر ايەل.
— تاعى ارزانداتىڭىز، ەكەۋ الدىق قوي، — دەپ، كيىمگە دەگەن قىزعۋشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ قويدى.
— (ۇناتىپ تۇرعاندارىن سەزگەن ول) ءتۇستىم 350 يۋان بولسىن — دەدى، مەنىڭ سەندەردى كورىپ، قىز كەزىم ەسىمە ءتۇسىپ تۇر، قىز بىتكەن ارتارىڭنان ەرە كەتەر— دەپ، اسقان جىمىسقى قىلىق تانىتا كۇلدى، ەندى سەندەرگە گالۋستوك، كويلەك، بولسا قانداي عالامات بولار ەدى! — دەپ، سيپاي قامشىلاپ كەتتى.
— اقشامىز ءبىتتى، — دەپ شەگىندى ەكى جىگىت.
— كەلەسى جولى بۇدان دا ارزان بەرەمىن، دوستارىڭدى دا ەرتىپ كەلىڭدەر، تاپسىرىس بەرەم يتالياداعى كومپانياعا، — دەپ سوزىمەن ۇزاتىپ سالدى.
— «ساۋداگەردىڭ يمانى — وتىرىك ايتۋ»، — دەدى قۇزىر.
جىلاننىڭ قابىرعاسىنان ەت الىپ جەيتىن جانداردان قۇتىلعان بۇلار بازار شەتىندەگى ءدامحانانىڭ بىرىنە كىردى. ورتالارىنا تورە تاباق تاۋىق ەتى كەلگەسىن، ەكەۋى سۋىق سىرانى ىشۋگە باستى.
— كيىمىمىز ءۇستىمىز دە توزسىن، دەپ، توست كوتەردى ەكى دوس. شاينەكپەن قىزىل اراقتى دەمدەپ اكەلگەن بويجەتكەننىڭ بۇلتىڭداعان بوكسەسى ەكى ەركەكتى ەرىكسىز كوز ءسۇزدىردى.
— قۇرەكە، تۇسىنىستىگىمىز ارتا بەرسىن، اعىلشىن ءتىلىن جاقسى ۇيرەنىپ، ۇلتىمىز ءۇشىن سۇبەلى ەڭبەك ەتەيىك، الاشىڭ ارىستاي ازامات بولسىن، — دەپ، تىلەك ءبىلدىردى ۇشقىن. ەكەۋى ەرتەدەگى بابالارداي قانعا بارماق باسىپ، انت بەرىپ دوستاسپاسا دا، جاندارى جاقىن توعىساتىن ءبىرىن-بىرى قاباق قاعىستارىنان تۇسىنەتىن كۇيگە جەتتى. ارجاقتارىنا ەل قونعان ولار تاعى دا شاينەكتەگى قىزىل اراققا كەزەك بەردى. جايلاۋدان ەل كوشكەندەي قۇلا زىعان تاباق ءىشىنىڭ ءار جەرىندە قىزىل بۇرىش پەن كينودان كورەر قوڭقيعان مۇرىنعا ۇقسايتىن كار توپتار، كوپ نارسەنى ويعا سالادى، اتا-بابامىز ارمانداعان قازاق ەلى شاڭىراق كوتەرسە، شىركىن! ورىستىڭ وتارىنان قۇتىلسا ەكەن، ەسىڭ باردا ەلىڭ تاپ — دەپ، وركە نيەتىمىز اداسپاي تۇرعاندا، اتا-جۇرتقا تابان تىرەر ەدىك اۋ، — دەدى قۇزىر.
— «قايدا بارساڭ، قازاننىڭ قۇلاعى ءتورت» دەگەن، — رۋحىڭ دى شىڭداپ ەرىنبەي ەڭبەك ەتسەڭ، مەن مىنا ۇلت، ول انا ۇلت دەگەن ءتۇرلى يدەيالىق قۇرساۋلاردى جويىپ، جەر بەتىندە ادام بولىپ دامۋ كەرەك، جاھاندانۋ الەم ادامدارىن جارىققا شىعارادى، ولاردا شەگارا سىزىعى جوق، قاي جەردە ءومىردى ءماندى وتكىزسە، سول جەردە تىرلىكتىڭ ءاربىر مينۋتى شاتتىقپەن قۇرايدى. ءومىردى وزىڭە ءتيىمدى عىپ وزگەرت، قالاۋىڭ بويىنشا ءومىر ءسۇر، تىرلىكتىڭ تىزگىنى ءوز قولىڭدا. جۇرت نە دەسە و دەسىن، ءومىر وتكەلىن تاپساڭ، الاڭ بولماي كەشىپ ءوت، بىرەۋ ماقتاسا، اسپانعا ۇشىپ، داتتاسا جەرگە كىرىپ كەتپەيسىڭ، — دەدى ۇشقىن.
وسىلاي ەكەۋى ءىش پىستىرار وقۋدان ميىنداعى تۇنبالارىن تازارتتى.
ەكەۋى جاتاقحاناعا قاراي ىمىرت جامىلا بەت الدى. كوشە تولى ادام، قايشالىسقان كولىك، تىنىمسىز تىرشىلىك، جىمىڭداعان سان ءتۇرلى شىراق ءوزارا بۇعىنباق ويناپ تۇرعانداي سونەدى، جانادى.
كوكتەم حابارشىسى اق ءتوس قارىلعاشتارمەن جارىسا كەۋدەلەرى مەن توق بالتىرىن كورسەتىپ، قىستىڭ اقىرلاسقانىن ەسىڭە سالاتىن قىزدار، ساناڭدى سان جاققا بۇرادى…
كوكەلەرى ارقىلى تەزدەن رۇقسات العان قۇزىر زاۋرەسىن ەرتىپ ىشكى عارىشقا ۇشۋ اپاراتى قويىلعان بولمەگە كەلدى، ۇلتىق كيىم كيگەن قازاق قىز، جىگىتتەرى جولاۋشىلارعا عارىشقا ۇشۋدىڭ ەرەجەلەرىن ۇيرەتىپ ءجۇر. بۇل قازاقتىڭ ايگىلى عارىشقا ۇشۋ الاڭى — بايقوڭىر. جەردەن كوتەرىلگەندە باج ەتكەن زاۋرە قۇزىردىڭ باۋىرىنا تىعىلدى، الايدا قاتتى تاعىلعان رەمەن قوزعالتار ەمەس، ەكەۋى جانارىن توعىستىرا كوككە قالىقتاپ بارادى. قۇزىردىڭ باسى اينالىپ، جۇرەگى قىسىلىپ، قارا تەرگە مالشىنا، شوشىپ وياندى. كەۋدەسىنە قوس قولىن سالالاستىرا ۇيىقتاپ قالعان ول قولىن بوساتا، قىرىنداپ جاتتى.
ەكى جىگىت ۋادەلەسىپ ۇيىقتاعانداي ءبىر مەزەتتە ورىندارىنان تۇردى. قار جاۋار نە نوسەرلى داۋىل تۇراردىڭ الدىنداعى جىلىمىق ساتكە ۇقسايتىن، ەمتيحان الدىنداعى ەشكىم ەشكىمگە قاباق شىتپايتىن مامىراجاي كەز بۇل.
ۋنيۆەرسيتەت تايقازانىنان، اناۋ جۋان قۇرساق، قاپاق باس اسپازدىڭ قولىنان بىرگە ءبىر جىل ءدام تاتتى، مىنە، سوندىقتان ورتاق ءدام ورتاق مىنەز قالىپتاستىردى بۇلارعا. تىرشىلىككە بەيىمدەلىپ قالعان قۇزىر ءبىلىم ورداسىنا كەلگەن سوڭ، اسپانداعى ايعا بالار قىپشا بەل ارۋلار مەن زاۋرەگە ۇقسايتىن اسەم بويجەتكەندەر ونى جاساڭعىراتتى، جىگىت كەزىن ەسىنە سالدى. دەسە دە بۇرىنعىداي ەمەس، سەزىمدىك تانىمنان اقىلدىق تانىمعا كوتەرىلگەن جىگىت اعاسى، بۇل كۇندەرى ول باسقا بىردەڭەنى اڭسايتىن، بەلگىسىز ءبىر زاتتى زارىعا ىزدەيتىن داعدى تاپتى. دەسەدە شىندىقتىڭ اتى شىندىق، الدىڭعى جولعى ەمتيحاندا تاعى سول اعىلشىن تىلىنەن تومەن باعا الدى، بۇل جولى تاعى سولاي بولسا، ءبىر جىلدىق ەڭبەگى ەش كەتەدى، تاعدىرى دا وسى مەمەلەكەتتىك ەمتيحانعا تىكەلەي بايلانىستى، بۇدان جاقسى باعا الماعانداردى ەشقانداي جۇمىسقا تۇرا الماعا نىن كورىپ تە ءجۇر، ۇيرەن، ۇيرەن جانە ۇيرەن قۇرەكە دەيدى ءوزىن ءوزى قامشىلاپ. مىنە وسىلاي كوپ ىزدەر قالدىرعان ستۋدەنتىك ءومىرىنىڭ دە قىزىعى تاۋسىلۋعا شاق قالدى. اعىلشىن ءتىلدى مەڭگەرۋدىڭ تالاپتارى بارعان سايىن قيىنداپ دارەجەلىك ەمتيحانىنان سەگىزىنشى دەڭگەيگە جەتپەسە، ديپلوم بەرىلمەيتىنىن ەستىگەلى بەرى جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، جان تالاسا دايىندالىپ ءجۇر. بۇلار كەشەگى بازاردا وتكەن كۇنىنە وكىنە كىتاپقا باس قويدى، ءبىراق قانشا قۇلشىنسا دا، بۇرىنعى ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعانىنداي وقۋ ۇلگىرىمى جوق.
* * *
ون ەكى جىلدىق توككەن تەرى تەككە كەتپەي، اقىرى ارمانداعان جوعارى وقۋ ورنىنا قوس وكپەسىن قولىنا الىپ كەلگەن قۇزىردىڭ باقىتتى كۇندەرى ءبىر جەتىگە دە جەتكەن جوق. مىنە، ءدال بەسىنشى كۇن. بولمەنىڭ ەسىگىن تەۋىپ كىرگەن سارى جىگىت امان — سالەمگە كەلمەستەن، كەرەۋەتتىڭ باسىنداعى ءىلۋلى تۇرعان قايىس بەلدىكپەن بىتىرلا تا ساباي باستادى بۇلاردى. بيىلعى تۇلەكتەر ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەرلىك كورسەتىپ، اعا كۋرستىڭ ستۋدەنتىن باس سالىپ ساباپ تاستادى. قىرسىقتىڭ باسى سول سارى جىگىتتەن باستالدى. ون كۇندىك دەمالىستان ورالعان بۇرىنعى كۋرس ستۋدەنتەرى ەسىككە تىنىم بەرۋدى قويدى. ءتۇن بالاسى ۇيقى بەرمەي، ەسىك تەبىلىپ، ساۋ ەتىپ ءبىر توپ جىگىت كىرىپ كەلدى، كۇندە سىباعالارىن جاقسىلاپ بەرەدى، اقىرىنداپ تاياققا دا ۇيرەنىپ قالدى بۇلار.
تاعى دا ءتۇن، شىرت ۇيقىدا جاتقان جىگىتتەر اششى تاياقتان شوشىپ وياندى، تارس ەتىپ تەرەزەنىڭ تالقانى شىعا سۋىق اعىس گۋلەدى، كەرەۋەتتەن جەرگە تۇسكەن دە، كوبىنىڭ بۇتىندا ىلەرى دە جوق ەدى، دىرىلدەپ ەكى قاتار ءتىزىلدى، كۇزدىڭ تۇنگى سۋىعى كوپتەن كورمەگەندەي سۋ ماڭداي تىنتە باستادى. جايشىلىقتا بىلىنبەيتىن سەمەنت ەدەن يەسىن جاڭا كورگەن يتتەي تاباننان يىسكەلەيدى، ورتادا نەمىستىڭ سولداتىنداي سۇستى سارى جىگىت: «ەي، قازاقتار، ءوزارا سوعىسىپ نە بولدى سەندەرگە؟ توبەلەسكىش بولساڭدار، ءما جۇدىرىق، ءما شاپالاق، سوعىسىڭدار ەندى»، — دەپ، بارىنە بىردەن شاپالاق بەرگەندە، ۇيقىلارى شايداي اشىلدى. كەلەسى تيگەن جۇدىرىق ودان سايىن شيراتا ءتۇستى. «كەل، ەكەۋىڭ جۇدىرىقتاس» — دەپ، بۇگىنگى توبەلەستىڭ اتاماندارى جاسار مەن قۋانىشقا تاعى جۇدىرىق جۇمسادى. «قانداي ءىس بولسا، بىزگە ايت شەشمىز. جەر بەتىندە ات توبەلىندەي از عانا قازاقپىز، قانشالىقتى جالپى لىق توعىسۋ بولعانىمەن سونشالىق ۇلتقا، ۇلىسقا جىكتەلە بەرەدى، مىنە وسىلاي مادەنيەت قاقتىعىسى تۋىندايدى. ءوز ۇلتىڭدى ءسۇيۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءبىر بولمەدەگىلەر ءبىر-بىرىڭدى جاقسى كورىڭدەر، سەندەردى تابىستىراتىن ورتاق قاندىلىق پەن بىلىمگە دەگەن ۇمتىلىس بولماق»... وسىلاي وقىلعان لەكسيا ءتورت ساعاتقا سوزىلىپ تاڭەرتەڭگى اسقا ۇلاستى. بۇل سوزدەرىنە قاراپ قۇرساعىڭ تويسا، ۇرعانىنا قاراپ قارنىڭ اشادى، قانداي ادام دەپ ءجىپ تاعا الماي دال بولدى بۇلار.
شىن مانىندە بۇگىن قابىرعالاس بولمەدەگى قۋانىش پەن جاسار كۇندەلىكتى تۇسكى دەمالىستا بىلەك كۇشتەرىن سىناسقان، ەكەۋى دە ەكى بولمەنىڭ مىقتىسى. مىرتىق دەنەلى، بۇقا قاباقتى. قۋانىش سەن قولىڭدى تايدىرىپ جىبەردىڭ دەپ ۇزىن بويلى، اتجاقتى، شىمىر دەنەلى جاساردى جۇدىرىقپەن پەرىپ جىبەردى. سول سول-اق ەكەن، قارىمجى قايتارىلىپ، الاقانداي تار بولمە ۋ-شۋعا ۇلاسىپ، شىلقىلداتا تيگەن جۇدىرىقتاردىڭ سوڭى يت جىعىسقا ۇلاستى. بۇندايدا اجىراتار جان بولسىن با، بىرگە-بىر دەپ جاندارى كىردى قىزىقتى تاماشالاپ. ەندى، مىنە، ناعىز مىقتىلار زالعا شىعىپ، قالعان توبەلەسىن جالعادى، تۇمسىقتارى قانعا بوگىپ، ىرسىلداپ بارىپ زورعا توقتاعان.
باستابىندا ەسىكتى مىقتاپ بەكىتىپ، دىرىلدەپ ۇيىقتاپ، تۇسىمەن ءوڭى ارالاسىپ كەتۋشى ەدى بۇلاردىڭ، ەندى، مىنە، تارس ەتىپ تەبىلىپ شالقالاي اشىلاتىن ەسىككە دە، ۇيرەنىپ قالدى. ەگەر بىرەۋى ءبىر كۇن جوق بوپ قالسا، ەرتەسىنە تولىقتىرىپ تاياق جەۋمەن بىرگە شتراف تاياقتى دا قابىلدايدى.
— تاعى ءتۇن جارىم، اشىق بولسا دا، ەسىك ادەيىگە تەبىلدى، گەپىڭ بامو؟(اڭگىمەڭ بار ما؟) وشۋق دەمەمسا؟(اشىق ايتپايسىڭ با؟)، — دەپ، شۇلدىرلەگەن شىلپيگەن ارىق جىگىت، شاپالاقپەن جانىدى جاتقانداردى، امال نەشىك؟
— نە جەدىڭ كەشكى اسقا؟ — دەپ، تەرەزە جاقتاعى مۇراتتى جان القىمعا الدى.
— لاعمان.
— ۇيىڭە جانىڭ اشىسا بولماي ما؟ اقشا تابۋ وڭاي ما مىنا زاماندا، شاپالاق تارس ەتتى بەتىنە.
— سەن نە جەدىڭ؟ — دەدى كەلەسى كەرەۋەتتەگى جاسارعا.
— ءشاي-نان.
— ەي، اۋىرىپ قالساڭ قايتەسىڭ، سىرتتا جۇرگەن دە، دۇرىستاپ تاماق ىشپەيسىڭ بە؟! — دەپ، ونىڭدا سىباعاسىن جاقسىلاپ بەردى.
— سەنشى؟ — دەدى كەلەسى ەربولعا.
— كوجە ءىشتىم.
— تويىمدى تاماق جەمەيسىڭ بە؟ اش ادام قايدان ساباق بىلەدى؟ وسىلاي جالعاسقان شاپالاق ءبارىمىزدى دە قۇر قالدىرعان جوق. دەمبەلشە كەلگەن تولىق قورتىق قارا جىگىت كەلەسى تەرگەۋدى باستاپ كەتتى.
— ەي، سەن كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ — دەگەن سۇراقپەن مۇراتتان باستالدى.
— اكەمنىڭ.
— اكەڭنىڭ اتى كىم؟
— مۇستافا.
— اكەم، قىران دەپ ايت!- دەپ كىجىنگەن ول، باسىنان جۇدىرىعىمەن قويىپ قالدى. ولار سوندا عانا ونىڭ اتىنىڭ قىران ەكەنىن اڭعاردى.
شاپالاقتى دا، جۇدىرىقتى دا جىلى قابىلدايتىن بۇلار، قىراننىڭ ۇلى بولىپ كەلەسى جۇدىرىقتى دا قارسى الدى. ولار كەتىسىمەن سەنى ولاي ۇردى، مەنى بۇلاي ۇردى،—دەپ كۇلەتىندى دە شىعاردى. و، باستاعى جىلايتىندارىن ۇمىتتى. ەڭ سوراقى قولدارىنا ءبىر تيىن بەرىپ مىناعان اراق، تەمەكى الىپ كەل، قالعانىن قايتار،—دەپ ماي قۇيرىقتان تەبەتىنىن قايتەسىڭ. كۇندىز تاربيەشى قىتايدىڭ قالىڭ قاباعىنىڭ استىندا، شىجىعان ىستىق پەن قۇم ۇشىرار بورانعا قاراماستان، قاتاڭ اسكەري ءتارتىپتى ورىنداۋعا مىندەتتى بۇل بەيباقتار. قولى نە اياعى كەلمەي قالسا، الاقاندارىن جايدىرىپ بەلدىكپەن سابايدى، دەنەسى تولىقتاۋ جارقىننىڭ بىرەسە قارنى، بىرەسە بوكسەسى قاتاردى بۇزىپ تاياقتى اياماي جەگەنى ءالى ەسىندە. قىل اياعى تاماقتىڭ وزىندە دە قاتاڭ قاباق بۇلاردى باعىپ تۇرادى. الدىنا قويعان تاماقتى جەي الماي قالسا دا، باسى بالەگە قالادى. اسحاناعا كىرەردە دە، شىعاردا دا جۇڭگو تىلىندە وتانشىلدىق ءان ايتۋ پارىز. سول كۇندەردىڭ بىرىندە ساۋ ەتىپ سىرتتان كەلە قالعان قالا بۇزاقىلارى تۇنگە قاراي №506 بولمەدەگى سەگىز بالانىڭ بىرەۋىن ءولتىرىپ، قالعاندارىنىڭ شاشىن قىپ-قىزىل قانعا بوياپتى. سودان سوڭ عانا ۋنيۆەرسيتەت جاتاقحاناسىنىڭ باسشىلارى اۋىستىرىلىپ، بۇرىنعى ستۋدەنتەر مەن بىرگە اراق ىشەتىن جاتاقحانا قىزمەتكەرلەرىن جۇمىستان قۋىپ ءتارتىپ كۇشەيدى. دەسەدە بۇلاردىڭ ايانىشتى ءومىرى جاسىرىن جالعاسا بەردى، كۇندىز باسقا جاقتا باس ساۋعالايدى، وقيمىز دەپ كەلگەن جاس تالاپتىڭ ارماندارى ۇلكەن كۋرستار دىڭ كۇرەكتەي تابانىندا اياۋسىز ەزگىلەندى. كوز ءىسۋ، باس جارىلۋ، بۇلاردىڭ تاڭ قالمايتىن ءىسى. بەسىنشى قاباتقا كەشكىلىك وقۋدان سوڭ عانا، مىسىق تابانمەن باسپالاپ زورعا جەتەدى.
ول قاباتتا الدەقاشان «كومۋنيزم ورناعان». وندا اۋىستىرىلمايتىن كيىم تەك قانا دامبال، ونداعى بەسجۇزگە جۋىق ادامنىڭ بارلىعى ورتاق كيىنەدى، تىرناق بۇگىپ، جاسىرىپ قالار جەكەشە دۇنيەلەر بولمايدى، ساندىق، سۋمكالاردىڭ بارلىعى اشىق، ال بۇلار تەك اعا كۋرستاردان قالعان كىر، ەسكى كيىم مەن، ۇساق-تۇيەك اقشالارمەن عانا كۇنەلتەدى.
كەشكە قاراي كىرىپ كەلگەن قارسى بولمەدەگى ەكى بەتىنە قانى تامعان جىگىت، «ەرتەڭ ءبىر جاققا بارامىن، تاڭعى بەستە وياتىڭدار»، — دەپ تاپسىرما بەردى دە شىعا جونەلدى.
ازاندا جۋىنۋ بولمەسىندە ءتىس پوروشوگىڭدى پايدالاناتىن «اعالارى»، سابىندى قوسا الىپ كەتەدى. ءتىپتى اجەتحانادا وتىرعاندا، ءوز «قىزىعىن» ۇمىتىپ، سىرىلا ورىن بەرىپ جالقاۋشا ەكى «وتىرۋعا» ءماجبۇر بولادى، قىزىعىنان شىجىعى كوپ، العانىنان بەرگەندەرى كوپ، جان دۇنيەلەرىن بىت-شىت ەتكەن «پەرۆاك» ءومىردىڭ سوڭىنا شىقتى، ءتىرى قالعاندارىنا شۇكىر دەپ. اساۋ ارمان مەن الىستاردى قيالداپ كەلگەن ۇلكەن كەۋدەلەرى كىشىرەيىپ، كىشىنى ايالاپ، ۇلكەن ءدى قۇرمەتتەۋدى ۇيرەندى، الايدا رۋحى مۇقالىپ، تالانتىن جوعالتتى بۇلار.
اۋىلدا كوزى اشىلماي جۇرگەن قانشالاعان قارا كوز تالانتتار وسى ورايعا جەتۋگە ءزارۋ بولىپ ءجۇر دەسەڭشى! ال جەتكەن بۇلاردىڭ ءتۇرى مىناۋ. عۇمىر ويلاعانىڭداي كەرەمەت تە ەمەس، تىم جامان دا ەمەس. ول — تەك قانا ارپالىسا كۇن وتكىزۋ. ەكىنشى وقۋ جىلى. بۇلار كادىمگىدەي اعا بوپ ۇلگىردى، پەرۆاكتار كەلىپ جاتىر، وزدەرىن جىل بويى ساباعان سولارداي ولارعا كوز الارتىپ، جوندارىن كۇجىرەيتە قارايدى.
التىن كۇزدىڭ ءبىر كەشىندە، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەستورانىندا اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ، كول-كوسىر داستارحان جايىلىپ، ءبىر وقىتۋشىنىڭ تويى بولىپ جاتتى. بەلسەندىلەر قاتارىندا جۇرەتىن قۇزىر تويدى سوڭىنا شىعارىپ، ءبىر شەلەك سورپانى جاتاقحاناعا الىپ كەلدى، وزدەرىنەن قالعان سورپانى پەرۆاكتارعا دا ۇلەستىردى، سورپانى ءىشىپ قارىق بولعان ولار تەك بۇلاردى جاناشىر اعا دەپ قابىلدادى، ازدان كەيىنگى جەيتىن تاياعىنىڭ وتەمى ەكەنىن قايدان ءبىلسىن بايعۇستار. ءتۇننىڭ ءبىر جارىمى، تارسىلداتىپ ەسىك تەبۋ باستالدى دا كەتتى، بىلتىرعى ءبىر جىلعى كورگەن تاياقتان، ىشكە شەر بوپ قاتقان وشتىك پەن اشىرقانا توپەگەن جىگىتتەر بىرنەشەۋىنىڭ ءتىسىن قاعىپ الدى. ەرتەسىندە ەكى ءتىسى بىردەي سىنعان قاۋساعان شال رەكتورعا ارىز ايتىپ كىردى، تۇندە باسقا جەرگە جاتقانعا اقشا قيماعان با، الدە بالاسىنىڭ جانىندا ءبىر كۇن جاتىپ جاعداي بايقاعىسى كەلدى مە، ايتەۋىر، وسىندا قونىپ تاپقانى ەكەن شالدىڭ. «بالامدى الىپ قايتام، قۇرىسىن بۇنداي وقۋ ورنى»،— دەگەن شالدىڭ ارىزىمەن بۇلاردىڭ توپتارىنداعى ءۇش بالا وقۋدان شىعارىلدى، ەكەۋى ءبىر جىل قالدىرىپ، سىناپ كورۋ شاراسىن الدى، مىنە وسىلاي بۇلاردىڭ زارىعا كۇتكەن ءىسى دە سوڭىنا شىقتى. بۇلاردىڭ توبىنداعى الما ەسىمدى ايداي قىز ءبارىنىڭ اۋزىنىڭ سۋىن اعىزۋشى ەدى، سولاردىڭ ءبىرى بولىپ ءبىر كۇنى قۇزىر المانىڭ دوسى انارعا دوسىڭدى ەرتىپ شىق،—دەپ كافەگە قوناققا شاقىردى. جانىندا الماسى جوق باسقا قىزبەن شىققان اناردى كورگەن قۇزىر تالىپ قالا جازدادى. قارىزعا العان از اقشاسىنا ءبىر قينالسا، عاشىعى الما جوق ەكى قينالدى. الماعا ايتۋعا جاسقانشاقتىق جاساعان عاشىق جۇرەگىنە رەنجىدى. قولقا سالىپ شاقىرعان قوناقتارىن قۇزىر جانىنداعى دوسى نۇربولات ەكەۋى كوفەگە اپارىپ تويدىردى، الماسى جوق اڭگىمەلەرى ونشا جاراسا قويمادى، جايشىلىقتا كوپ ىشپەيتىن قۇزىر سىرانى سىمىردىكەلىپ، سوسىن بۇلار جەكسەنبىنى تولىق پايدالانۋ ءۇشىن قىزداردى ەرتىپ قالاداعى باتىس باقشاسىنا باردى، ماساڭداعان جىگىتتەر كەمەگە قىزداردى سالىپ وزەندى كوپ تاماشالادى، فوتوعا ءتۇستى، ءوستىپ ءجۇرىپ كەشتى دە باتىردى، جاستىق پەن ماستىق قوسىلعان ەكى جىگىت ەكى قىزدى ەكى جاققا الىپ كەتتى. سول تاڭ قۇزىر المانىڭ دوسى انارمەن وتە جاقىن دوستاستى، ەندى ءقايتىپ الماعا ءسوز سالۋعا امالى قالمادى.
ستۋدەنتتىك ءومىر، گرۋپپالاسى نۇرگۇل قۇزىرعا مۇڭ شاقتى: «مەنى جىگىتىم تاستاپ كەتتى»،—دەپ. ول تاعى: «ەندىگى ويىم ودان بۇرىن ءبىر جاقسى جىگىت تاۋىپ ارالاسۋ، سەنىڭ انا جەرلەسىڭ كەرەمەت، بويى بيىك، ءوڭدى جىگىت فيزيكا ماماندىعىندا وقيتىن — شى»،—دەپ ءسوزىن جالعادى قۋ قىز بۇرىننان ويى بارىن ءبىلدىرىپ. قۇزىردىڭ ويىنا نۇرگۇلدىڭ جەرلەسىنە عاشىق بولىپ جۇرگەن ءوز جەرلەسى ەرمەك ءتۇستى. «وندا بىلاي بولسىن»، — دەپ ەكى قۋ كىرەسىت فورماسىندا كەلىسىم شارتقا وتىرعانداي ءسوز بايلاستى، بار امالدارىن قولدانىپ ەكى جۇپتى ەكى اپتادا ماحا،بات بيىگىنە كوتەرىپ ەدى. بۇل وقۋ ورنىندا قۇزىر سياقتى ءتورت جىلدىققا كەلەتىن ستۋدەنتەر دە از ەمەس، الايدا ەرەسەكتەردەن جالعاستى ءبىلىم الۋعا كوپ كەلەدى. سوسىن دا قازاقتىڭ ءسۇتتى شايى كەشكى ساباقتان كەيىن ۋنيۆەرسيتەت اۋماعىنداعى بارلىق اسحانالاردا ساماۋرىندا قايناپ تۇراتىن، ماحابات باعى دا سول اسحانالاردىڭ ماڭىندا بولۋشى ەدى. «بۇنداعى باسقا ۇلتتار ءسۇتتى شايدىڭ قۇدىرەتى مە؟ قازاقشا سايراپ تۇرادى. ەكىنشى كۋرس كەزى، جەرلەستەر باس قوسۋى»،— دەپ سول قالاداعى بارلىق وقۋ ورىندارىنان اۋىلداستارى كۇزدىڭ ءبىر سەنبىسىنىڭ كەشىندە قالا ورتالىعىنداعى ۇلكەن تويحاناعا جينالدى. سول كەشتە قۇزىر «ءتوراعالىق مانساپقا يە» بولدى.
ءتوراعا بولعان ول، اۋىلداستارىنىڭ باسىنداعى كەز كەلگەن ماسەلەنى شەشەدى، جەرلەستەر قورى ارقىلى ءارتۇرلى باس قوسۋلار مەن مەرەكە-مەيرامدار دا قاراپ قالمايدى جانە اۋىلعا قايتار كولىكتى ءبىرتۇتاس جالدايدى. ەلدىڭ ءبارى بىرلىكتە اۋىلعا تويلاپ قايتۋعا اۋەس. ويتەتىن دە ءجونى بار، ورىندىقتار ۇلكەن-كىشى، قىز-جىگىت، عاشىق-ماشىق، ىشكىش،— دەپ ءبولىنىپ قۇزىردىڭ قولىمەن نومىرلەنىپ، ورىنعا جايعاسادى. باستابىندا قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن قىز-جىگىت ايتىسى بولادى، سوسىن جەڭىلگەن جاق توعىز تولەپ، تويلاۋ باستالا دى، اۋىلعا جەتكەنشە كولىك ءىشى توي بولادى.
تاعى سونداي كولىكتەگى توي، قۇلاعىن باسىپقى تاي شوپىر زورعا جۇرگىزىپ كەلەدى كولىكتى. تالقى اسۋىنان اسقان دا اسپان ءتۇسىپ كەتكەندەي بولىپ كورىنەتىن سايرام كولىنەن ءوتىپ يرەلەڭدەگەن ەڭىستە كەتىپ بارا جاتقان الپىس ادامدىق كولىكتىڭ تورموزى ءۇزىلىپ كەتىپ، شۋلاپ بارا جاتقان جۇرت ەندى شىنىمەن شۋلادى، الدا كەتىپ بارا جاتقان جۇك تيەگەن كامازدى قاعىپ، الدىڭعى ايناسى بىت-شىت بولدى. سول مەزەتتەگى كىدىرىستە قارعىپ تۇسكەن جىگىتتەر، دوڭعالاعىنا تاس قويىپ ءجۇرىپ، زورعا توقتاتتى جار جيەگىندە كولىكتى. ەندى جاساپ ايداعاندا كولىكتىڭ دوڭعالاعىنان وت شىعىپ، كولىك ءىشى قارا ءتۇتىن بولدى، قۇزىر ايقايلاپ ءجۇرىپ ءتۇتىن ىشىندە ءبارىن كولىكتەن ءتۇسىرىدى. وسىلاي ۇمىتىلماس كۇندەر قالدى تالقىدا.
ەڭ قىزىعى ۋنيۆەرسيتەت تاۋىسۋ قارساڭىندا بۇلاردىڭ توبىنداعى ون سەگىز جىگىت «سارباس» مۋزىكانتتى ەرتىپ الىپ، كوك مايساعا اپاق-ساپاقتا پايدا بولاتىن سارى قوڭىزدارداي ىزىڭداي ءان ايتتى، ديپلوم جۋۋدى باستادى. باتەريا سالىنعان كۇيساندىق، گيتارا، دومبىراسى بار بۇلار تاماشا كەش وتكىزىپ، راۋانداتىپ تاڭ اتىردى. «مۇڭلى ءان ايت»، — دەپ، سارباس جىگىتتى مازالاپ، اعىل دا-تەگىل جىلاستى، بۇنىسى قيماستىق پا الدە باسقا ما وزدەرى دە بىلمەيدى. تاڭعى كۇن نۇرى مەن تالاسا اسىر سالا ىشىمدىكتىڭ بۋىمەن بيگە باستى. مۇرات مەن الماعا عاشىقپىن، — دەپ بوتەلكەنى باسىنا ۇرىپ تالاي قۇمىرانى شاقتى.
ەرجان مەن سىدىق سىندىرما الدا ءالى تالاي ەمتيحاندارىمىز بار، قالاي كۇن كورەمىز، سونى ساتىپ ءتىس قاجاۋ ەتپەي، — دەپ شىر-پىرى شىعىپ ماس ميى اقشانى ويلاپ بوتەلكەنى جيناستىرىپ ءجۇر. ادام ومىرىندە كوركەم ەستەلىك بولىپ ساقتالاتىن التىن كەزەڭ، — سول ستۋدەنتتىك شاق ەمەس پە؟ بارلىعىنىڭ اۆتوكولىككە مىنەر كەزى جەتتى. كەرەمەت ءتۇسىنىسۋ كەزەڭى دە باستالى، كەيبىرەۋلەر ەت-باۋىرى ەزىلىپ، شىنداپ ەڭكىلدەپ جاتسا، كەيبىرەۋلەر ارمانداپ وتكەن قىزدارىنىڭ ەرنىن ءوبۋ ءۇشىن وتىرىك جىلاپ جاتقانداي، ولار ءۇشىن بۇل دا تاپتىرماس وراي. ءار ءوڭىردىڭ اۆتوكولىكتەرى قاتار-قاتار تىزىلگەن، كەلىڭدەر، مىنىڭدەر، مەن ۋاقىتپەن جۇرەمىن،—دەپ سيگنال بەرىپ بەبەۋلەيدى. ولەردەگىسىن ايتىپ، ماڭگىلىككە تىرشىلىكپەن قوشتاسىپ جاتقانداي جىگىتتەر قىزدارعا تاس كەنەدەي شاپتاسادى. بۇل وڭىردە قىزبەن تاپا-تال تۇستە ءسۇيىسۋ تۇرماق تۇندە ءسۇيىسۋدىڭ ءوزى قيامەت. دەسەدە وسىنداي ساتتە كوپتەن كۇتكەن ارماندارى ورىندالىپ، «كوك سۋدىڭ» ارقاسىندا وسىلاي مورال، ءداستۇر، عۇرىپ، ادەت سىندى ۇلكەن قارا قۇلىپتاردى شاعىپ سيىر تۇستە قىزبەن ءسۇيىسۋ بۇل ولكەدە اسقان ەرلىك. بۇل سەزىمگە ماس بولعان قىزدار، «اداسىپ» باسقا كولىككە ءمىندى، مىنە وسىلاي «قوس ديپلوم» مەن اۋىلىنا ورالعان پىسىق جىگىتتەر دە بولدى. ارتىقشىلىعىنان كەمشىلىگى كوپ ءبىلىم قۋعان سەرگەلدەڭ سەرىلىك شاق.
قۇزىردىڭ ەسىنە ءبىر قىزىق ورالدى، ەكىنشى كۋرستىڭ سوڭى، ەلدىڭ بارىندە اقشا تاۋسىلىپ، جاتقحانادا ءبىر تىستەم نانعا زار بولىپ، اش جاتقانىنا ەكى كۇن بولدى، جۇمانىڭ كەشى «قۇزىر بار ما؟» — دەگەن داۋىس ەسىك تۇبىنەن ەستىلدى، كىرىپ كەلە جاتقان وزگە قالادا وقيتىن جەرلەس، دوسى مولداجان جانىندا ەرتكەن ەكى جىگىتى بار، ساۋ ەتە ءتۇستى. بوزارىپ جاتقان قۇزىر ورنىنان اتىپ تۇرىپ، اشتىقتان قۇتقارۋشىسى كەلگەندەي قۇشاعىن اشا جۇگىردى، ەندى، مىنە، قوناق كەلدى، اماندىق-ەسەندىك بىتكەسىن ولاردى وتىرعىزىپ قويىپ، قارىزعا اقشا ىزدەپ، قوناق كۇتۋدىڭ قامىمەن شاپقىلادى. نانعا اقشا تاپپاي وتىرعان وعان قايدان اقشا تابىلسىن. امالى قالماي، ەڭ جوعارى ءوسىمقور «كوكسەنگىر» كافەسىنىڭ قوجايىنى ايۋ ءمۇسىندى الپامساداي الماتقا باردى، ول بىردەن كەلىستى، بۇندايدا ءبىر بولمەدە جاتاتىن ساباقتاستارى مەن دوستارى جانە بىرنەشە قىز گرۋپپالاستارىن شاقىرماسا، ستۋدەنتىك قوناق كۇتۋ زاڭدىلىعىنا قايشى بولادى، سونى ويلاعان قۇزىر قانشا ادامدىق ستول دەگەن قوجايىنعا 15 ادام كولەمى دەپ جاۋاپ بەردى. بويى جەڭىلدەپ ەسىكتەن شىقتى.
— بۇل كەشتىڭ اساباسى ايقىن، ال، حالايىق، قۇرەكەڭنىڭ الىستان دوستارى كەلىپتى. مولداجان، تۇرار، وسپان، — دەپ وتىرعاندارمەن تانىستىردى: «بۇلاردىڭ باستارى بوس، ارتىقشىلىقتارى — قىزدارعا قىرىڭداماۋ، — دەدى قۋتكىش اسابا. وسىلاي بۇلار كۇلكى مەن بەت پەردەلەرىن اشتى.
— ءبىز جىگىتەرگە قاتتى قىرىندايمىزعوي، — دەپ بوتا كوزدى، قىپشا بەل، اققۇبا قىز قالجىڭنىڭ تيەگىن اعىتتى.
— بۇگىن سەندەرگە ۇيرەتەدى بىلمەگەندەرىڭدى، — دەپ اسابا ءسوزدى قوناق يەسى قۇزىرعا بەردى.
— قۇزىر: «ىزدەسپەسە جات بولادى، بارماسا، كەلمەسە سارت بولادى، ىزدەپ كەلگەندەرىڭە راحمەت، ادام تىرلىكتەن ارعى دۇنەگە كەتەرىندە كوز الدىنا دوستارى مەن باس قوسىپ شالقىپ وتىرعانداعى تاماشا كۇندەرى كەلسە، سوندا تىرشىلىگىنە رازى بولىپ كوز جۇمادى ەكەن. بۇگىنگى كەشىمىزدى سول ەستە قالاتىن كەش ەتۋگە تىرىسايىق، دوستار!»— دەپ توست كوتەردى. مىنە وسىلاي باستالعان كەش تاڭعا ۇلاسىپ، ارتى ات شابىس بولىپ، ءوز نۇكتەسىن قويدى. سىنىپتا اۋىزدارى ساسىپ، كوزدەرى قىزارىپ، ارتقى پارتادا وتىرىپ ساباق تىڭدادى. ەندى قالاي قارىزدان قۇتىلام دەپ باسى قاتىپ ۇيگە حات جازدى قۇزىر. ۇيدەن كەلەتىن اقشانى ۋنيۆەرسيتەت پوچتاسىنان كۇتىپ وتىرعان ول المات قوجايىندى كورىپ كوزى الاقانداي بولدى، قايتۋ جولىنا دا دىم قالدىرماي، وسىمىمەن قوسىپ بارىن سىپىرىپ الدى. بۇل كافەنىڭ قوجايىنى المات بىلتىر العاشقى وقۋ جىلىندا دەنە-تاربيەدەن ساباق بەرىپ جۇرگەن، كەيىننەن فاكۋلتەت دەكانى بولىپ وتىرعان جەرىنەن، ءمانسابىنان ايىرىلعان. بۇرىنعى دەكانى ەرلان ايتقانعا كونبەي، الماتپەن توبەلەسكەندە، ونى باسپەن ءبىر ۇرىپ كوزىلدىرىگىنىڭ كۇل-پارشاسىن شىعارعان. كوزىنە كىرگەن اينەك سىنىقتارى ەرلاندى سۋ قاراڭعى ەتتى، زاڭ ورىن دارىنىڭ ارالاسۋىمەن جاۋاپكەرشىلىكتى بۇكىلدەي موينىنا العان المات دەكاندىقتان قالىپ، ەرلاندى شاڭقاي قالاسىنا دەيىن اپارىپ ەمدەتىپ كوزىن كوپ داۋالاتسا دا، اقشاسى تەككە كەتىپ، ءومىر بويى جيعانىن تاقا تاۋىسىپ، قۇسادان جارىلا جازداپ، جان شىعاردا اشقانى وسى كافەسى ەدى. سوندىقتان دا ول ەشكىمدى ايامايدى، ءتىپتى اقشاسىن بەرە الماعان ادامداردى قانشا الىس بولسا دا، اۋىلىنا ىزدەپ بارادى، بۇل كافە كەتكەن وكىنىشىن تولتىرۋ ءۇشىن كۇن-تۇن دەمەي جۇمىس ىستەيدى، ۋنيۆەرسيتەت اۋماعىندا بولسا دا، ەشقانداي تارتىپكە باعىنباي باسقا كافەلەردەي ساعات 11-دەن كەيىن جاپپاي ءتۇنى بويى اقشا جاسايدى.
* * *
ۇلكەن ساعىنىشپەن اۋىلىنا ورالدى. كىندىك قانى تامعان وسكەن ورتاسى، ونداعى بالالىعى شاشىلعان ءاربىر كۇندەرى شىنىندا قۇزىردى ساعىندىردى. بار شارۋاسىن ويداعىداي جۇرگىزگەن جارى باقىتگۇلدىڭ ەڭبەگىنە سۇيىنسە دە، ونىڭ كەكىرەلەپ كەتۋىنەن ساقتانۋ ءۇشىن قۇزىر ءبىر اۋىز ماداق تا ايتپادى. ۇيىنە ءبىر قونعان قۇزىر ەرتەسى اۋدان ورتالىعىنا كەتتى. باقىتگۇلدىڭ ۇيقىسى كەلەر ەمەس، بۇگىن كەلۋگە ۋادە بەرىپ كەتكەن كۇيەۋى الىگە جوق، كوزىن قانشالىق جۇمسا دا، ميى تىنىمسىز جۇمىستا، وتاعاسىنىڭ دالا بەزەر بولعانىنا نالىپ، سان ويمەن سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ جاتتى...
كوزگە كورىنبەي، كوڭىلدەن قاشىقتاعان قىز كەزى ەسىنە ءتۇستى، ول ءجاي تۇسكەن جوق، جىلامسىراتا جان جۇيكەسىن بوساتا ءتۇستى. ەسىن بىلەر بىلمەس كەزى، ۇيلەرىندە قالىڭ ادام جىلاپ كەلىپ جاتقانى، تاياققا سۇيەنگەن اكەسىنەن باستاپ، ءوزىنىڭ كىشكەنە باۋىرىنا دەيىن ەگىلىپ تۇرعانى، ءۇي ىشىندەگى ەڭ جاقىن جاناشىرلارى باستارىنا قارا جاۋلىق بايلانىپ، سۇڭقىلداپ جىلاپ وتىرعانى كوز الدىنان ءالى كۇنگە كەتەر ەمەس، سونى ويلاسا بولدى، زارلى داۋىس قۇلاعىندا جاڭعىرادى دا تۇرادى. اناڭ بۇل دۇنيەدەن كەتكەندە جۇمىر جەر تابانىڭنىڭ استىنان جىلجىپ كەتىپ، ول بەينە ءبىر قارا تاسقا اينالىپ، وسىناۋ دۇنيەدەگى جىلىلىقتى سەزىنۋدەن قالاسىڭ. بار مەيىر مەن ادامگەرشىلىكتى ساعان ۇيرەتەتىن تەك اناڭ عانا، قازىرگى تاڭداعى انا مەيىرىنەن جۇرداي تاستاندى بالالار، ولار روبوت تارىزدەس، قاتىگەز سەزىمسىز قانقۇيلى، بۇلار قوعامعا زيانىن تيگىزۋدە. و، داريعا، اناڭنىڭ جەر بەتىندە سەنىڭ تىلەۋىڭدى تىلەگەنىنەن ارتىق قانداي باقىت بار دەسەڭشى! سەنىڭ جارق ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن شاعىڭدا كوزىڭدى اشىپ كورەر اناڭنىڭ اق قۇشاعى، ىستىق الاقانى، تۇڭعىش دامگە ۇمتىلىپ تاتقانىڭ اناڭنىڭ اق ءسۇتى ەمەس پە؟ جەر بەتىندە تىرشىلىك يەسىنە اناسىنان ارتىق نە بار دەيسىڭ؟ ادام بالاسىنىڭ ەڭ ءسۇيىپ ايتاتىن اۋەنى «انا»، وسى سوزدە ماحاببات، مەيىرىمدىلىك، سۇيىسپەنشىلىك ەسىپ تۇرادى، مۇڭايعان شاقتا انا جۇبانىش، تورىققان شاقتا ءۇمىت، دارمەنسىزدەنگەندە انا — كۇش. ول — جاناشىرلىقتىڭ، مەيىرىمدىلىكتىڭ، مۇسىركەۋشىلدىكتىڭ قاينار بۇلاعى، ال ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ اناسى كوركەمدىك پەن ماحابباتقا تولى، شەتسىز دە شەكسىز ماڭگىلىككە جويىلمايتىن ابسوليۋتتى رۋح.
اقتوعان سۋىنا سالىنعان كوپىردىڭ ءدال ءۇي ارتىنا تۇسپا-تۇستىعى، بالالىقتىڭ وزىنشە ءبىر بەتىن اشقان ەدى، وندا كورشىنىڭ ەكى بالاسى جانە ءسىڭىلىسى تورتەۋى اسىر سالا شومىلاتىن. ۇستەرىنە باتپاق جاعىپ، ءبىرىن-بىرى قورقىتاتىن، سۋ شاشىساتىن، انادان تۋعانداي تىر-جالاڭاش. ەندى قاراداي قىسىلادى ەسىنە تۇسسە، جولدان وتكەن جۇرگىنشىدەن ۇيالىپ، كوپىر استىنا تىعىلۋشى ەدى. سۋدان شىعا سالا بىرەۋى دوقتىر بولىپ، قالعاندارى ناۋقاس بولىپ وينايدى. بالانى ويىنىنان تانى دەپ سول كەزدەگى دوقتىر بولاتىن كورشىنىڭ ۇلى، بۇل كۇندە جاپون ەلىندە دوكتورلىق قورعاپ مىقتى دوقتىر بولدى. وگەي انانىڭ قىسىمىنان ءۇي ارتىنداعى بەل توعاننىڭ بويىندا بۇزاۋ باعادى. بەل توعاننىڭ ءىشىن دە جاتقان ءبىر وراۋىشتى كوردى. رياسىز ءسابي كوزىن ءالى دە جۇمباعان، اۋزى-مۇرنىنا قۇمىرسقا تولىپ جاتقان تاستاندى بالانى كوردى. جانى تۇرشىگىپ ونە بويى تىتىرەپ كەتتى. اۋىل ادامدارىنا جۇرەگى تاس توبەسىنە شىعا جەتكىزدى، توپىرلاعان ەل بۇل بۇگىنگى جەڭىل ءجۇرىستى قىزداردىڭ قىلىعى عوي دەسە، الگى ءبىر اعايدىڭ مەمەلەكەت ساياساتىنىڭ سالقىنى عوي دەگەنىن بۇل كۇندە ءتۇسىندى. ول كەزدەگى ۋىز جۇرەگى نەنى بىلەدى. بارلىق جايدان حابارسىز. ايلار اۋناپ، جىلدار جىلجىپ، ول ءار كۇننىڭ قياسىندا قيلى-قيلى قيالدارمەن تەربەلدى. جاس ارماننىڭ اق قۇسى تۋعان جەردىڭ توسىندە عانا سامعادى. گۇلگە قۇمار، تاۋعا اۋەس ساحارا قىزى ءۇي ارتىنداعى جوتاعا قاراپ، تامساناتىن دا تۇراتىن. كەيدە قالاعا بارىپ بۇراتىلعان ءبيشى، جان سەزىمىڭدى تەربەتەر كۇيشى بولعىسى دا كەلەتىن. مىنە، وسىلاي بالا كۇنى دە كوزدەن تاسا قالدى. اۋىلدان الىستاپ قالاشىققا ورتا مەكتەپكە دە كەلدى. بالا كەزىنەن وگەي انانىڭ الاقانىندا جانشىلىپ وسكەن موماقان جۇرەك الدەنەدەن سەكەم الدى. ءوزى دە ءتۇسىنىپ بايىبىنا بارا بەرمەيتىن ءبىر قۇپيا سەزىم كوكەيىنىڭ تەرەڭ شۇڭكەتىندە جاسىرىن وركەن جايدى. جىگىت جۇزىنە جالت قاراسا، وزگەشە ىستىق اعىن بويىن بيلەيتىندى شىعاردى. سودان با، كوپ ويلانىپ، كوپ تولعاناتىن بولدى. ادەپسىز ويىنان ءوزى ۇيالدى. نە دەگەن قىزىق داۋرەن دەسەڭىزشى! ول كىمدى جاقسى كورەدى؟ ول قايدا؟ قاشان كەلەدى؟ بارىنەن دە بەيحابار ايتەۋىر بىرەۋدى اڭسايدى. باقىت پا، مۇڭ با نە اڭساعانىن ءوزى دە سەزبەيدى. بەلگىسىز جاندى ۇناتادى دا جۇرەدى. كەي ساتتە ول جانىنان قىلاڭ بەرە قالعاندا ۇياڭ مىنەزى اسۋ بەرمەس اسقار تاۋ، وتكەل بەرمەس ءتۇپسىز وزەننىڭ ارعى جاعىنان بۇلدىراپ قانا كورىنەدى. سىلاپ-سيپاپ كورمەگەن بالاپان قۇس ىسپەتتى قايران پەرىشتە جۇرەك بىرەۋ سۇقتانا قاراسا، قۇلازيدى، كۇلە قاراسا، جارالى جۇرەك قۋانادى. ءبۇلدىرشىن تىلەگىنە قانات بىتكەندەي بولادى. سونشالىق سەكەمشىلدىگىنە قاتتى تاڭقالىپ تاعدىردىڭ جازعانى دەپ قويادى. ويسوقتى، ۇركەك جۇرەككە سىنىپتاستارى بوگدە بىرەۋدى اكەلىپ، جابىستىرادى دا جاتادى. قارماققا ىلىنگەن بالىقشا بۇلقىنادى، ودان قۇتىلعىسى كەلەدى. قۇلدىقپەن امىرگە ماحاببات تاڭىرىنەن قايىر سۇراعان قۇدىرەتتى سەزىم ەركىنە باعىنعان سۇيكىمدى پەرىشتە جۇرەگى استان-كەستەن وي تولقىنىندا جۇرگەندە اسىل مىنەزدى قادىرمەندىسى قاسىنان تابىلماسى بار ما؟ ۇناتقان جار جۇرەگىن كورگەندە، جىلى لەبىزىن ەستىگەندە جان ارپالىسى، جۇرەك ءلۇپىلى ءبىر ءسات بولسا دا، شاتتىق بەسىگىندە تەربەلدى. ول ساباق ايتىپ تۇرعان ءوزىنىڭ اققۇباشا كەلگەن اعايى ەدى. سەكەمشىل جۇرەك لەزدە-اق قاسىرەت شىڭىراۋىنا باتتى، جۇرەك سىرىن اشۋعا دارمەنسىزدەندى. كيەلى سەزىم قايراڭىنا باتقان نازىك كوڭىل ەل كەتكەن جايلاۋداي قۇلازىدى. قايعىسىن بۇركەپ، سىرشىل جۇرەك جان پەندەگە سەزدىرمەدى. باسقاعا اقىل سالۋعا نامىس بەرمەدى. سونىڭ دەرتىنەن تالاي-تالاي تاڭدى كوز شىرىمىن الماي باتىردى. الدىندا جۇرگەن اعايىن سۇيگەن اياۋلى جۇرەكتىڭ لاپىلداعان وتى كۇيدىرىپ، جان ازابىنا ەرىكسىز كىرىپتار ەتتى. رۋحاني ناۋقاس كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان ايرىلدى. جەبە بوپ قادالعان سۇم قايعى كۇن سايىن سارى اۋرۋداي سارعايتىپ ساناسىن جۇدەتتى، بۇل عاشىقتىقتىڭ اششى ازابى ەدى. وق تيگەن اڭداي دەل-سال بوپ ماحاببات دومناسىنىڭ وت قازانىندا بىجىلداپ قۋىرىلا بەردى، قۋىرىلا بەردى...
ءوستىپ شولدەپ جۇرگەندە، كوپ اڭساعان بار ىقىلاسىمەن ۇناتقان بولاشاق جارىنىڭ سەزىم اققۋى ەلەڭدەپ كۇتكەن ءمولدىر ايدىنىنا ءوزى كەپ قوندى...
بار شارۋاسىن تىندىرىپ اۋدان ورتالىعىنان ءتۇس اۋا ۇيگە ورالعان قۇزىر بۇرىنعىدان وزگەشە كۇيمەن ەسىك اشتى. ويتەتىن دە سەبەبى بار. مىرتىق باستىعى ۋادە بويىنشا ونى از كۇندە اۋدان ورتالىعىنا اۋىستىرىپ ءبولىم باستىعىندىق ءمانساپقا وتىرعىزاتىنىن ەت قۇلاعىمەن ەستىپ قايتتى. ول وركەنيەتتى ءبىر جىل بولسا دا، بويىنا جۇقتىرىپ قايتتى. ءتىپتى ءتۇنى كەشە باستىعى ەكەۋى وتكەن-كەتكەندى ايتىسىپ ساۋنادا ەرتەگىدەي تىرلىك كەشتى. شارۋاسى جايىندا ول وزىنە-وزى «باسىڭ ىستەسە، تاسىڭ ورگە دومالايدى» دەيدى. اشەيىندە قالاعا كوشەم دەيتىن قۇزىر جەمە-جەمگە كەلگەندە مىڭ ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ بەكىمگە كەلدى. وكىمەتكە تەمىر مالى مەن جەرىن وتكىزىپ، جەكەشە مالدارىن ساتىپ، اپىل-عۇپىل كوشۋ شايىن بەرىپ، قالاعا قونىستاندى. وزىنە تيەسەلى جۇمىسقا ەجەلدەن جاۋاپكەرشىلىگى كۇشتى قۇزىر ەكى-اق جىلدا مەكەمە باسشىلىعىنا تاعايىندالدى، لاۋازىم بۋى ءمانساپ راقاتى ونى پاڭداندىردى، ءمانسابىن جۋۋ مەن ۇيىنە ءۇي توي وتكىزۋگە اعايىن-تۋىستارىن شاقىرىپ، توي وتكىزۋگە رەستوراندا كەڭەس شاي بەردى، قۇزىردىڭ ىسكەر كومەكشىسى نىعمەت تويدى وتكىزۋدىڭ جوسپارىن كورسەتىپ، كەلگەندەرگە مىندەت تاپسىردى، قىل اياعى دالادا تۇرىپ ماشيناعا ورىن كورسەتىپ، كەلگەن-كەتكەن كولىكتەردى رەتتەپ تۇراتىن ادامعا دەيىن مۇقيات ورنالاستىردى. توي دايىندىعى رەسمي باستالدى، «تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى قىزىق» ابىڭ-كۇبىڭ قاربالاستىق باستالدى. توي دا باستالدى، ءتىزىلىپ جاتقان كولىكتەردىڭ كوپتىگىنەن تويدىڭ كولەمىن بايقاۋعا بولادى. الدىمەن اقساقالداردى نەگىز ەتە ءوز ۇيىندە تاۋداي ەت، كولدەي سورپامەن ەكى كۇنگە سوزىپ ۇلان اسىر توي جاساسا، ەرتەسى كەشكە قاراي قالا ورتالىعىنداعى ۇلكەن رەستوراندا اسپا-توك داستارحانمەن جايدى. باياعىدا اتالارىمىز قۇرالايدى كوزگە اتار مەرگەندەرگە زەرەبە تارتتىرىپ، ءتىرى ادامدى نىساناعا الدىرعان، مەرگەندەر قالپاعىنىڭ توبەسىندەگى شاشاقتى دالدەگەن. الدا-جالدا ءمۇلت كەتسە، سۇيەك يەسىنە ەردىڭ قۇنى ەكى ەلۋ دەپ ءجۇز جىلقىنى ايداتقان، بابالارىنان اسپاسا دا، كەم قالماعان قۇرەكەڭ ساعاتىنا بەس ءجۇز دوللار تولەپ سىلقىلداتىپ، ادام دەلەبەسىن قوزدىرار ينديانىڭ جالاڭاش سۇلۋىن بيگە سالدى. ماڭدايىن زەرلەپ جالتىلداپ، مىڭ قۇبىلىپ كوز مەيىرىڭدى قاندىرسا، توقشا بەلىمەن قوس الماسى بورەنەدەي بۇلتىڭداپ، جانىڭدى بالقىتادى، جارقىلداعان توقسانى كويلەكشەدەن الدەقانداي كۇيمەن ۇيالا قاراپ، كوز قىسىپ سەنى شىمىلدىق ىشىنە شاقىرعانداي، بىلقىلداپ-سىلقىلداپ بيلەگەن بالە، ءوز شىققان جەرىنەن باسقانىڭ ءبارىن كورسەتىپ ءوتتى. اۋزى اشىلعان جۇرت قوس اناردىڭ ورتاسىنا قولىن تىعا اقشا سالىپ جاتتى. بۇل بالەنىڭ ات باسىنداي بورەنەسىنىڭ ورتاسى تولار ەمەس، اۋىلدان كەلگەن كەدەي بايعۇستاردىڭ زەينەت اقىسى سول قۋىستى تولتىرا الماي الەك، جۇرت قول سالعانعا ءماز. بۇنداي توي شىنىندا شەندىلەردىڭ پارە قابىلداۋ تويى ىسپەتتى، كوكەيىندە سانى بارلار ەسەپپەن اقشا بەرسە، تۋىس-تۋعان دوس-جاراندارى شىنايى تىلەگىن ءبىلدىرىپ، سيلىعىن بەرىپ قۇتتىقتادى.
ءبىراق، ايتەۋىر قۇزىردىڭ ءبىر نارسەسى جوعالعانداي وزىنەن-وزى مازاسى قاشا بەردى.
سول كۇنى تۇسىنە ءرايلا اپاسى كىردى، ۇزىن كيىمىنىڭ ەتەگى جەر سىپىرىپ ءجۇر. ەرتەسى اۋىل مولداسى سىباقتى ەرتىپ ءقابىر باسىنا بارىپ قۇران باعىشتاۋعا بالاسى الاشتى دا ەرتىپ باردى، و دۇنيەلىك قاۋىمدار دا قۇلاعىن تۇرە تىڭداپ تۇرعانداي تىپ-تىنىش تومپيىپ جاتىر.
ادام بۇل دۇنيەدەن كەتكەندە رۋحى كەۋدەسىنەن ۇشىپ، باسقا ءبىر الەمگە كەتەدى ەكەن، قارا جەردىڭ استىنداعى ادام سۇيەگى توپىراققا اينالعانىمەن ادام قۇيمىشاعىنداعى قاتتى وزەكشە سۇيەك ەش وزگەرىسسىز ساقتالادى ەكەن، كەيىن سودان وسىمدىك تامىردان ءونىپ شىققانداي ادامدار قايتا ءونىپ شىعىپ، جانى ءوز دەنەسىنە قوسىلادى ەكەن. ادام رۋح، ءتان، جاننىڭ قوسىندىسى.
مىنە، ولىلەر رۋحى ءبىزدىڭ تىرلىگىمىزدى ءدوڭ باسىندا باقىلاپ تۇرعانداي.
بۇل تاڭدا تىرىلەردەن ولىلەر سانى كوپ ەكەنى دالەلدەنگەن. و دۇنيەمەن بۇل دۇنيە بىر-بىرىنە ءۇنسىز ءتىل قاتىسىپ تۇرعانداي. وسىندا اياۋلى اناسى ءرايلا، اكەسى وتارباي، اعاسى نۇرگەلدى، اپكەسى ءمادينا دا جاتىر.
باسىنداعى كوك تاسى بويىنشا نەمەرەسى الاش تا اپاسىن تاپتى. جان دۇنيەسى ەگىلىپ وتىرعان قۇزىر ءوزىن سوناۋ كەتپەن توبەنىڭ باۋرايىنان ارقالاپ اكەلگەن اناسىنا نە جاقسىلىق ىستەدى؟ سونداعى ىستەگەنى وسى ما؟ ازان شاقىرىپ، ۇلكەن ۇمىتپەن ىرىمداپ قويعان «بۇركىت» اتىن قىتايشا ايتقانعا جاقسى كەلمەيدى ەكەن دەپ وزگەرتكەنى مە؟ شەشەسى بايعۇس جەتەكتەپ ءجۇرىپ، وسى كۇنگە جەتكىزدىعوي. حالىقتى بۇرشاق ۇرعان ارپاداي قارا جەرگە سۇلاتقان سارى سۇزەك اۋرۋ ءوزىنىڭ ەڭ سۇيىكتى جاقىندارىنان ايىردى. تەك بۇل ەمەس، بۇكىل اۋىلدان ءتىرى قالعان ءوزى سياقتى يت جاندى بىرەن-ساران جان بولماسا، ءبارى قىرقاي قىرىلعان. سول كەزدە بۇل وڭىردە ءبىر ەمشى دە بولعان جوق، كەدەيشىلىك سونشالىق ءبوز ماتاسىز، جىلاۋسىز، جانازاسىز كومىلگەن جۇرتتا ەسەپ جوق بولدى. جانى تەبىرەنە تولقىپ وتىرىپ، قۇزىر ءمولدىر تامشىلاردىڭ بەتىن جۋۋىنا ەرىك بەردى. ويىن ون، ميىن مىڭ مىجىپ، اۋىر تولعانىسپەن وتىرعاندا قۇزىر «گۇر» ەتكەن جويقىن داۋىستى ەستىدى: «ءزىلزالا ما، الدە ۇشاق پا» — دەپ كوككە قارادى، «ماشينا كەلدى مە»، — دەپ جان-جاعىنا كوز سالدى. ەشتەمە جوق سوندا بارىپ جانىنان شىعىپ جاتقان مۇڭلى قوڭىر ءۇندى سەزدى.
قولىمەن «وتىر» دەپ يشارا جاساعان مولدا، بالانى قۇشاقتاپ وتىر. شىنىمەن دە بۇكىل قابىرستاننان تاراپ تۇرعان مۇڭلى اۋەن ءبىرازعا دەيىن جالعاستى. ولار يمان ءۇيىرىپ، اللاعا جالبارىندى، قۇدايعا ءمىناجات ايتىپ، زىكىر سالدى. از كەم ۋاقىتتا بۇل ازالى اۋەن باسىلدى. قايتا-قايتا ولىلەرگە ارناپ قۇران باعىشتادى. سىباق مولدا بەتىن سيپاي: «قۇزىرجان-اۋ، اتالارىمىز ايتىپ وتىرۋشى ەدى، ەل وسىلاي اۋاردا بەيىت كۇڭىرەنىپ، ولىلەر زارىن ەستىدىك»، — دەپ. مىنەكەي، ەت قۇلاعىممەن ەستىدىم، ەل ەندى قالاي اۋار ەكەن؟ قۇداي اقىرىن بەرسىن! — دەپ تاڭدانىسىن جاسىرا المادى. ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن ۇشەۋى اياڭداي ماشيناعا بەتتەدى.
* * *
تاۋقىمەتى اۋىر، قاسىرەتتى سول جىلداردا شارىن وزەنىنىڭ بويىن مەكەندەگەن بەيماز جۇرت، الباننىڭ جارتى ۇرپاقتارى ەدى. جانعا جايلى جانباعىس تاسىلىمەن اتادان-بالاعا قالعان اق تاياق پەن ءتىرشى لىك تەگەرشىگىن اينالدىرىپ جاتتى، ەل ىشىندە اعاششىلىقتى كاسىپ ەتەتىن وتباسىلار جەتەرلىك ەدى، سونىمەن بىرگە مال تەرىسىنەن ءوز الىنشە بىلعارى جاساپ ءماسى، باتىڭكە، ات ايىل تۇرمانىن وزدەرى جاسايتىن وتباسىلار دا بولدى.
پاتشا وكىمەتىنىڭ ءتۇرلى الىم-سالىقتارى كوبەيىپ، كۇن ساناپ تىرشىلىكتەرى تىعىرىققا تىرەلە باستادى. بۇنىڭ ارتىنىڭ جاقسى بولمايتىنىن سەزگەن كورەگەن بابامىز ابىلبايدىڭ نەمەرەسى جىگىت اعاسى بالىقباي باسشى بولىپ، ءور ەلىنە جۇرت شولۋعا باردى. جانىندا اتقوسشىسى سەگىزباي تاس قاراڭعىدا شالماسى جەردەن تۇسپەيتىن جىلقىشى ەدى. جۇرت كورىپ قايتار جولىندا ايسىز قاراڭعىدا باكەڭنىڭ ەڭكەيىپ بارىپ، قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىن ءبىر سالىپ، ءدال وسى جەر بارا جاتقاندا: «ءبىزدىڭ ءشاي ىشكەن جەرىمىز، مىناۋ توستاق»، — دەپ زەرەكتىگىن بايقاتقان ەدى.
1864 جىلى 7-قازانداعى ورىس پەن جۇڭگو ورتاسىنداعى كەلىسىم، بىزدەردى ەكى ەلگە ايىردى. بۇل جولى ورىس وتارشىلدارى ۇلى دالا زاڭدىلىعىنا قايشىلىق جاساپ حالىقتى ەرىكسىز كۇيگە ءتۇسىرىپ، مەزگىلسىز كوشىردى. كۇزدىڭ سوڭعى ايى قاراشانىڭ 21 جۇلدىزى كۇنى تۇنگە قاراي جولعا شىعۋعا بۇل اۋىل ءبىر اۋىزدان كەلىستى. كۇندىز جايباراقات ەشقانداي سىر بەرمەيدى، تۇنگە قاراي ابىر-سابىر اۋىل، جولاۋشىلار مەن تىڭشىلارعا سەزدىرىپ الۋدان قاۋىپتەنەدى، وتباسىنداعى ۇرىستىڭ تىنىسىن تارىلتۋعا كونبەيتىن «قارا اپا» سىندى ايەلدەر شالىنان سىلقيا تاياق جەپ باسەڭدەدى. بۇل كۇنى باكەڭ جانىنا بىرنەشە جىگىتتىن ەرتىپ، تۇنگى تىرلىكتى كورىپ، ەرتەڭ كەشكى كوش دايىندىعىن تەكسەردى، اياق استىنان تەرىستىكتەن جەل تۇرىپ، بۇرقاقتاعان قار مەن گۋلەگەن ۇسكىرىك اياز ءتۇنى بويى ءبىر تىنبادى، اسپان نىڭ ءتۇبى تۇسكەندەي قار ۇشقىندارىنان باسقا ەشتەڭە كورىن بەيدى. ءدوڭ ايبات تانىتقان مەڭىرەۋ قاراڭعى ءتۇن. اعاش قوراداعى كۇزەمى جەتىلە قويماعان ارىق-تۇراق قويلار مەن ەشكىلەر باقاقتاپ، ءۇي ارتىنا تىعىلادى. اۋىل يتتەرى قىڭسىلاپ، ءۇي ىرگەسىن سوعادى، سيىرلار دا اندا-ساندا موڭىرەپ تۇنگى قاربالاستىعىن كۇشەيتە تۇسەدى، بۇل كۇنى ءدۇيىم جۇرت ءوز لاشىقتارىندا موسى اعاش قا وت جاعۋمەن الەك. باكەڭنىڭ سايلاۋىت جىگىتتەرى توتەنشە جاعدايدى قاداعالاپ، ەرتەڭگە ازىرلىك جاساۋدا. جىلاعان جاس بالانىڭ داۋسىمەن جۇكتى ايەلدىڭ زارلى ءۇنى، اۋرۋلار مەن كارى قۇرتاڭداردىڭ جاراتۋشىسىنا جالبارىنۋى ءبارى-بارى اۋىل تولعاعىن ودان سايىن جيىلەتىپ تۇرعانداي.
تورعاي باستانىپ كوكتەن ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، جاس بالاشا قۋانىپ كەلە جاتقان قار ۇشقىندارى ەڭىسكە قاراي ۇزدىگەدى، وزدەرىنىڭ بارار جەرى قارا جەر ەكەنىن مۇلدەم ۇمىتقانداي، اسىر سالا ۇستى-ۇستىنە توپەپ جاتىر. و باستا جەرگە جەتە بەرە ەرىگەن قار تۇيىرلەرى ەندى ۇيرەنىسىپ قالعانداي ابدەن ورنىققان. تىرشىلىك يەسى ادام بالاسىنا جەرگە تۇسكەن ءبىر ۇشقىن قار ءبىر قارىس قايعى-مۇڭ سىيلاپ جاتقانىمەن ساناسار كوك پەرىسى جوق، تەك بۇيرىق ورىندايتىن سولداتتارداي توبە دە توپەپ تۇر. «يا، اللا! ءوزىڭ عانا ساقتا!» — دەپ، موسى اعاشقا وت جاعىپ تۇرعان ءرايلا اپا وزىنە قۇپيا سەرت بەردى. جاتا سالا كوز الدىنا يرەلەڭدەگەن سارى شۇبار، تەڭبىلدى قىزىل جىلاندار ەلەستەپ، ۇيقىسىن بىت-شىت ەتتى. مازاسى قاشىپ، باسىن جاستىقتان كوتەرگەن وت انا وتقا قاراپ وتىرىپ، كوڭىلىن تىنشىتتى. ءتۇز تاعىسى كوك ءبورى قورقاتىن وت قۇدىرەتىن ەندى تۇسىنگەندەي، وعان قاراپ الىستا قالعان وتكەن كۇندەرىنە ءوزىن زورلاعانداي وتكەن كۇندەرىنە ورالدى.
جانىندا شەشەسى ىرىسبيكە بار. ەكەۋى ون جەتى بيەنى ساۋىپ تۇر. كۇن ەكىنتى تارتىپ، كوك جيەك نارتتانادى. ورال تاۋىنا ويىسقان وت شار ۇياسىنا اسىعىپ بارا جاتتى. اسپان كوكجيەگى قىزىل دا جاسىل-سارى تۇستەردىڭ قۇپياسىندا، ءتۇس اجىراتا المايتىن ەركەكتەر ءۇشىن ءبارى قىزىل نۇر، جان بىتكەندى وزىنە باۋراپ ەلىكتىرەرلىك كورىنىس تاپتى. شوكىم-شوكىم اقشۋلان بۇلتتار ءبىزدى تاستاپ قايدا باراسىڭ دەگەندەي، كۇننىڭ ارتىنان ەرىنشەكتەنە ەڭىسكە قۇلدىراۋدا. ەسىك الدىن داعى كوك قاپتالدا جاڭا بۇرشىك جارعان ماقتاداي بيازى ءجۇندى اق قويلار، جاسىل رەڭدى ودان سايىن قۇلپىرتا تۇسكەندەي، اندا-ساندا ساياق ماڭىراعان قوزى بولماسا، ءبارى دەرلىك شىم-شىمداپ جايىلۋدا. بىلتىرعى جۇرتتىڭ توڭىرەگىندەگى قالاقاي مەن تىكەنەك، الابوتالار اراسىندا قورا ەركەسى بۇزاۋلار دا ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ ءوز وتاۋلارىنا قيسالاڭداي كەلەدى. بۇدان بۇرىنعى جىلدارى جىل سايىن جايلاۋعا شىققاندا، جۇرت جاڭارتىپ، ەسكى جۇرتقا مال جاقتىرا قويمايتىن قودىرا ءشوپ شىعاتىن. الايدا وزدەرىنە وتە ءتيىمدى سابىن ماتەريالىن قولىمەن وتىرعىزعانداي ورىپ الادى. ءوزىنىڭ جان اعاسى اسىل جانىن-جانىنا ۇرىپ، ءبىر تاس ءۇي سالىپ العان. مىنە ول ەشقايدا جىلجىمايدى، ءبىر جۇرتقا شەگەلەنبەسكە امالدارى دا جوق. ولاي بولماعاندا بۇلار قانشاما جەردى الابوتا مەن تىكەنەككە اينالدىرار ەدى؟ ادامدى تىزگىندەيتىن بەلگىلى سەبەپ ياكي وزىندىك ءتارتىپ بولماسا، قايدا بارماق؟ بالكىم جەر بەتىنىڭ ءبارىن قۇرتىپ، سوڭىنان وزدەرى دە جوق بولار. مۇيىستەن سالاڭ ەتىپ شىعا كەلگەن ءۇش جولاۋشىدان جەلىدەگى جىلقىلار قۇلاقتارىن قايشىلادى. وزدەرىنىڭ بايلاۋدا تۇرعاندارىنا نازدانا كومەك سۇراعان قۇلىندار جەر تارپىپ جۇلقىنادى، شىڭعىردى. كۇرەڭ ايعىر دا موينىن سوزا تىكسىنە قاراپ تۇر.
— قىزىم-اۋ، اناۋ «مۇساپىرلەر» شولىركەپ كەلە جاتقان شىعار، الدارىنان سۋسىن الىپ شىق، — دەپ ءرايلانى جۇمسادى قامقور انا. قولىنداعى قۇلىندى جەلىگە تيەپ، قوس بۇرىمدى، ەر ءمۇسىندى سۇڭعاق بويلى، ەرتتەگەن اتتاي، قىزدىڭ سىرتقى كەلبەتىنە كۇن شاپاعى سۇيسىنە ۇيگە كىرگىزدى. لەزدە استاۋ مەن قىمىز كوتەرىپ قىز شىقتى.
— سالەم جولاۋشى اعالار، — دەپ وجەت قىز دا ءۇي تۋ سىرتىنداعى سۇردەكتەگى جۇرگىنشىلەرگە توستاق پەن قىمىز ۇسىندى.
— راحمەت، جانىم وركەنىڭ ءوسسىن، — دەپ قىمىزدى كومەيلەتە، ءبىراق جۇتقان ورتا جاستار شاماسىنداعى كەلتە ساقالدى، ات جاقتى، قىر مۇرىندى ەگدە كىسى اۋزىن سۇرتە توستاعاندى قىزعا قايتا ۇسىندى. كەلەسى توستاقتى مىرتىق بويلى، بىتىك كوز، ۇزەڭگىدە شىرەنە وتىرعان جىگىت ۇمسىنا الىپ قىلعىتا سالدى. جاڭادان قىزدىڭ دەنە ءبىتىمى مەن قىمىز ۇسىنعان جىڭىشكە سۇيرىكتەي ساۋساقتارىنا قىزىعا قاراپ تۇرعان جىگىت، سوڭعى كەزەكتە وزىنە قىمىز ۇسىنعان قىزدىڭ قولىن قوسا ۇستادى، قىز كوزىن توڭكەرە، وتتى جانارىن جىگىتكە قاداپ قۇپيا امانداستى.
— راحمەت كۇنىم، دەگەنىڭە جەت. قىمىزىڭدى باياعى ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ قوجاسى، سۇلەيمەن پايعامبار ىشكەن ءشاربات دەرسىڭ، -دەپ باتاسىن بەردى. وسى كەزدە جىلقىلاردى جەلىدەن بوساتقان قولىندا كونەگى بار ىرىسبيكە انا دا كەلدى.
— تۇسىڭىزدەر، قوناق بولىڭىزدار، وتاعاسى ءقازىر كەلەدى، -دەپ ۇلكەن ءىلتيپات كورسەتتى.
— استان اتتاعان بولماس، تۇستىك، — دەپ ماما اعاشقا تۋرا تارتى ۇزىن بويلى. «ۇيگە كىرگەنشە قوناق، كىرگەن سوڭ ءۇي يەسى ۇيالادى» دەگەندەي، بويجەتكەن ساماۋرىندى دالاعا الىپ شىعىپ ءشاي قويدى. ساندىقتاعى جەنت، سارى ماي، ءتاتتى تاعى باسقا دا تاعامدار داستارحانعا قاز-قاتار قويىلىپ جاتتى. ساماۋرىننىڭ ۇيگە كىرىسىمەن وتاعاسى دا شاڭىراققا ەندى.
— جول بولسىن باۋىرلار، قايدان كەلەسىزدەر؟ — دەپ اڭگىمە سۋىرتپاقتادى.
— ءبىز شالكودە جايلاۋىنان ارقالىق وڭىرىنە كەتىپ بارامىز، جانىمداعى جولداسىم مەن بالام.
— قاي تۋعان بولاسىزدار؟ — دەدى سۇراقشىداي.
— ۇلى ءجۇزبىز، البان تايپاسىنانبىز.
— وزدەرىڭىز شە؟
— ءبىز ورتا ءجۇزدىڭ، قارا كەرەيىمىز.
شاي دا ءىشىلىپ بولىپ، تىسقا شىققان بۇلارعا تەگەنە قۇيرىقتى قىزىل باعلاندى كولدەنەڭ ۇستاپ، ءۇي يەسى نە اۋماي تارتقان بالا جىگىت باتا سۇرادى. الدىندا ارىستان كەيىپتەنگەن قوناقتار ۇيگە كىرە تۇلكىدەي بۇلاڭداسا، ەندى مىنە قويدى دا سويدىرىپ تازىداي ەركەلەدى، قۇداي قالاسا، ەتكە دە تويىپ، پەش تۇبىندەگى مىسىقتاي ۇيقىعا كەتەدى. كەشكىلىك قوي سويۋدىڭ ابىگەرلىگى قىزدى زىر جۇگىرتتى. شام قويىلعان الاكەۋىم ساتتە بوز ۇيگە بىردەڭە ىزدەگەنسىپ كىرگەن جىگىت ەسىكتىڭ ىشكى قيىلىسىندا قىزعا ۇشىراستى، جانارلارى ءبىر ساتكە توعىسىپ تىسقا شىقتى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قىزدىڭ ەكى بەتىن وت شارپىدى.
وتاعاسى مەن سان تاقىرىپتا ءسوز ساپىرىپ، باس قوناقتىڭ جانى جاي تاپتى. جايشىلىقتا ۇلكەندەر اڭگىمەسىن زەر سالا تىڭدايتىن بالا جىگىت ەسى كەتىپ، قىزدىڭ قىلىعىن قالت جىبەرمەي اڭدۋمەن بولدى. بۇل وتباسى جىگىت اكەسىنە دە ۇنادى. اسىرەسە ءۇي بايبىشەسىنىڭ جۇمساق تا جايدارى، كوپشىل دە اقكوڭىل مىنەزى، ەركەكتى توسا سويلەۋى ءبارى دە كوڭىلىنەن شىقتى. ەرتەڭگى شاي، داستارحان تولى تاعامدار بەلگىسىز ءبىر جاق سىلىقتى ايتۋدان ۇيالعانداي تىمپيىپ-تىمپيىپ تۇر، ءبارى دە ۇياڭ جانارمەن ۇرلانا قارايدى. ونى ەلەگەن قوناقتار جوق، وبىرلانا وبۋدا، بالبىراعان باۋىرساقتار ىرجيا-ىرجيا بارىپ، اۋىزدارعا سۇڭگۋدە، وسى ساتتە قىز شەشەسىنىڭ قۇلاعىنا بىردەڭە سىبىرلادى. «باتامەن ەل، جاڭبىرمەن جەر كوگەرەدى»، جانىم ۇلكەندەرگە ايتىپ جورىتىپ باتاسىن العاننىڭ ەش ايىبى جوق دەدى قىز شەشەسى داۋسىن كوتەرە.
— اسپان اپ-اشىق، كوكجۇزى بۇرىنعىدان بەتەر بيىكتەگەن، جاڭا تۋعان اي وراقتانىپ قيىلىپ تۇر. مەن ايعا قاراپ، وي كەشىپ تۇرعانىمدا اي كەنەتتەن تومەن قاراي زۋلاپ كەلىپ، مەنىڭ قوينىما كىرگەنى، — دەپ قىز قىسىلىڭقىراپ قالدى.
— اۋىل اعاسى ەكەنسىز ءتۇس جورۋ سىزدىكى، — دەپ باس قوناققا كەزەك بەرىستى وتىرعاندار سالت بويىنشا.
— جاقسى ءتۇس، جاقسى ءتۇس، تىلەگىڭ ورىندالىپ، ويلاعانىڭا جەتەسىڭ قاراعىم. قۇداي قالاپ تۇرعانداي، اي قاباقتى مەنىڭ بالاما كەرەمەتتەي بولاشاق جار بولادى ەكەنسىڭ شىراعىم، — دەپ اللا تاعالا اۋزىنا ءسوز سالىپ، ءبىر-اق نۇكتەسىن قويدى.
— جاراتۋشى تاعدىرىڭدى سولاي جازسا، ءبىز قارسى ەمەسپىز، — دەپ قىز شەشەسى قوستادى قوناق ويىن.
— قالاۋىڭ ءبىلسىن بالام! — دەپ قىز اكەسى سىزداي ءتىل قاتتى. وسىلاي قىزعا ۇكى قاداپ بارا جاتقان ساپارىن توقتاتىپ، بىرنەشە كۇن جاڭا قۇدا جانىندا ەرۋ بولىپ قايتتى. مىنە سول جارى وتارباي ەدى.
ءيا اللا بەرنگەنىڭدى الا كورمە! — دەپ وزىنە ريزا بولا ۇيقىعا ەنگەن ءرايلا اپا، ب ا ق باسىندا وتىرعان قالىڭ قارعانى، ءبىر يتەلگى توپىلداتىپ جەرگە ءتۇسىرىپ جاتقانىن كوردى، تەك الىستان ازەر جەتكەن تۇيعىن عانا كوكتە قالىقتاپ كورىنبەي كەتتى، كەنەتتەن جەر بەتى قىپ-قىزىل جالاڭداعان ورتكە ورانىپ، ورنىنان شوشىپ اللا تاعالاعا جالبارىنا وياندى.
ازاندا جۇرت اۋىلدىڭ الاۋلايى بويىنشا ەسىك سەرپىدى، ەكى قارىسقا جۋىق جاۋعان قار، بار جاندى ابىگەرگە سالدى. مال قورادان شىعىپ، قىستىڭ قىتىمىرلىعىن بىلدىرمەيتىن تاۋعا بەتتەگەندە عانا جاندارى ورنىنا ءتۇستى. مىنە بۇگىن ۋاعدالى مەرزىمدە جەتتى، دەسە دە اۋىلى بىر-بىرىنەن ۇرلانا كوشەردەي ءتىس جارىپ، ەشتەڭە سەزدىرمەيدى، تەك ۋ-شۋى ءاربىر شاڭىراقتىڭ وزىندە عانا.
سول ازانعى ورگەن مال دا ورىستە قالا بەردى، ءتىرى جان ءتىستى باقا ءبارى-بارى ءۇنسىز تىرلىكتە. بوز ۇيگە مىقتاپ بەكىتكەن قاز، تاۋىقتاردىڭ ۇندەرى ىشىندە، تەك يتتەر عانا قىڭسىلايدى. ءبىر اۋىلدان بار العانى ءتورت تۇيەگە سەگىز تەڭ جۇك، قالعان بوق دۇنيە ءوز ورنىندا وكپەسى قارا قازانداي بولىپ قالا بەردى. وتارباي اقساقال مەن بالىقباي باستاعان جىگىتتەر جۇرتتى تۇنگى بىردە اتقا قوندىرىپ سۋىت جولعا شىعارتتى، جاراتقانعا جالبارىنا اتقا قونعان مۇڭلىق جۇرت، مۇڭلى جىرىن ەسە وڭتۇستىك شىعىستى بەتكە الدى. دولى بوران كوكبەتتەنە ۇلىپ تۇر، توبەدەگى قارا بۇلت قاراڭعىدا ارلى-بەرلى ويقاستاپ سەيىلمەيدى.
1916 جىلى پاتشالىق رەسەي بۇلاردىڭ جەرلەرىن تارتىپ الىپ، باسقا حالىقتارعا ۇلەستىرگەنى جاندارىنا قاتتى باتتى. 19 بەن 43 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتاردى اسكەر دەپ قارا جۇمىسقا شاقىرتىپ، 87 مىڭ قازاق جەتىسۋدان الىنباق بولدى، پاتشانىڭ جازالاۋشىلار قوسىنىنىڭ قاتاڭ قىسىمى، تۇندەلەتىپ ۇرلانا كوشۋگە ماجبۇرلەدى. اتاڭا نالەت! سول قارعىس اتقىر 1916 جىل 237 مىڭنان استام قازاقتى جۇڭگو اسۋعا يتەرمەلەسە، بەيكۇنا 95 مىڭ 200 جاندى باقيلىققا جىبەرىپ تىنعان.
تۇيدەكتەلگەن قارا بۇلتتار توبەدە ويقاستايدى، سۋ ماقى بوران تىمىسكىلەي ءىشىڭدى ارالايدى. بۇلار قالجات اسۋىنا بەسىن شاقتا تاياعانى سول، الدارىنان ساۋ ەتىپ مويناقتان شىعا كەلگەن ورىس سولداتتارى اي-شايعا قاراماستان وت وقتى توبەدەن اسىرا توگىپ-توگىپ جىبەردى، جان دارمەندەرى قالماعان كوش شوگە قالعانداي، جىلاعان بالا، كىسىنەگەن جىلقى، ۇلار-شۋ جۇرت. پاتشانىڭ امىرىنە بويسىنىپ كەرى قايتىڭدار، بولماسا بىردە-بىرىڭ ءتىرى قالمايسىڭدار، — دەپ اقىردى، ىشتەرىندەگى قازاقشا ءتىل بىلەتىن شەگىر كوز سولدات. حالىق وعان قارايتىن راي تانىتپادى. وسى كەزدە ورىس سولداتتارى ودان سايىن وق بوراتىپ، ەلدىڭ زارە-قۇتىن ۇشىردى. بۇل ۋاقىتتا تالاي ادام و دۇنيەگە اتتانعان ەدى. وق سايابىرلاعان شاقتا ءبىزدىڭ اتالارىمىز ءبىر شارتىمىز بولسىن: «13 جاستان تومەنگى بالالار مەن ايەلدەر ءبولىنىپ شەتكە شىقسىن ولارعا قول ۇشتارىڭدى تيگىزبەۋگە ۋادە بەرسەڭدەر، ءتىرى قالساق، ءوزىمىز، ولەر بولساق، رۋحىمىز الدىندا قارىز بولاسىڭدار، قول تيگىزسەڭدەر دەپ ءوتىندى» قالجات اسۋىنىڭ قوس قاباعى الدە بىرەۋلەرشە تۇكسيە قارايدى. بىتىك وسكەن ەرمەن ىزعىرا مۇڭلى كۇي شەرتەدى. انادان بالا، اعادان ءىنى، كۇيەۋدەن قاتىن تىرىدەي ايرىلىپ جاتقان زارلى جۇرت. نوعايباي بايبىشەسى نۇريلا شەشەمىز يۋ-قيۋ الا كەۋىم شاقتا تەڭنەن شۇبەرەك الىپ ءبىراز ەركەكتى ايەلگە اينالدىرىپ، قاندى قىرعىننان امان الىپ قالدى. ءوز شالى نوعايباي اتامىز جاۋلىقتى باسىنا سالماي سوعىس ورتىنە بەتتەدى، اجال اسۋى دالا سيمفونياسىن ويناپ تۇر، سولداتتىڭ «شەلەكتەگى» ايقايى تاعى شىقتى. بۇل دالا زاڭدىلىعىن بۇزعان جىگىتتى، سەگىزباي مەرگەن شەلەگىمەن قوسا قاق ماڭدايدان جايراتتى. قالىڭ ساقاداي سايلانعان سولدات پۋلەمەتتەن وق بوراتتى، ەركەك بىتكەندى مىلتىقتىڭ استىنا الىپ قىرا باستاعاندا ولار كەۋدەسىن وققا توسىپ، ۇرانداعان بويدا اسكەرلەرگە قارسى لاپ قويادى. بۇل شاراسىزدىقتان ىستەلگەن ەڭ سوڭعى تۇياق سەرپۋ بولدى. ولگەنى ءولىپ، ءتىرىسى، جارالانعانى بار جاندالباسامەن شەكارادان وتە شىقتى.
80 ءتۇتىن وتەبايدىڭ 200-دەي ازاماتىن جالماپ ۇلگەردى. مىنە وسى قاندى قاساپ قىزىل قىرعىندى ايەلدەر مەن بالا-شاعا تۇگەل كورىپ تۇردى. ويتكەنى ولاردى اسكەرلەر جىبەرمەي قورشاپ تۇرعان بولاتىن. ءرايلا ءوز كوزىمەن قايسارلانا كۇيەۋى وتاربايعا قاراپ تۇر، اشۋدان كوزىنەن جاس تا شىعار ەمەس، اققۇلاقتار توسىپ تۇرماعاندا، قاندى قىرعىنعا ارالاسار ەدى. اتىنا وق ءتيىپ جارالانعان بالاسى نۇرگەلدىنى جالما-جان لاقشا وڭگەرە وتارباي جوتادان اسىپ جوق بولدى. مويناقتان اسقان جىگىتتەر قالىڭ قاراعايعا كىرە جان ساقتادى، «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى» دەگەن، سول لاۋلاعان قىزىل وقتان ءتىرى قالعان باكەڭ باستاعان 14 ەركەك ءبىرىن-بىرى ازەر تاپتى. ءتىرى دەگەنى بولماسا، ءبارى دە قانعا بوككەن، بەس-التاۋى شولاق قول، تەسىك سان، جالعىز كوزدى قۇبىجىققا اينالعان. تاريحىن تاسقا جازعان باتىرلار، جارالى دەنەلەرى نە قارار ەمەس، بالا-شاعا، قاتىن-قالاشتى الىپ قايت ساق دەپ قام قىلدى. ولاردى ءبىر جەتىدەن كەيىن ابىر-سابىر باسىلعان سوڭ الىپ قايتۋعا كەلىستى.
سولداتتار ولىكتى ورتەپ قالعان جۇرتتى ءتۇن جامىلا وزانداتا ايداپ ءوز مەكەندەرىنە اكەلىپ سالدى، جەرلىك اسكەردەن كۇزەت قويىلدى. پىسىقتاۋ باستاپ كەتەدى دەگەن ايەلدەردى قاماۋعا الدى. وكىرگەن ايەلدەر ءوز ۇيلەرىنە كىرۋگە دارمەندەرى جوق، ەسىك الدىندا شاشىن جۇلا زار ەڭىرەپ، قۇدايعا ءتىل تيگىزىپ، كۇناعا بەلشەسىنەن باتىپ جاتتى. اسپاندا تۇنەرىپ قاباعى سالبىراعان كۇرتتەردەي كۇپتى. ءبىر جەتىگە تىنىققان جارالى جىگىتتەر قاراعاي تۇبىنەن «اللا» دەپ ءىس باستاسا دا، جولدارى بولمادى. كۇزەتشى ساق، ءتىپتى وزدەرى قولدى بولۋعا شاق قالىپ، جۇڭگو جەرىنە قايتا قاشىپ زورعا قۇتىلدى. سونىمەن تىڭ-تىڭداپ تىرشىلىك جاساپ جان باعۋدىڭ قارەكەتىن قىلدى. جەرگىلىكتى حالىققا جالدانىپ ەكەۋى مال باقسا، تورتەۋى قالاعا قىمىز تاسىپ كۇن كەشتى، قالعاندارى دا قارا جۇمىسقا جەگىلىپ جاندى جانمەن باعۋعا كىرىستى. ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن بيىك ءۇي توبەسىنە كىرپىش لاقتىرىپ، بىلەكتەرى سالبىراپ قالعانعا دەيىن وزدەرىن اياماي اششى اۋىر جان جاراسىن، ءتانىن اۋىرتا ەمدەدى.
* * *
جايناعان اۋىلدىڭ كەتەۋى كەتىپ، اۋىلداعى كەيبىر جەڭىلتەك ايەلدەر ارلى-بەرلى جۇرگەن جۇرگىنشىلەر مەن ساۋداگەرلەگە ىلەسىپ كەتتى. قايتا باياعى نۇريلا اپا قولدان ايەل جاساپ الىپ قالعان بەس-التى جىگىت قالعان ەلدى ساقتادى، جاۋلىقتارىن باسىنان الماي، ءبىراز مەزگىل ءجۇرىپ، ارتتان وسكەن بالالارمەن جاسىرىنىپ بىلىنبەي كەتتى. ءرايلا اپا ءۇشىن بۇل قۇلازىعان اۋىلدان قۇتقاراتىن ءبىر عانا ءۇمىت بار، ول ىشتەگى التى ايلىق نارەستەسى. جاراتۋشىدان جاتسا-تۇرسا تىلەيتىنى ىشىندەگىسىنىڭ ۇل بولىپ تۋۋى، ايتەۋىر ءبىر جەرى سەزەتىن، سوندىقتان دا تۋىلماعان بالاسىنا ىرىمداپ بۇركىت دەپ ات قويدى. ءور ەلىندەگى كۇيەۋىنە جەتكىزەر دەپ قىراننىڭ اتىن قويدى. سونىمەن قوسا جانىندا الدانىش ەتەر ءۇش جاسار قىزى دا بار، بىلدىرلاپ ءتىلى دە شىعىپ، بيىل كوپ ەرمەك بولىپ ءجۇر. قۇداي تىلەۋىن بەرىپ راسىندا ۇل تاپتى، زارىعىپ جۇرگەن بۇركىتى دە قارا تابان بولدى، انانىڭ جارعا دەگەن ادالدىعى، بالاعا دەگەن ىستىق مەيىرىمى، ونىڭ جانىن جاي تاپتىرمادى. ەندى، مىنە، ىزدەۋدىڭ شارت جاعدايى ءپىسىپ جەتىلدى دەپ توپشىلاعان انا جان پەندەگە سەزدىرمەي جول جۇرۋگە جازداي دايىندالدى. كۇندىز ۇيىقتاپ، ءتۇن دە تىسقا شىعىپ قاراڭعىعا ۇيرەندى. تامىزدىڭ ىستىعى باسىلا قىزىن جەتەلەپ، ۇلىن ارقالاپ جولعا شىقتى. جول تاعامدارىن ءوزى ادەيى ىستىققا شىدامدى، الىپ جۇرۋگە جەڭىل، جەگەنگە توق، باعلان ەتىن تالقانعا شىلاپ كەپتىردى. بۇلاردى قورقىتقان قاراڭعىلىق ەمەس، كەرىسىنشە جارقىراعان جارىق بولدى. جەر-جەردىڭ ءبارى باستاپقىداي جازالاۋشى سولداتتارعا تولماسا دا، قىلت ەتكەن قيمىلىڭدى بايقايدى. كۇندىز ارىق-اتىز، قامىس، يەسىز تام، كوپىر دە كوز شىرىمىن الىپ تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ وتىردى. اتا-بابا رۋحىنا تاعزىم ەتىپ قاراڭعىنى ۇمىتا ساپار شەكتى. ەسىل-دەرتى بىرەۋ-مىرەۋ ءبىلىپ قويماسا ەكەن دەپ، ەلەڭدەپ كەلەدى. مەڭىرەۋ قاراڭعى ءتۇن بەلگىسىز ءبىر دىبىستان سەكەم العان انا ەكى بالانىڭ اۋزىن ەكى الاقانىمەن باسىپ دىبىسىن شىعارماي جاتا قالدى، تىنىس الۋعا شامالارى كەلمەي ءۇش بەيباق جاتىر، جاڭاعى دىبىستا جوق تىم-تىرىس، وسىلاي بۇكىل دالانى تىنىشتىققا ۇيرەتتى. بالا ەكەش بالا دا بۇل زاڭدىلىققا مويىنسۇنىپ ءۇنسىز. قاراڭعىنى قاق جارىپ، قاندى قىرعىن بولعان جەرگە دە جەتتى. ۇلكەن ءبىر ىستىق لەپ بەتتەرىنەن وبە ايمالاپ، مارقۇمدار رۋحى قولداپ قورشاپ شىعارىپ سالىپ جاتقانداي كۇي كەشتى. كوزىنە كەلگەن جاستى بىرەۋى ءسۇرتىپ: «جىلاما، تاباسىڭ ەلىڭدى» — دەپ سىبىرلاعانداي بولدى. ءبىر جەتى وتكەندە ەل شەتىنە دە ىلىكتى، الىستاعى ۇلكەن اق بوز ءۇي جانىندا قازديعان ەكى كىشكەنە قارا لاشىق ەكى جاعىنا تىگىلگەن. ساراڭ تىرشىلىك، تەك جالعىز ايەلدىڭ كىرىپ شىعىپ جۇرگەنى بولماسا، باسقا ەشقانداي قيمىل بايقالمايدى، كەيدە ەرە شىققان بالا عانا تىرشىلىگىنە وزىندىك ءۇن قوسادى. دەسە دە ءتۇتىنى ءتۇزۋ كوككە قالىقتايدى، الىستان از بايقاستاعان ءرايلا اپا قوس قوزىسىن الىپ، وسى ۇيدەن باسپانا تىلەي سۇعىندى. «جاسىڭا قۇلدىق، اپاي، تەزەكشىڭ بولايىن، تاماق بەرىپ ەكى بالامدى جىلاتپاساڭ بولدى»، — دەپ كوز جاسىن كولدەتتى، ەلى-جۇرتى قىرىلعاندا جىلاماعان انا بوگدە ەلدە ەرىكسىز وسىلاي وكسىدى. ونسىز دا سەزىپ تۇرعان، باسىنان باسقا جەرى وڭايعا بىلىنە دە بەرمەيتىن تولىق بايبىشە زورعا باس يزەدى. بۇل ۇيگە ءرايلا اپا مىقتاپ جاقتى، وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقتى. ازاندا ۇيقىسى شايداي اشىلاتىن ول، كۇنى بويى ءۇي شارۋاسىن تىندىرادى، بۇزاۋ قايىرادى، سۋ قايناتادى، تەزەك تەرەدى، ەڭ سوڭىندا كەزەگى كەلگەن قوس ءتىرى جەتىمىنە ءتۇن ورتاسىندا جەتەدى. بار قۋانىشى، جۇبانشى سولار، قارا دومالاق ۇلىن يىسكەگەندە، ءوزىن بەيىشتەگى جۇماق اناداي سەزىنەدى، بار مۇڭىن جوعالتادى، تاڭىرىنەن مىڭ تاۋبە سولاردىڭ اماندىعىن تىلەنەدى.
جازدىڭ سوڭعى ايى دا ءبىتىپ، ورال تاۋىنا ويىسقان سارالا بۇلتتار باستاپقىدا كۇشىككە ۇقساسا، لەزدە شوڭقيعان ءۇل كەن ايۋعا ۇقسايدى. مىنە وسىلاي ءار جەردەن اندىز داپ جينالدى. ءتۇس اۋا سەبەزگىلەگەن جاڭبىر اق جاۋىنعا اينالىپ، سەنبىنىڭ كەشىنە قاراي تولاسسىز سىركىرەدى، سول جاڭبىرلى كۇندەر تۇپ-تۋرا ءبىر اپتاعا سوزىلىپ، جۇما كۇنگە تۇماندانا اشىلدى. ءرايلا اپانىڭ ءبىر جۇمىسى بولسا دا ازايدى. جۇڭگو ەلى دەگەنمەن جۇڭگو كورمەدى، كورگەنى مونعول، ۇيعىر، قازاق تاعى ءوزى بىلمەيتىن باسقا ۇلتتار. كۇز كەلگەندە جارىسا، باسەكەلەسە كەلەر جىلعا دا قۋانىش قالدىرعىسى كەلمەيتىن، قازاقتار بۇندا دا بار ەكەن. ءوز تابيعاتىن جوعالتپاعانىنا قۋانعان اپا جاڭبىردان كەيىنگى تەزەك كەپكەنشە، اۋىل تويىنا اششى تەرىن بۇلدانعانداي بارۋعا ازەر رۇحسات الدى. سەگىز قانات ءۇش اق وردا، بەس اق ءۇي تىگىلگەن، كەرمەلەر دە سىعىلىستىرا بايلانعان قارا ءنوپىر اتتار. تايپالعان جورعالار مەن ەت تاسىعان جىگىتتەر نايقالىپ ءجۇر، تەڭگە ءىلۋ، بالۋان كۇرەس، جامبى اتۋ، قىز قۋۋ بىتكەن سوڭ تويدىڭ ەڭ قىزىق كەزى اۋىل التى اۋىزىن باستادى، ءرايلا اپامىز شەشەسىنەن ۇيرەنگەن ادەمى سارىنمەن:
«اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن الا قارعا-اي،
ولەڭ ايتپاي جاراماس بالالارعا-اي.
زەر سالىپ قۇلاق تۇرەر جان بولسا ەگەر،
جۇرتىم ساعان ايتامىن بىتەۋ جارا-اي.
سۇيەرقۇلدىڭ سەگىز سارى بالاسى،
اركىمنىڭ دە ءوز ورتاسىنا بار نالاسى.
وتارباي مەن نۇرگەلدىمنەن مەن دامەلى،
جوق ىزدەگەن بەيشارا جان جارالى.
وتەبايدىڭ شوپشەگى ەدى بالىقباي،
قۇلجاعا اكەپ، قىمىز ساتاد جالىقپاي.
وتىز تىستەن شىققان ءسوزىم حالقىم-اۋ،
وتىز رۋلى ەلگە جەتەر مە ەكەن قالىقتاي؟» — دەپ زار مۇڭىن ايتىپ جوعىن ىزدەگەن انا ۇزاق تاڭ ولەڭ ايتىپ قۇلان يەكتەتە ۇيگە قايتادى. سارعايعان سارالا قىراتتا، قولىندا قوڭىر قابى بار، سارى ۋايىمداعى اپا جوعالعانىن تاپقانداي تەزەك تابىلسا بولدى، بۇگىن ءبىر ءتۇرلى بالاشا قۋانىپ زىر جۇگىرىپ ءجۇر. سالقىن سامال ەسىركەي اينالسوقتايدى، سول جالعىز نوقاتتى، بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي ۇيىتقي سوعادى. مىنە، ۇيگە تەزەگىن ارقالاپ كەلدى، ولگەنى ءتىرىلىپ، وشكەنى جانىپ قاينىسى بالىقباي ىزدەپ كەلدى، ءرايلا اپا وسىلاي شالىنا قوسىلدى. باكەڭ پىسىقتىعى مەن قىمىز ساتىپ ءجۇرىپ قاسىم، ءارميا سىندى تۋىستار تاپتى جانە ءار جەردەن تانىسقان جارتى بالاسىنا ىرگەلى ەل بولۋعا ۇندەپ، ءبىر جەرگە توپتالىپ، اتا كاسىپ پەن جان باعۋعا اقىل سالدى. بۇلار جەر شولىپ الدى ورمان، ارتى جازىق، قالىڭ ءشيلى ادىر قىرقالى، بوز جۋساندى جەرگە جيىرماداي وتباسى قونىس تەپتى. ادام رەتىندە ومىردەن ءوز ەنشىسىن ارەڭ العان بۇلارداي بوسقىن ەلدە نە كۇي بار دەيسىڭ؟ دەسە دە ءار جەردە قينالا قۇلشىلىقتا، جۇرگەننەن قۇتىلىپ، كەلە سالا قارا كۇزدە ءبىر-بىر جەر كەپە قازىپ الىپ، اتا-كاسىپتەرى ورماندى كەمىرىپ، تىرلىكتەرىن باستادى. قاراشانىڭ جەلىمەن قولداعى اتتارىن ءوز الدەرىنشە جاراتىپ ءبىر قار جاۋا اۋىلدىڭ اتقا مىنەر ازاماتتارى اتقا قونىپ، ءتۇن جاستانا ءور تەكەستەن ءوتىپ تيان — شاننىڭ باۋرايىنان قاراعاي قيىپ ات ارتىنا سۇيرەپ وركەشتەگەن ءور تەكەستىڭ اعىسىن ەلەمەي اعاش وتكىزىپ، كورشىلەس تۇرعىلىقتى جۇرتقا شاي تۇز بولىپ، بالا-شاعاعا كيىمىنە ايىرباستاۋمەن اينالىستى. ەندى، مىنە، شەبەرلەرى قولونەر بۇيىم جاساپ، قالاعا اپارىپ ساتۋمەن دە اينالىستى، ءتىپتى مال تەرىلەرىنەن ءماسى، كەبىس، تون-شالبار، كۇپى، ىشىك تىگىپ تە جان ساقتادى. ايازدىڭ اجداھاداي اڭىراپ، مۇزدىڭ قاتقان شاعى، جارتىلار ءۇشىن تىرلىكتىڭ ءدال قىزعان تۇسى، التى جاستاعى بالادان الپىس جاستاعى شالعا دەيىن عۇمىر ءسۇرۋ ءۇشىن قاس قارايا اتقا قونادى، پىسىق ايەلدەر دە وزەن جاعالاۋىنان كۇيەۋىن كۇتىپ ارقانمەن قاراعايدى سۋدان تارتىپ وتكىزىپ كەلەسى اعاشقا تاعى جىبەرەدى. ال كۇندىز ورمان كۇزەتشىلەرى دايىنداعان اعاشتارىن تارتىپ الدىما دەپ قورقادى. قاراعاي تاسۋ تىرلىگى ءۇردىس الىپ نەگىزگى عۇمىر كەشۋدىڭ باستى نىساناسى بولىپ قالىپتاسقان.
قىتىمىر قىس بۇگىندە كارلەنىپ، ءوز اشۋىنا مىقتاپ ءمىنىپ تۇر، كوكتە اقشۋلان بۇلتار، ويقاستايدى، شىتىرلاعان اياز جەلمەن جارىسادى، كەشكى اسىن اپىل-عۇپىل ىشكەن باكەڭ جىگىتتەرىن باستاپ، كورشىلەس اۋىلدان كەلگەن قازاق تىلىنە سۋداي، جەرگىلىكتى دۇڭعان جىگىتىن ەرتىپ قاراعايعا بەت الدى. باتىستان ۇيىتقىپ سوققان دولى بوران قىمتانا كيىنگەن جىگىتتەردىڭ ەتەگىن اشا الماي ىزىڭدايدى. توڭعان اتتار دا شوقىراققا اۋىستى. سالت جىگىتتەر شوقىراقپەن تاستاقتى لاۋ كەلەتىن وزەن ارناسىنا لەزدە ءىلىندى. ىسقىرىق جەل مەن دولدانا بۋىرقانا اققان اساۋ وزەن بىردەڭە تىلەگەندەي سان اۋەندە سىڭسيدى. ۇقساتساڭ، بىردە يت بوپ ۇلىسا، بىردە جاس بالاشا جىلايدى، تەك وراقتانعان اي بارىنە مەن كۋا دەگەندەي شالقالاي قارايدى. ولەرمەندە نە قۇيعىتقان جىگىتتەر ءور تەكەسكە ارتى-ارتىنان ىرعىدى. سۋدا سىرشىل اتتار سىرعي ءجۇزىپ، ارعى جاعالاۋعا دا تايادى. كولدەنەڭى ءجۇز مەتردى تولىق قۇرايتىن بۇل وزەن، نە سۇمدىقتى ىشىنە بۇگىپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن؟ ىشتەرىندەگى جالعىز دۇڭعان قاتاردان قالقىپ شىقتى دا، شىعىسقا قاراي اعا جونەلدى. اپ-ساتتە ات-پاتى مەن وما-شوما بولعان ول، سۋعا باتىپ كەتتى. الدى سۋدان شىعىپ، ارتى شىقپاعان جىگىتتەر قانشا قاربالاسقا تۇسسە دە، ءتۇن قاراڭعىسىندا اجالدىنى قۇتقارا المادى. بۇل بالەنىڭ قايدان ساپ ەتىپ كەلە قالعانىنا ءبارى دە بارماعىن شايناپ، الاشاپقىن تاڭ اتىردى. باستابىن دا توعاي قاراۋىلشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن پانتاق دەيتىن بۇل جىگىتپەن توعايدان وتىن الىپ تۇرۋ ءۇشىن جاقسى بارىس-كەلىس جاساپ ارالاسقانىنا باكەڭ قاتتى وكىندى. جون تەرىسىن جوندانعان جەرگىلىكتى سىمازى دەيتىن ونىڭ اعاسى: «سەندەر ادەيى اعىزىپ ولتىردىڭدەر!» — دەپ ۇلكەن بالەنى باستارىنا شاپتادى. ونسىز دا ءتۇسى قاشىپ، ۇرپە-شۇرپە بولىپ وتىرعان ءبىر ۋىس اۋىلعا بۇل وڭاي سوققى بولمادى. بار بالەنى باكەڭە ارتتى. ەرتەسى-اق باكەڭ تۇرمەنىڭ ەسىگىنەن تابىلدى. ادۋىندى الپاۋىت سىمازى باكەڭنىڭ اتالاس تۋىسى تۇرسىندى ۇيىنە قۇلدىققا الدى. ال ءبىر ۋىس اۋىل ەكى بىردەي ارىسىنان تىرىدەي ايىرىلىپ، ەندى مىنە التى جاستاعى بالاسىنان الپىس جاستاعى شالىنا دەيىن بار تىرلىگى قاراعايدى توقتاتىپ، پانتاقتىڭ ولىگىن ىزدەپ وزەن جاعالادى. ءتورت اي دەگەندە سۋ تارتىلىپ، اتىنىڭ ولىگىن تاپسا دا، بالە بوپ جابىسقان پانتاقتى تابا المادى. قۇر سۇلدەرى قالعان اۋىل ەندى ءۇمىتىن مۇلدەم ءۇزىپ، اۋىزدارىنا سالار تالشىق ءۇشىن قارماندى. كوكەكتىڭ ورتا شەنىندە سەگىزباي، اقانباي باستاعان جىگىتتەر وتىن جيناپ سالشىلىققا ءتۇستى. قايرانعا باتقان وتىندى شىعارىپ جاتىپ، جالبىراعان شۇبەرەكتىڭ شەتىن بايقادى. ىشتەرى ءبىر سۇمدىقتى سەزگەن بۇلار اۋىلعا تۇرا شاۋىپ، كورشىلەس سىمازىعا حابار بەرىپ، پانتاقتىڭ سۇيەگىن قازىپ الدى. سۋ سورىپ قۇم شايعان ونى ادام تانىعىسىز. مەديسينالىق ساراپتاۋ ارقىلى ءپانتاق ەكەنىن جانە وعان ادام قولى تيمەدى دەپ دالەلدەپ شىققانعا دەيىن باكەڭ تۇرمەدە وتىردى.
وتارباي اتانىڭ قاندى قىرعىننان امان الىپ كەلگەن ۇلى نۇرگەلدى ەكى اياعىنان مۇگەدەك بولىپ كەلدى. شالدىڭ سىرىقتاي بويى ەڭكىش تارتقان، تاستاماي تاعىپ جۇرەتىن قارا كوزىلدىرىگىن باستابىندا مىرزالىققا تاقتى. كەزىندە وسى كوزىلدىرىكتى كيىپ ماسكەۋگە دە بارىپ قايتقان، قالجاتتاعى جازالاۋشىلار ءبىر كوزىن الىپ قالعان. ءبىر كوزدىڭ قايعىسىنان ەكىنشى كوزى دە جاساۋراپ جىلاپ ءجۇرىپ سۋالدى، ەندى، مىنە، قارا اشكي سوقىر كوزدى جاسىرار قورعان. تابىناتىن اكەسىنە، جاراسىمدى كوزىلدىرىگىنە قىزىعا قاراپ جۇرەتىن قۇزىر ەڭ العاش اكە كوزىنىڭ شىن سىرىن بىلگەندە، جانى تۇرشىگە اكەنى اياپ، ۇرلانا جىلادى. جات جەردەگى اششى تۇرمىس تاۋقىمەتى بيىل تىپتەن كۇشەيىپ، ونىڭ قۇر سۇلدەرى قالدى. جىلدار جىلىستاپ، 1942 جىلداعى الاپات اپات سارى سۇزەكتەن اۋىلدا بىرەن ساران ادامدار عانا ءتىرى قالدى. قاس قاباعىڭا قارامايتىن تىرلىك زاڭدىلىعى «قۇداي ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىرىپ» شال مەن بالاسى نۇرگەلدىنى جانە قىزى مادينانى دا جەر قوينىنا الدى. وتباسىندا بۇركىتىن قۇشاقتاپ جاراتقانعا نالا ايتىپ كەمپىر تاعى جالعىز قالدى.
كۇن ارتىنان كۇندەر ءوتىپ 1949 جىلى كومۋنيستتىك پارتيا بيلىككە كەلدى، بۇكىل ەل الاقايلاپ قۋاندى. ءاۋ باستاعى جيىرما ءتۇتىن جارتى قۇراعان اۋىل، بۇل كۇندە كادىمگىدەي البان اتانىڭ ءار رۋىنان قۇرالعان ۇلكەن جۇرتتقا اينالدى. كەدەيلەرگە قامقور لىق جاساۋ ماقساتىمەن كوممۋنا ءجۇرىپ كووپەراسيا قۇرۋ باس تالدى. اۋىل باستىعى ءابدىراحماننىڭ قارا شۇبار ءتۇسى سۇرلانىپ، حالىققا جەر ءبولىپ ابىگەر. باياعى اقدالاداعى تۇبىنە ءايعىر-ۇيىر جىلقى قىستاپ شىعاتىن اق شيلەر تەمىر سوقانىڭ تىسىمەن اۋدارىلدى. 1966 جىلدىڭ قاراشاسىنان ستيل دۇرىستاۋ ماقساتىمەن باستالعان مادەنيەت زور توڭكەرىسى ورتالىقتان تارتىپ جەرگىلىكتى اۋىلدارعا دەيىن، ءتىپتى كىشكەنە ەلدى مەكەندەرگە دەيىن قاتال قاباقتى قىتايلاردىڭ باسقارۋىمەن ءجۇرىپ جاتتى. ولار بار اۋىلدىڭ اپشىسىن قۋىرىپ، كەلە سالا جينالىس اشىپ، حالىقتىڭ ۇرەيىن ۇشىردى. ەل ىشىنەن استىرتىن اكتيۆيس جاستاردى تالداپ الىپ، حالىقتىڭ ءبىر-بىرىن جامانداۋعا جول بەرگىزدى. «كوپ شىندىقتىڭ بەتىن اشقانعا سىيلىق بەرەمىز»، — دەپ شابىتتاندىردى. بۇل ساياسات ساۋاتسىز ەلدە ستيقيالى تۇردە جۇرگىزىلدى. بايلاردىڭ ءمال-مۇل كىن كونفەسكەلەۋ، جەرلەرىن كەدەي شارۋالارعا ۇلەستىرۋدەن باستالدى، مىنە، وسى كەزدە وتىرىكتەر وكىرىپ، شىندىقتار شىڭعىردى. قازاقتىڭ ىشكى رۋشىلدىعى مەن ىرىڭ-جىرىڭ كوز الارتۋلارى ساياسي ءتۇس الا، بۇل قوزعالىسقا ارقاۋ بولدى. ناعىز قازاق مادەنيەت توڭكەرىسى باستالدى. 1962 جىلعى التايعا عاشىق جانقارا سوۆەتكە كەتەردە: «مەنى ءۇش جىل توس»، — دەپ قوڭىر جورعا اتتى ەر توقىممەن تاستاپ كەتىپتى، دەگەن اڭگىمەنى نەگىزگە الىپ، باقاي مەن سارمۇقان ەكەۋى ويدان تاماشا اڭگىمە قۇراستىرىپ، ەل ىشىنە قاۋەسەت تاراتتى: «سول جانقارا كەلىپتى. اياعىندا سەرپەلى باتەڭكە، ۇشىپ جۇرەدى ەكەن، بىرەۋ ەمەس، بىرنەشە جىگىتتى بار جانىندا. حابارلاسۋ بەلگىلەرى جارقىلداق سيگنالمەن كەز كەلگەن جەردە جارقىلداتىپ كەزدەسە بەرەدى ەكەن، قولىندا راديوسى تاعى بار سويلەسەتىن. ماعان دا بىرەۋىن بەردى راديونىڭ دەپ»، — وتىرىكتى وكىرتتى. تۇندە دالاعا شىققان قاراباي ءوز قانشىعىنا كەلگەن ىلىققان يتتەردىڭ قاراڭعىدا جانعان كوزىنەن قورققانى سونشالىق اۋىلعا مالدى تاستاپ، كوشىپ ءتۇستى، «ءۇيىمنىڭ توڭىرەگىندە سوۆەت ادامدارى قاپتاپ، توراۋىلداپ ءجۇر، ءولتىرىپ كەتە جازدادى»، — دەپ وتقا ماي قۇيدى. اڭگىمە ىزدەگەن قىتايلاردىڭ وزدەرى ەسى شىعىپ جاتاقحاناسىنان بىرنەشە كۇن سىرتقا شىقپاي قالدى. بۇلار اۋىل اكىمى ءابدىراحماننان باستاپ، كۇرەس وبەكتىسى ەتىپ موينىنا قارا قازانداي تاس استى، ادىراقپاي شاشتاي توعايدان ەرىنبەي قۇمىرسقا بەلى تارىزدەس تاس اكەلىپ موينىنا قامىت قىپ كيگىزدى اكىم مىرزانىڭ. باسىنا قاعاز قالپاق جاساپ، ەكى بەتىن بوياپ «قارا قۇيىرشىقتاردى جوعالتايىق!» دەگەن ۇرانمەن مەكتەپ وقۋشىلارىن ارتىنان شۋلاتىپ، كوشە ارالاتتى. اۋىل بۇعالتىرى ءابدىنىڭ ەسىك الدىنان ءتوراعا ماۋزىدۋڭنىڭ تەمىر سۋرەتىنىڭ قيىندىسى تابىلدى دەپ باقاي مەن سارمۇقان وزدەرى تاستاعان قيىندىمەن جالا جاپتى. ءوز ىستەرىنە ريزا بولعان بۇل ەكەۋى كەگىن باسقالاردان وسىلاي الىپ ءماز بولدى.
— سارمۇقان جولداس، سىزگە روديو بەرگەن كىم، قاي جاقتىڭ ادامى؟—دەگەن ساۋالىنا تۇك تۇسىنبەي اۋدارماشى جالپاقتاعان سارمۇقان:
— سابەتتىكى، — دەدى كوزى شاراسىنان شىعا: — راديونى تابىڭىز! — دەپ جان القىمعا الا داۋسىن كوتەرە اقيلاندى، تالپاق تاناۋ قارا تەرگەۋشى. جىرتىق كوز اۋدارماشىعا جالىنا قاراعان سارمۇقان: «مەندە ءقازىر جوق»، — دەپ كۇمىلجىدى.
— قايدا، كىمگە بەردىڭ؟ — دەپ ودان بەتەر اقىردى، اۋزىن كوپىرشىتكەن سۇراقشى.
— كوك يىرىمگە تاستاپ جىبەرگەم، — دەپ وتىرىكتى ىسقىرتى، قۇتىلدىم عوي دەپ ويلاعان ول.
— ءجۇر، سول جەردەن الىپ بەرەسىڭ! — دەپ ونى سوندا الىپ ءجۇردى.
اۋىلدان ەلۋ شاقىرىم جەردەگى كوك يىرىمگە اپارىپ، اياعىنان جىپكە بايلاپ سۋعا تاستادى. سۋعا توعىتىلعاندا بار شىندىقتى ايتقان سارمۇقاندى تىڭداعان جان بولعان جوق، سول كۇيى سۋ تۇبىنە ماڭگىلىككە شوكتىردى. بەس سىنىپتىق ءبىلىمى بارلاردى، بۇلار «ساسىق زيالى» دەپ ءوز تۋعان اۋىلىندا كۇندىز جەر جىرتتىردى، تۇندە «حالىق جاۋى» دەپ ورتاعا شىعارىپ، كۇرەسكە تارتتى. بۇنداي قورلىققا شىداماي اسىلىپ نە قۇدىققا ءتۇسىپ جاقسى يتشە كورىنبەي ولگەن زيالىلاردا ەسەپ بولمادى. ورتالىق اۋىل اكىمى مۇقيتتى قاتارىنان ءۇش كۇن كۇرەسكە تارتقاندا، ءوزىن-وزى باۋىزداپ ءولدى. تۋمىسىنان قاتال مۇقيت جۇرتتى وتە قاتال باسقاراتىن، جىلاعان بالاعا مۇقيت كەلە جاتىر دەگەندە جىلاۋىن قوياتىن، مىنە ءولىمى دە جۇرتتى شوشىتتى، ءوزىن باۋىزداۋعا قان اعىزار ىدىس قويىپ، كيىمىنىڭ جاعاسىن قايىرىپ قان تيگىزبەي باقيلىققا ساپار شەكتى، قۇدى بىرەۋگە ءوزىن باۋىزداتقانداي. ولاي دەيىن دەسەڭ، ەسىك ىشىنەن ءىلۋلى. كەنت باستىعى قۇماندى كۇرەسكە تارتىپ، باسىن تومەن قاراتىپ، اسپاققا اسىپ تاستادى، ءولىپ بارا جاتىپ سۋ دەگەندە، اكتيۆيستەردىڭ ءبىرى ەسىك الدىنداعى كوكتەمگى شالشىق سۋدان اۋزىنا تامىزدى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ سولاقاي بورانى وسىلايشا ون جىل بويى ۇزدىكسىز سوقتى. بۇل داۋىل كوپ كىسىلەردى تارىم شولىنەن ءبىر-اق شىعاردى. شولىركەگەندەردىڭ ءبىرازى ون جىلدان سوڭ، ارەڭ دەگەندە ورالدى. ولار سونداي قۇر سۇلدەرى قالعان ايانىشتى ەدى.
جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىققاندا، ماۋ ءۇزىندىسىن قوسپاي، بىرەۋمەن سويلەسۋ مۇمكىن بولمادى.
— «ەڭ جوعارى نىسانامىز كوممۋنيزىمدى جۇزەگە اسىرۋ»، ينە-جىپ بەرىڭىز، — دەسە. ساتۋشى:
— «حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتىپ، جالدا الدا راحاتتا ارتتا تۇرايىق»، مىنەكي، ينە-جىبىڭىز، — دەگەن وسى زامان بولدى.
ءبىر ايەلدىڭ قايىن اتاسىنىڭ اتى قۇربان، قاينىسىنىڭ اتى جەڭىس ەكەن، دۇكەننەن شاي الىپ تۇرىپ، قايىن اتاسى مەن قاينىسىنىڭ اتىن اتاي الماي: «قايىن اتادان قورىقپاي قايىندى قولعا كەلتىرەيىك»، ماعان شاي بەرىڭىز، — دەگەن ەكەن.
وسى ءبىز نەگە ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز؟ جان تالاسا قاشىپ كەلگەندەگىمىز، زارىعا كۇتكەنىمىز — تىرلىكتەن بەزىنۋ مە؟
ەكىنشى ءبولىم. جەلىك
«ادامدى توقشىلىقتا نە جوقشىلىقتا تانى» دەگەن ناعىز دانىشپاندىق. بايلىق پەن ءمانساپ قۇزىردىڭ مازاسىن ابدەن كەتىردى. اۋىلداعى بار شارۋاسىن تاستاپ، قالاعا كوشتى، ءوز ۇلتىنىڭ دالالىق وركەنيەتى قايناپ شىعار تۋماسىنان الىستاپ، قالالىق تىرلىككە ەتى ۇيرەندى. بۇل وڭىردە قۇزىر سەكىلدى باستىق بولۋ تۇرماق، وكىمەت بيۋدجەتىنەن اقشا الىپ جۇمىس جاساۋدىڭ ءوزى ۇلكەن عانيبەت. بۇگىندە ول پارا الىپ، تالايلاردىڭ جۇمىسىن بىتىرەتىندى شىعاردى. ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن قوشەمەت كورسەتەتىندەر كوبەيدى. تاعى سول ۇيرەنشىكتى قىزمەت قاربالاستىعى تۇسكە شەيىن بايىز تاپتىرمادى. كەنەتتەن ەسىك قاعىلدى، اياعىنىڭ باسىن قايقايتۋدى ابدەن ۇيرەنگەن قۇزىر «كىر» دەپ كىسىلىك تانىتقان كەيىپتە ءوز جۇمىسىمەن وتىرا بەردى.
— سالەمەتسىز بە؟ — دەگەن داۋىستان سىزدانا باسىن كوتەرگەن ول، الدىندا تۇرعان ەرتتەگەن اتتاي ادەمى اق كەلىنشەكتى كوردى. مامىق كرەسلودا شالقالاپ وتىرعان ول نە ىستەرىن بىلمەي، استىنان سۋ شىققانداي قوپالاقتاپ قالدى. جاڭاعى بويىنداعى باستىقتىق بۋى لەزدە عايىپ بولدى. دەسە دە سىر بەرمەدى.
— وتىرىڭىز، قانداي شارۋامەن كەلدىڭىز؟ — دەپ ونىڭ سويلەۋىن تاعاتسىزدانا كۇتتى.
— مەن قالالىق ەمحانادا مەدبيكە بولىپ جۇمىس جاسايمىن، اكەمنىڭ زەينەتكە شىعۋ شارۋاسى بويىنشا كەلدىم، — دەدى ول.
— تۇسكى ۇزىلىستەن كەيىن سويلەسەيىك، — دەپ قۇرەكەڭ سىزداندى.
— ايىپ بولماسا، بىرگە تۇستەنسەك قايتەدى؟ — دەدى قارسى الدىنداعى سۇلۋ ونىڭ ويىن وقىعانداي كوزىن قىلمىڭداتىپ.
مەيرامحانانىڭ وڭاشا ىشكى بولمەسىنە جايعاسقان ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ستول قازاندىعى، ونداعى ساقىرلاپ قايناعان سورپاعا سان ءتۇرلى ءدامدى تاعامدار سۇلۋدىڭ ساۋساعىمەن اقىرىن سالىنا باستادى، بۇنىڭ ءبارى قۇزىرعا تۇسىندە بولىپ جاتقانداي اسەردە بولدى. اراقتى اكەلگەن داياشى قىز ەندى نە كەرەك دەگەندەي كەرىلە قارادى.
— قازىرشە ەشتەڭە كەرەك ەمەس، كەرەك بولسا، ءوزىمىز شاقىرامىز، — دەپ ونى جايىنا جىبەردى اق كەلىنشەك.
— ءسىزدىڭ مانسابىڭىزدىڭ بيكتەي بەرۋى ءۇشىن توسىت كوتەرەيىك، قانەكي، كەلىڭىز، — دەپ ستاكان سوعىستىردى.
— راحمەت، — دەپ باس تارتپادى قۇرەكەڭ.
باستاپقىعا قاراعاندا بويى ۇيرەنىپ قالعان قۇرەكەڭ:
— ءيا، ءوز اكەڭىز بە؟ — دەپ سىزدانا سۇراق قويدى.
— ءوز اكەم، — دەپ ەلەۋسىز ايتا سالدى سۇلۋ.
— سىزدەي حانىمنىڭ اكەسىنىڭ جۇمىسىن بىتىرمەي،— دەپ شالقالاي ءتىسىن شۇقىدى.
— راحمەت سىزگە، استان الىڭىز — دەپ ساقپى ۇستاعان سۇيرىكتەي ساۋساعىمەن باسەكەڭنىڭ الدىنا قازاننان الىپ اس سالدى. ازىل-قالجىڭمەن ۇساق اڭگىمەنى قيىستىرا ايتاتىن ادەمى كەلىنشەك ىلەزدە جاقىن ادامدارداي كۇي بايقاتتى.
— ەرتەڭ قۇجاتتارىن اكەلىڭىز، سوسىن قالعان جاعىن كورەمىز.
— ماقۇل، — دەپ قۋانعان كەلىنشەك ورنىنان تۇرا قولىن ۇسىنا راحمەت ايتتى.
نەگە ەكەنى ايتەۋىر قۇزىردىڭ قالجىڭعا قارىمجى قايتارعانى بولماسا، ارى قاراي ءوزىن قانشا زورلاسا دا، اشىلا المادى، بولماسا جانى قالاپ-اق وتىر، بۇل كۇيدىڭ ۇزىلمەۋىن ىشتەي تىلەپ.
ەداۋىر جەلپىنىپ العان ەكەۋى اياڭداپ مەيرامحانادان شىقتى. جۇمىس ورنىنا ليفتپەن كوتەرىلگەن قۇزىر ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ سىرت كيىمىنىڭ ومىراۋىن اعىتا بولمەسىنە كىردى. ءبىر ءتۇرلى بويىن باسقاشا سەزىم بيلەپ، ەرىكسىز قۋاندى. ونىڭ اپپاق، البىراپ اراققا بورتكەن دوڭگەلەك ءجۇزى كوز الدىنان كەتەر ەمەس. كەنەتتەن سەلت ەتتى، مەن ونىڭ كۇيەۋىن دە سۇراماپپىن-اۋ، دەپ ءوزىن-وزى قىسپاققا الا باستادى. تاك، بۇل اراداعى جەرگىلىكتى ۇلتتار بار جۇمىسقا ايەلدەرىن جۇمساپ، وزدەرى ۇيلەرىندە وتىرا بەرەتىنىن ەستۋشى ەدى، الگى ءبىر جولعى وقيعا ەسىنە ءتۇستى: ءبىر ءۇيلى جەرگىلىكتى جاندار قابىر باسىندا ءدىني سالتى بويىنشا قاعاز ورتەپ جۇرگەندە، قاپەلىمدە ءورت كەتىپ جايىلىم ورتەنىپ، توتەنشە جاعدايلار قىزمەتكەرلەرى ءورتتى ءسوندىرىپ، ولارعا شتراف سالماقشى بولادى. ءمالىم قىزمەتكەردىڭ وزدەرىمەن بىرگە تاماقتانعانىن جەلەۋ ەتىپ، بالە جاۋىپ، قىزى ونىڭ ۇستىنەن مەنى زورلادى دەپ ارىز جاساپ، وزدەرىنە شتراف تولەتىپ، الگى قىزمەتكەردى قىزمەتتەن ايداتقانىن ەستىگەنى بار ەدى، سولاي جىبەرگەن سولاقاي كۇيەۋدىڭ قۋلىعى ما، كىم ءبىلسىن؟ — دەپ سەسكەنىپ، كەۋدەسىن تۇيمەلەدى. جۇمىس قاربالاستىعى قۇزىردى ابدەن جاداتتى، ۇيگە شارشاي كەلىپ شالقالاي سۇلادى. موينىنا اسىلاتىن بالاسى الاش بۇرىنعىداي ەمەس، ەسەيىپ قالعان.
— وقۋىڭ قالاي بالام؟ — دەپ بۇگىندىككە قىرىلماي قالعان كوك ساقالىن بالاسىنىڭ بەتىنە ۇيكەلەدى.
— قوسىمشا ساباق العالى جاقسارىپ كەلەدى، — دەپ بالاسى نىق جاۋاپ بەردى.
— بالام، جاقسى وقى، مەن سەنى الەمدەگى ەڭ وزىق وقۋ ورنىندا وقىتام، مەن جەتپەگەن بيىككە سەن جەتەسىڭ، ەندىگى ءۇمىت سەندە، تەك جاقسى وقۋىڭ كەرەك. كىشكەنە كەزىندە سودىر ەدى، كازىر سويلەمەيتىن تۇيىق بولىپ بارادى وسى بالام، — دەپ ويلادى.
— تاماعىڭ دايىن با؟ — دەپ سۇرادى، كەلىنشەگىنەن.
— مىنە، ءقازىر، — دەپ كۇيەۋىنىڭ ءاستى-ۇستى نە ءتۇستى. قۇزىر ايەلىنە جىلى قاباق تانىتىپ، مەيىرىن سىرتىنا شىعارعىسى كەلمەيدى. بۇل ونىڭ اكەسىنەن كەلە جاتقان ايەلگە ۇستانعان پوزيسياسى. سونىڭ دا جەمىسى شىعار، ايەلىمەن كوپ ءتۇس شايىسپايدى. قۇزىر وسىنداي ءوز ۇيىندە كىسى بوپ جۇرگەنىنەن ءوزى ءلاززات الادى، ايەلى دە بۇعان مىقتاپ ۇيرەنگەن. ءارى ەكەۋىنە دە وسى قارىم-قاتىناس ۇنايدى. سىرتتاي قاراعان ادامعا ۇرسىپ قالعان جاندارداي، شىن مانىندە وتە ءتاتۋ-تاتتى وتباسى وسىلار. بىر-بىرىنە شەكسىز شىن سەزىم دە بىلدىرمەيدى، وتاعاسىنىڭ ىسىنە ايەلى ارالاسپايدى، تەك ءوز شارۋالارىنان كىلت ەتكەن قاتەلىك جىبەرمەۋگە تىرىسادى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا كوپ اڭگىمە دە جوق، سوسىن دا باقىتتى بۇلار.
ۇيرەنشىكتى جۇمىس كۇنى ازاننان قارا كەشكە دەيىن بىرەسە تەلەفونمەن سويلەسۋ، بىرەسە حاتشىسىنىڭ تىنىمسىز ەسىك اشىپ قاعازدارعا قول قويعىزۋى جاداتىپ، ءبىر كۇننىڭ دە سوڭىنا شىعا بەرگەندە، ەسىك ءوزى نە تانىس قاعىسپەن قاعىلدى. ەسىك قاعىسىنا ءمان بەرە بەرمەيتىن قۇزىر بۇل جولى سول ەكەنىن جىعا تانىدى. راسىندا سول اق كەلىنشەك كوزىنە وتتاي باسىلدى.
— قالايسىز؟ -دەپ قول بەرگەن كەلىنشەكتىڭ بالبىراعان ىستىق الاقانى ونىڭ ونە بويىنا ءبىر ءتۇرلى سەزىم وتىن ۇيالاتتى.
— اكەلدىڭىز بە؟ — دەدى دەنەسى ءدىر ەتكەن قۇرەكەڭ.
— ءيا، — دەپ ءبىر ۇلكەن كونۆەرتتى ۇستاتا قويدى. ءبارى وسىنىڭ ىشىندە.
— مىناۋىڭىز ۇلى قورعان ءىشىنىڭ ادامى عوي، نەعىپ سول ارادان زەينەتاقى تاعايىندالماعان؟
— بۇل كىسىنى وسىندا اكەپ تىركەسەك، جاقسى اتانىڭ .... — دەپ اق كەلىنشەك سىڭعىرلاي ءسوزىنىڭ ارتىن كۇلكىگە جەتەلەتتى.
— تىركەۋ جونىندەگى قاعازىڭىزدى اكەلسەڭىز، سوسىن ار جاعىن كورسەك. جۇمىستان شىقسام دەپ ىڭعايلانعانى سول ەدى، كەلىنشەك تە ورنىنان تۇرىپ كيىمىن تۇزەگەن بولىپ، موينىنداعى جۇقا جاۋلىعىن الىپ قايتا، سالىپ، اق تاماعىن كورسەتە، ەركەكتىڭ بويىن ەلىتتى.
— ۋاقىتىڭىز بولسا، كەشكى تاماقتى مەنىمەن ىشسەڭىز قالاي، — دەپ قيىلدى اق كەلىنشەك. ءۇنسىز كەلىسىم بىلدىرگەن قۇزىرمەن بىرگە ماشيناسىنا ءمىندى ول.
— قالا سىرتىنداعى ۇلكەن دەمالىس باعىنا تارتساڭىز، — دەپ ءوتىندى.
قالادان ون نەشە شاقىرىم قاشىقتىقتاعى كەرەمەت ءدامحانا، وتە تىنىستى، ءىشى دە سوڭعى ۇلگىدە جابدىقتالىپ، بەزەندىرىلگەن، الدىڭعى جولعىداي ەمەس، نە قالايتىنىن ايتقىزباي بىلگەن اق كەلىنشەك دامگە تاپسىرىس بەردى. ۇيرەنىپ قالعان ەكەۋى ەركىن وتىردى. بۇنداي بولمەلەردىڭ ءبىر جاقسىسى جاپوندارشا جانتايىپ وتىراسىڭ، جانعا جايلى. ەكەۋى تانىستىعىمىز ارتا بەرۋى ءۇشىن دەپ و باستان-اق باسىپ-باسىپ ءىشتى، بۇلار بىردەڭەگە اسىققانداي، ءار ستاقان سوڭىنان كوزىن قاداپ وتىرعان اق كەلىنشەك قۇزىردى ءىشىپ، جەپ بارادى. ءيا، باسەكە، جاڭاعى مەنىڭ كۇيەۋىمنىڭ اكەسى. ول كىسى ءوزى ىشكى قىتايدا تۇرادى، ال كۇيەۋىم ولگەن، مەن ءقازىر بويداقپىن، — دەپ كوزىن اۋدارىپ توڭكەردى. كەم ءسوزدى قۇزىر ىشكەن سايىن ءۇنى ىشىنە ءتۇسىپ كەتەتىن ادەتى بويىنشا، ءتۇسىندىم دەگەندەي باس يزەدى. ىستىقتاعانداي سىڭاي تانىتا اق كەلىنشەك سىرت كيىمدەرىن شەشە تازالىق بولمەسىنە قاراي اياڭداپ دەنە تۇرقىن كورسەتتى، ونسىز دا ارەڭ وتىرعان قۇزىردىڭ دەلەبەسىن قوزدىردى. ودان بەتەر سۇلۋلانا شىققان ادەمى كەلىنشەك بۇراڭداي كەلىپ، قۇزىردىڭ موينىنا اسىلا كەتتى، ول دا قارسىلىق بىلدىرمەدى. ونىڭ ويلاعانى بولدى، ەرىن-ەرىنگە تيگەندە-اق ءوزىن ۇستاۋدان كەتكەن ول قولىن ارقاعا جۇگىرتە اق كەلىنشەكتىڭ قوس انارىنىڭ قابىن اعىتا باستادى. شىنىمەن-اق ماس بولدى. ءمانساپ بۋى ونى تاعى دا ەستەن تاندىردى، راحاتتانا ۋلادى. ۋانباعان بالانى ۋاتقانداي كوتەرە سىلكىلەدى سۇلۋىن، ەندى مىنە اق كەلىنشەككە بار سالماعىن سالىپ قوپاڭداي باستادى. ەكى ءتىسقاققان قۋ الىسقا شاپتى، بىرەۋى شارشاي باستاسا، ەكىنشىسى مىنە شابادى، اق كەلىنشەك ودان سايىن مىقتى شابوندوزدىعىن كورسەتىپ ىسقىرا ايقايلاي، قوپاڭداپ تۇرا شاپتى، ودان اسايىن قۇنىققان ول ءتىلىن سۋماڭداتىپ بار ءتاتتىسىن سوردى، ىزدەگەنى تابىلعانداي شىڭعىرىپ بارىپ، سىلىق ەتە سۇلادى سۇلۋ اقىرى. كومبەگە جەتكەندەي، ەس-تۇسسىز جاتقان ەكەۋى قان قىزۋلىقتا ايۋمەن الىسقانداي شارشاپ، شولىركەپ وياندى. ىشىمدىكتىڭ بۋى ما، ءال دە باسقا ما باستارى اۋىرا ءتۇن جارىم بولعاندا قۇر سۇلدەرى قالعان قۇزىر ءوز وتباسىن ازەر تاپتى. وسىلاي اۋىزدانعان ولار ءجيى-جيى باستارى قوسىلاتىندى تاپتى، ومىرىندە كورمەگەن جان ءلاززاتىن سول ادەمى اق كەلىنشەك سىيلاپ ءجۇردى. تۋرا جولدان اۋىتقىپ جۇرگەنگە مە، الدە قيىننان قيىستىرعانعا ما، جوق بولماسا الاڭداپ اسىعىس ىستەگەنگە مە، ايتەۋىر وتە ءتاتتى سەزىلدى، ءتىپتى ءبىر اپتادا ءبىر كەزدەسپەسە ساعىناتىندى دا شىعاردى. سوڭى اينالاسىنداعى ادامدار بۇلار جونىندە سىبىر-سىپسىڭ اڭگىمە ايتا باستادى. نە كەرەك وسى كەزدەسۋدىڭ ناتيجەسىندە ادەمى كەلىنشەك سۇيەگى قۋراپ كەتكەن اكەسىنە دە پەنسيا الۋعا قول جەتكىزدى. «ءبىز ادامدار كوركەم نارسەلەردى تاماشالاۋعا، شاتتىققا شالىقتاۋعا، ءلاززاتقا باتۋعا ت.ب. ءناپسى ءلاززاتىن كۇيتتەۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەمىز»، — دەپ ويلادى قۇزىر. بۇگىندىككە شارشاپ كەلگەن قۇزىردىڭ ويدا جوق اپاق-ساپاقتا ەسىك قوڭىراۋى سوعىلدى. داربازا سىرتىندا تانىس داۋىس، ءوزى ەسىك اشتى، تاعى سول پارا بەرگىشتەر قاس قارايعاندى كۇتىپ ءجۇرىپتى. ءبىر ميللياردتان استام حالقى بار بۇل ءوڭىر شىنىندا ارتقى ەسىكتەن كىرىپ، ءىس تىندىرۋعا ۇيرەنگەن. اقشانى ايتپاعاندا قىستا سوعىم، جازدا ۇيىنەن ەت، ءسۇت، قىمىز ۇزىلمەيدى. ول ونىڭ ەسەسىنە تومەندەگى ەلدى مەكەندەرگە اقشا ءبولۋ، جول جاساتۋ، ورمان وتىرعىزۋعا قارجى بوساتۋ، كادر ستاجىنا قاراي اقشا قوسۋ سەكىلدى شارۋالارعا زاڭدى، زاڭسىز كىرىسىپ ءجۇردى. قايدا جۇرسە دە، استىندا ماشينا، قالتاسى اقشاعا تولى، باياشاتتى عۇمىر كەشىپ جاتتى، ءبىراق ونىڭ ەبىن كەلتىرىپ سىڭىرە ءبىلۋ شىنىمەن دە باستابىندا قۇزىرعا وڭايعا تۇسپەدى. دەگەنمەن ۋاقىت وتە كەلە جۇمىسى جۇرتتىڭ وڭ باعاسىنا دا يە بولا باستادى، ونىسى ەلدىڭ جۇمىسىن باتىل ءبىتىرۋى مە الدە، ءىستى تىندىرىمدى ىستەيتىنى مە، ايتەۋىر، ەل قۇرەكەڭدى «وتكىر، تىندىرىمدى» دەپ ماقتاپ ءجۇردى. سان جۇمىستان سانسىراپ ەندى تىسقا شىعايىن دەپ سىرت كيمىن كيىپ جاتقانى سول ەدى، ەسىك اشىلىپ، تولىق دەنەلى تولقىندى قارا شاشتى جىگىت اعاسى ىرجيا كىرىپ كەلە جاتتى.
— وي، مىناۋ، ەرجان عوي، كوكتەن ءتۇستىڭ بە، قايدان ءجۇرسىڭ؟
— قىزمەتىڭ ءوسىپ، ەل اعاسى بولعانىڭدى ەستىپ، تەلەفون سوعىپ قۇتتىقتاسام، ۇيات بولار دەپ ادەيى كەلدىم، — دەدى ول قوس قولىن جايا كۇلمىڭدەپ. ەسكى دوستار قايتا-قايتا قۇشاقتاستى. بىردەن ۇيگە تارتقان ولاردىڭ قۋانىشتارىندا شەك جوق، وتكەندى ايتىپ جەتىسىپ قالدى. ءبىر قوڭىراۋمەن قوي الدىرىپ باتا سۇراپ، اسپا-توك داستارقان جاساپ، دوسقا دەگەن ادال دا ىستىق ىقىلاسىن كورسەتتى. كورىسپەگەندەرىنە ون نەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولعان، تاسادا قالعان ون جىل جونىنەن سىر شەرتى.
— ءقازىر قانداي قىزمەت ىستەپ ءجۇرسىڭ؟
— باستابىندا تۋعان اۋىلىما وقىتۋشى بولدىم، كەيىننەن ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋشىلىق جولىمدى جالعاستىردىم، بۇل كۇندە ساۋداگەرمىن، استىق الىپ-ساتۋمەن اينالىسام، — دەدى دوسى ءسوزىنىڭ ارتىن سىبىرلاي جالعاستىرىپ.
— و، بارەكەلدى، جاقسى تىرلىك، وقىتۋشىلىق ادامنىڭ جالىنىن سوندىرەدى، — دەپ قۇپتادى وتاعاسى.
— ءيا، سەندەر ديپلومدارىڭدى الىپ كەتتىڭدەر، ءبىز قالدىق جۇرتتا قالعان يتتەي بولىپ. ساتىپ تاماق الىپ، ىشەر سىرا قۇمىراسىن دا شاعىپ كەتتىڭدەر. باعبانشىلار بايقاپ قالىپ، ءوزىمىز ارەڭ جۇرگەندە شتراف سالىپ باستىقتارعا ايتىپ، ديپلوم بەرگىزبەيمىز دەپ قيقارلىق كورسەتتى. امالسىز جالىنعان ءبىز بوتەلكە سىنىقتارىن ەكى كۇن دەگەندە زورعا تەرىپ تازالادىق، سوسىن ەكى جەتى ءجۇرىپ ەمتيحان تاپسىرىپ، زورعا دەگەندە اۋىلعا جەتتىك.
— سەندەردى سورلاتىپ قۇمىرا شاعۋدى شىعارعان المانىڭ عاشىعى مۇرات ەدى عوي! ءيا، ايتپاقشى، ولار جاقتان حابار الدىڭ با؟
— ول ءوزى ءبىر قىزىق جىگىت، ساۋدا جايىمەن ەكى جىل الدىندا بارعانىم بار. ول وقىتۋشى ەكەن، اۋداندىق ورتا مەكتەپتە. ءبىراق الىگە دەيىن بويداق، «تەك ءومىر بويى سول المانى اڭساپ وتەمىن، باسقا ەشكىمدى دە سۇيە المايمىن»، — دەيدى. ءسوزىنىڭ راستىعىنا كوز جەتكىزبەك بولىپ، «قىزىل شىراقتى» وڭىرگە ەرتىپ بارسام، شىنى مەن قىزعا زاۋقى جوق بولىپ شىقتى.
— سەن دە قىزىقسىڭ، نەگە ەرتىپ بارىپ ءجۇرسىڭ ول بايعۇستى، ىڭعايسىز كۇيگە قالدىرىپسىڭ-اۋ ونى.
— مەكتەپ جاتاقحاناسىندا جالعىز تۇرادى ەكەن.
— ەگەر قالاسا، ايەل اپەرىپ كەتسەم بە ەكەن دەگەن وي بولدى مەندە.
— ونىڭ ءجون بولاتىن ەدى.
— باسىنا ۇرىپ شاققان بوتەلكەلەر كەزىندە زاقىم كەلتىرگەن دە شىعار، ول ودان كەيىن باسا ءىشۋدى ادەتكە اينالدىرىپ الىپتى.
— ول سوندا قالاي ساباق بەرىپ ءجۇر؟
— كىم ءبىلسىن؟
— وعان ءبىر جاقسىلىق جاساۋ كەرەك ەكەن، — دەدى قۇزىر جۇرەگى ەلجىرەگەن سىڭاي تانىتىپ. وسىلاي وتكەن-كەتكەندى ساپىرعان ەكى دوس اششى سۋعا ەدەۋىر ءبورتتى. جان سەزىمدەرى بالقىپ ىدىس-اياقتىڭ بارلىعى ءان سالعانداي كۇي كەشتى.
— ون كۇنگە ءبىر ميلليون يۋان بەرە تۇرساڭ، قۇرەكە، — دەدى ەرجان دوسى. ءوزىنىڭ ەكى ميلليونعا جۋىق اقشاسى بولعاندىعىن، ونى استىق الۋعا جۇمساپ، قازىرشە ناقتى اقشاسى بولماي تۇرعانىن ايتىپ قيىلدى.
— ونى نەگە ىستەتكەلى ءجۇرسىڭ، — دەدى دوس تىلەگىن تىڭداعان ءۇي يەسى.
— استىق الا كەتسەم دەپ ەدىم اۋداندارىڭىزدان، — دەگەن ول ءۇش ميلليوننىڭ استىعىن ىشكى قىتايعا اپارىپ، كەلىسىمشارتقا بارا وتىرىپ، تاۋاردى سول جەرگە وتكىزە سالىسىمەن قارىزدى قايتاراتىنىن ايتىپ ءوتىندى. شىنىمەن ەلجىرەپ-قالجىراپ وتىرعان دوسىنا قۇرەكەڭ، كەلىسىم بەردى. ءبىر جەتىدە وكىمەت قازىناسىنان جاسىرىپ، اقشا الىپ، سۇيىكتى دوسىن ريزا ەتتى. ۋاعدالى مەرزىمى تولسا دا، كەرەمەت گرۋپپالاسى، سۇيىكتى ءدوسى سول كۇيى، حابارسىز كەتتى. شىدامى تاۋسىلعان ول وكىمەتكە سەزىلەر ۋاقىت تاياعان سوڭ، دەنساۋلىعىمدى ەمدەتۋگە بارام دەگەن سىلتاۋمەن مەكەن-جايى بويىنشا دوسىن ىزدەپ جولعا شىقتى. سۋماڭداعان سۋماقى سۋىق ويلار باسىن قىلقيتىپ، تابا الماساڭ قايتەسىڭ، ءولىپ قالسا شە؟ ءتىپتى قاتىن-بالاسى ءبىزدى ب ا ق دەپ جابىسسا شە؟ جو-جوق، ولاي بولا قويماس، ءقازىر ولەتىن جىگىت ەمەس. توناۋشىعا تونالىپ، تۇگى قالماي، ەكى قولىن مۇرنىنا تىعىپ وتىرسا قايتەم. تىپتەن مەنى الداعان، تىرلىكتە باعى جانباعان سورلى كەدەي بولسا، قايتەم؟ ءاي، وسى مەنىڭ اڭعالدىعىم-اي، دەپ ءوزىن-وزى جەگىدەي جەپ كىنالاپ كەلەدى. سوندا دا بولسا «ءۇمىتسىز شايتان» دەگەندەي، كولدەنەڭ كەلىپ جەتكەن جىلىمىق ويلار جۇرەگىن جىلىتتى. مەن بارعانشا اقشامدى ەلەكتروندى پوچتامەن سالىپ جىربەرسە شە، اقشانى الىپ ۇيىمە كەتسە شە؟ وندا تەك شالقايىپ قوناق بوپ ەرتەگىدەي كۇي كەشىپ قايتام دەشى. تىپتەن وسىمىمەن قايتارىپ قاتىن-بالاما سىيلىق جاساسا شە؟ بولدى، راحمەت، نەسىنە اۋرە بولدىڭ؟ يت جىعىس ءتۇسىپ جاتقان سان ويمەن قالجىراعان قۇزىر قالعىپ-مۇلگىپ اۆتوبۋستان ءتۇستى. اۆتوۆوكزالدا جانىڭدى سۋىرىپ الارداي شۋلايتىن سۇيكىمسىز جۇرت ىشىنەن بىرەۋى ىزدەگەن جوعىنا ۇقساپ قالدى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي ەكى كوزىنالاقانىمەن كەزەك-كەزەك ۋقالاپ تەسىلە قارادى. بىرەۋدىڭ جۇگىن كوتەرۋگە ارقاسىن توسىپ دايىندالىپ تۇرعان سۇيىكتى دوسى ەرجاننىڭ ءدال ءوزى. قۇزىر تۇرعان ورنىندا قاققان قازىقتاي قاتىپ قالدى. ەسىن ارەڭ جيعان ول تەڭسەلە، جۇك كوتەرىپ بارا جاتقان ەرجاندى جىتىرمەلەتە قۋىپ جەتىپ، بىلەكتەن الا ءتۇستى. جۇك يەسىنەڭ بار دەگەندەي ادىرايا قارادى. ەرجان كوزى شاراسىنان شىعارداي سەلت ەتىپ، جانارىن جىپىلىقتاتا بەردى. ءۇنسىز ەرگەن قۇزىردىڭ جانى بويىنان ۇشىپ كەتكەندەي بولدى. ارقاسى بوساي سالا اياعىنا باس ۇرىپ اعىل دا تەگىل جىلاعان ەرجان زار ەڭىرەپ جاتتى. ول ەڭىرەپ تۇرىپ: «مەن ساعان بارعاندا امالسىز وتىرىك ايتتىم، ءىستىڭ شىنى بىلاي ەدى: ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋشى بولىپ ءجۇرىپ ۇرپاق قامى، ەل بولاشاعىن شىنايى بىلىممەن سۋسىنداتام دەپ جان اياماي ارپالىستىم، تەك شىندىق ادىلدىك دەپ عۇمىر كەشتىم. جاقسى وقىمايتىن تەك اقشاعا باعا ساتىپ الاتىن بايدىڭ قىزىنا ەمتيحاندا بىلىمىنە قاراي باعاسىن قويدىم، اراعا ءتۇسىپ وتىرىك باعا قويا سال دەگەن باستىعىمنىڭ ءسوزىن دە تىڭدامادىم، اقىرى سولار سوڭىما شىراق الىپ ءتۇستى، قىپ-قىزىل جالا جاپتى، ومىردە شىندىق ءۇشىن كۇرەسەمىن دەپ ءجۇرىپ قور بوپ قالۋدان ارتىق ازاپ جوق شىعار»، — دەپ زار ەڭىرەدى: «امالسىز ساعان باردىم. سەنىڭ بەرگەن اقشاڭنىڭ ارقاسىندا تەمىر توردان قۇتىلدىم. مىنەكەي ءقازىر شىن بەينەمدى كوردىڭ، الساڭ باسىم مىنە.... تىرلىكتىڭ ادىلەتسىزدىككە قۇرىلعانىنا ەندى كوزىم جەتىپ، جالعان تىرلىكتە شىن ءومىر سۇرۋگە بولمايتىنىن ءتۇسىن ءدىم. ءبىر نارسەگە شىنايى بەرىلۋگە مۇلدە بولمايتىنىن سەزىندىم»، — دەپ شاعىنعان ول جىگەرىن شىڭداپ تىستەنىپ: «ءتىرى بولسام قايتارام»، — دەپ ورىننان تىك تۇردى. سالىمى سۋعا كەتكەن قۇزىر دوسىنىڭ قينالعان شاقتاعى سوڭعى جىگەرىنە ءسۇيىندى، دەسە دە مىقتاپ الداندى. بوق جەگەن بۇرالقى يتتەي كەرى قايتتى. ەندى، مىنە، شىنىمەن دە اۋىردى. ماعان سەنىپ قىزمەت بەرگەن ەلىم الدىندا ماسقارا بولدىم-اۋ! بۇكىل اۋدان حالقىنىڭ الدىندا نە بەتىمدى ايتام؟ زاۋرەمنىڭ الدىندا شە؟ قاتىن-بالام شە؟ اق كەلىنشەك شە؟ ءبارىنىڭ الدىندا قارا بەت بولدىم، — دەگەن ويمەن ارپالىسىپ، قۇتىرعان يتتەي ەكى كوزى قىزارىپ كەلە جاتقان جىگىت اعاسىنىڭ قالىڭ ويىن شوفەردىڭ «تاماققا تۇسىڭىزدەر!» دەگەن داۋسى ءبولىپ جىبەردى. ءىلبي باسىپ ەسىككە بەتتەدى. قۇر سۇلدەرى قالعان قۇزىر بار-جوعى بەس ساعات ىشىندە ءوزىن-وزى جەپ بولدى. ەسىكتەن تۇسە بەرە ءولۋ — قارىزدان قۇتىلۋدىڭ ەڭ جاقسى امالى دەپ ءتۇيدى. شوفەر ەسىكتى بەكىتە سالا: «اعاي مىنا اسحانانىڭ تاماعى ءدامدى! بىزبەن بىرگە وتىرىڭىز»، دەپ بولمەگە ەرتىپ كىردى، جۇزىندەگى كىربەڭدى سەزگەن دە شىعار. قىرىق ادامدى الىپ كەلگەن «جاقسى كىسىسىنە» اسحانا قوجايىنى جىلى جۇمساعىن الدىنا قويىپ بايەك. بۇراڭداعان داياشىلار بۇلعاقتايدى. قوناقتارى شاتتىقتان جارىلارداي، «بۇلار نەسىنە ءماز بولادى ەكەن؟!»، — دەپ اشۋى كەلگەن قۇزىر تىجىرىنا قارادى. گۋ-گۋ ەتكەن قابان قۇرساق جاندار شاتتىقتان جارىلا جازداپ، وبىرلانا دۇنيەنى جۇتارداي قوماعايلانا تاماق جەيدى. «قانشاما ادامدار اۋەلگى ادامدىق قاسيەتىنەن الىستاپ، وبىرلىققا، جاۋىزدىققا بەت الدى، كوزىنەن قان شاشىپ، قاتىندار قاقاڭ ۇرادى. كەرىسىنشە بىرەۋلەردىڭ جانارى ءسونىپ، جالىنى ءوشتى، ىنجىق، جىلاۋىق، ەز ەركەكتەرگە اينالدى. ال مەن ولە قالسام، بۇلاردىڭ نەسى كەتەدى، تەك زاۋرەم، كەلىنشەگىم، بالام وسىلاردىڭ تابانىندا تاپتالار، سول ۇشىندە ولمەۋىم كەرەك»، — دەپ ءتۇيدى سوڭعى ويىن قۇزىر. بۇگىنگى ءومىر شىنىمەن دە ارسىزدار مەن قۋلاردىڭ ءداۋىرى سياقتى. تاعانى — عىلىم، يادروسى — اقشا، كىلتى — ادام بولعان جاھاندانۋ كەزىندە ءوزىن جوعالتپاۋ ءۇشىن رۋحى بيىك ۇلتتىق تۇلعالارعا تابىنۋ دا كەرەك. مىنە وسىلاي ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن دوڭبەكشىپ، ۇيىقتاي الماي جاتقان قۇزىر ءوزىنىڭ وتكەنىنە بارماعىن شاينادى، شاي دا قاتتى شاينادى. بار شارۋاسىن تاستاپ، باياندى مال شارۋاشىلىعىن جانداندىرۋ قيالدارىن بىت-شىت ەتىپ، قالاعا ءمانساپ قۋىپ كەلىپ ەدى، ەندى جاتقان جاتىسى مىناۋ. ەگەر سول شارۋاشىلىعى بولعاندا بۇل اقشانىڭ مۇڭى بۇلاي جانىن قيناماس ەدى-اۋ. كوزىن قانشا جۇمسا دا، مازاسىز وي توقتار ەمەس. قورقىنىش مەكەنىنە اينالعان باسى اپتەر-تاپتەر بولىپ، جانى توزاق وتىنا بىجىلداپ كۇيىپ جاتقانداي ازاپتاندى. زاۋرەسى جانى اشىپ جىلاپ تۇر، اق كەلىنشەك جانىندا قارقىلداي كۇلىپ مازاق ەتەدى، ال ءوز كەلىنشەگى بولسا، سۋىق قاباق تانىتىپ، بالاسىن ەرتىپ، جانىنان ءوتىپ بارادى. بۇنىڭ ءبارى دە ەرتەڭ نە بولارىنان قورىققان ساندىراق ەلەسى ەدى.
سۇمىرەيىپ كولىكتەن تۇسكەن قۇزىر ۇيىنە كەلدى. تۇكتى دە بىلمەيتىن باقىتگۇل بايعۇس دەنساۋلىعىن سۇراپ جالبىراقتادى. ەرنىن جىبىرلاتا ۇيگە كىرگەن اكەنى، بالاسى الاش سالەم بەرە قارسى الدى:
— دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟
اكەسى ءوز مۇڭىمەن قينالا ماڭدايىن سيپادى. شەكەسى شىم-شىم تەر. ۇلى بيىل سەگىزىنشى سىنىپتا وقىپ ءجۇر. ءبىر ءۇيلى جاننىڭ قاباعىنا كىربەڭ ۇيالادى. ايەلى مەن بالاسى وتاعاسىنىڭ ءتان اۋىرۋىنا ۋايىمداسا، اكە سۇيىكتى دوسىن ەسىنە الا جان ازابىن تارتتى. مىنە وسىلاي ءۇنسىز شاي، ءۇنسىز تاماق ءىشىلىپ جاتتى. تىرشىلىكتەن از دا بولسا، الىستاپ، جان راحاتىن الار ۇيقى ۋاعى دا بولدى. قۇزىردى ەرتەڭگى قىزمەتكە قالاي بارۋ جاعى قينادى. بار قورىتقان ويى، باستىعىنا ءوزى مالىمدەپ اقشا قايتارۋدىڭ قامىنا كىرىسۋ بولدى. جالعىز بالاسى الاشقا 20 جىلعا بانكقا قويعان امانات اقشاسىن الدى. قىتايلار مەن مىقتاپ ارالاسىپ، سولارعا ءسىڭىپ كەتكىسى كەلگەنىنىڭ پايداسى ەندى ءتيدى. ىشپەي-جەمەي اقشا جينايتىن ولار قۇزىردىڭ بەتىن جەرگە قاراتپادى. ءبىلىمدى، تالانتى جاندى قۇرمەتتەگەنى مە؟ باستىعى دا ارتىن جاۋىپ قورعاشتادى، ەشكىمگە سىر شاشپادى. دەسە دە بويىنداعى بار قابىلەتىن ىسكە قوسىپ، بەت-بەدەلىن ساتىپ، ءبىر بانكتەن العان اقشاسىن ەندى ءبىر بانكقا قايتاردى، ءۇش جىل دەگەندە قۇتىلدى. جۇرت تۇرماق، ءبىر دە ءبىر تۋىسى دا بىلگەن جوق، ءتىپتى ايەلى باقىتگۇل دە سەزبەدى. باسىن بۇل بالەدەن زورعا الىپ شىققان قۇزىر قالادان ابدەن كوڭىلى قالىپ، ءبىر-اق كۇندە اۋىلعا كوشتى. امەريكا بايلارىنداي قىزمەتىن تاستاپ، «قالا اۋاسى دەنساۋلىعىما جاقپادى» دەدى. اق قوراعا اينالعان ءبىر قازاقتىڭ وكىمەتكە تولەيتىن جىلدىق سالىعىن تولەپ، سونىڭ قىستاۋ، جايلاۋىن پايدالانۋعا كەلىستى. مالدارى دا اقىرىنداپ ءوسىپ جاتتى، بالاسى الاش 11-سىنىپتا وقىپ ءجۇر، قۇداي قالاسا، جالعىزىن بيىل بايگەگە قوسادى. ەندىگى بار ءۇمىتى، بار ارمانى سوندا. سايىن دالادا سايگۇلىگىن ساپقا قوسىپ، جاراۋ اتتارىن جەتەكتەپ جۇرگەن ءدۇيىم جۇرت. ۇلكەن كوك بەلدىڭ ەتەگىندە قالىڭ توپ الامان بايگە وتۋدە. تۇلپارى باستاپقىدا شابانداپ ارتتا قالسا دا، سوڭىن الا ارىنداپ بار جۇيرىكتەن ءوزى شابا باستادى. قۋانعانىنان الاقايلاعان قۇزىر ءتۇسى ەكەنىنە سەنبەي كوزىن اشقىسى كەلمەي ءبىراز جاتتى. «ءتۇسى وڭالماي، ءىسى وڭالمايدى» دەۋشى ەدى، جاقسى ىرىمعا بالاپ ورنىنان وڭ جامباسىمەن تۇردى. شىنىندا ىرىمى قىرىمعا كەتپەي، الاشى ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋدە توپ جارىپ، الدىڭعى ورىندى يەلەنىپ گرانتپەن وقۋعا ءتۇستى. بالاسىن ءوز قولىمەن وقۋعا ورنالاستىرىپ قايتتى. قالادان كەلگەلى ويىندا «وسى بالام ەرتەڭ ەلدىڭ ءۇمىتىن اقتاي الا ما؟ جوق الدە مەن قۇساپ...» دەگەن ءبىر كۇدىك مازاسىن الا بەردى.
قۇرەكەڭنىڭ قازىرگى ەرمەگى قوي قاسىندا راديو تىڭداۋ، ودان ءبىر نارسە شىعارداي تاڭعى ساعات بەستە تۇرىپ تىڭدايدى، ودان قالسا، وزىمەن-وزى اڭگىمەلەسەدى. مىناۋ «ازاتتىق راديوسى» كوڭىلدەگىسىن ءدال تاۋىپ ايتادى، ول ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي قايتا-قايتا تىڭدايدى، اتا-بابام ارمانداعان، مەن ارمانداعان، ءيسى قازاق ارمانداعان قازاق ەلى «ەگەمەندىگىن، ازاتىعىن الدى، بوداندىقتان قۇتىلدى» دەگەندى ەستىگەندە ورتا جاسقا كەلگەنىنە قاراماستان الاقايلاپ بالاشا قۋانعان قۇزىر قۋانىشتى بولىسۋگە ايەلى باقىتگۇلگە تۇرا شاپتى سۇيىنشىلەپ. باقىتگۇل مەن باس قۇراعالى اعىنان اقتارىلعانى وسى ەدى. كەزەكتەن تىس داستارحان جايدىرىپ تويلادى. «كەشكە قازان كوتەر!» — دەدى ايەلىنە. يەسىز قالعان قويى ەندى ەسىنە تۇسكەن ول قايتا تۇرا شاپتى مالىنا، ءسۇيىنشىسىن قاسقىر دا الىپ، ارەڭ باسىن قۇراعان قويلارىنىڭ ون شاقتىسىن تاماقتاپ كەتىپتى. ەگەمەن ەلدىگىمىزدىڭ ساداقاسى دەپ ءوزىن جۇباتتى. الگى «ءبىر قىز ۇيلەنسە، قىرىق قىزدىڭ مازاسى كەتەدى» دەگەندەي، ەگەمەندىك تاڭى قۇزىردى مازالادى، شەتتەگى جالعىز قازاق ەمەس، بار قازاق «قازاقستان»، دەپ شىنداپ اۋىرا باستادى، مازالارى قاشىپ ۇيقىلارى بۇزىلدى، بۇل دەرت قازاقتار اراسىنا وتە تەز تارادى. بىرەۋلەر بار تىرلىگىن تاستاپ، قۇجات جاساتىپ كوشۋدىڭ قامىندا جۇرسە، بىرەۋلەر بالا-شاعاسىن تۇگەلدەي قازاقستانعا وقۋعا جىبەرىپ جاتتى. سولاردىڭ ىشىندە باقىتتىڭ ارەكەتى شىنىمەن كۇلكىلى ءارى تاڭعالارلىق بولدى.
ستۋدەنت كەزىندە شيماي باقىت اتانعان ول، بۇل كۇندەرى اتا ساقالى اۋزىنا شىقسا دا، ءۇي-جايىن تاستاپ، جولداستارىمەن شەگاراعا جاقىن جەردەگى جايلاۋعا بارىپ جاقسىلاپ تويلاپ، دوستارىمەن قوشتاسىپ، ءبىر دوسىن ەرتىپ، جارىم تۇندە ءتيىپ تۇرعان شەكارانى بۇزىپ ءوتىپ، قازاق جەرىنە تابانىن تيگىزىپ، باتىس-سولتۇستىكتى بەتكە الىپ ءجۇرىپ وتىرادى، كۇن شىعا ەسكى قىستاۋدىڭ بىرىنە ۇيىقتاپ، ءتۇن جاستانا ءجۇرىپ ءبىر ەلدى مەكەنگە كەلەدى، اۋىل شەتىندەگى ءبىر ۇيگە قونۋعا رۇقسات سۇرايدى. «ءوز ەلىم ءوز جەرىم»، — دەپ باقىت ەلدىڭ ءبارىن ءوزىن دەي سانايدى، «قازاق قازاقتى مۇلدە ساتپاس»، — دەپ ويلادى، ءۇي يەسى تاڭ اتا جەرگىلىكتى پوليسياعا ۇستاپ بەرەدى. سورى قايناعان باقىت جۇڭگو تۇرمەسىنەن ءبىراق شىقتى.
* * *
ءوز شاڭىراعىمىز كوتەرىلىپ جاتقاندا ءبىزدىڭ مۇنداعى وسكەن ورتا بالالىعىم، شاشىلعان تۋعان جەرىم، — دەپ جۇرگەنشە ءباھادۇر بابالار ءىزى قالعان وڭىرگە بارىپ، قارا شاڭىراققا ۋىق بولىپ شانشىلۋ، وركەنيەتمىزدى اداستىرماي، رۋحىمىزدى توزدىرماي، اتا-جۇرتقا جەتۋ قيالىنا شىنداپ بەكىندى قۇزىردىڭ ويىنىڭ ارتى ويعا ۇلاسىپ جاتتى...
جاۋلاسقان بەكتىكتەر داۋىرىندە جاساپ جاتقان جۇڭگو سان سالتى ەل ەدى. باعىنا ب.ز. 221جىلى №5 كەزەكتى رەسمي بيلىككە كەلگەن شىن شىحۋاڭ ەڭ اۋەلى ءتىلدى بىرلىككە كەلتىرىپ، جازۋدى ءبىر يەروگليفكە تۇراقتاندىردى. سوسىن ءبىر تۇتاس حالىق اقشاسىن تاراتتى، مەملەكەت ارمياسىن قالىپتاستىرىپ، قازىرگى عاجايىپ، جۇڭگو قورعانىن سالدىردى، سونىمەن بىرگە تۇرلەرى بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ون مىڭ ادامدىق اتتى اسكەردىڭ ءمۇسىنىن جاساتتى. بيلىكتى ورتالىققا شوعىرلانعان پاتشالىق قۇلدىق مەمەلەكەت قۇردى. ەسكى يدەولوگيانى تالقانداپ 440 وقىمىستىنى تىرىدەي كومىپ، كىتاپتارىن ورتەدى. ىشكى ۇساق قورعاندار مەن كانالداردى بۇزىپ، اربا جولدار جاساتتى. مىنە وسىلاي كوپ ۇيەكتى جاعدايدى جوعالتىپ، مىقتى قورعان سالىپ باستارىن بىرىكتىرسە دە، عۇنداردىڭ اتتى اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلىنا توتەپ بەرە الماي ابدەن مازالارى قاشتى. ب.ز. 114 جىلى بيلىككە كەلگەن باتىس حان پاتشاسىنىڭ حانى حان-ۋدي عۇندارعا قارسى تۇرۋدىڭ جاڭا جولىن قاراستىرىپ، وزدەرىمەن كورشىلەس جاتقان باتىس وڭىردەن وداقتاسار، عۇندارعا شاماسى كەلەر مىقتى ەل ىزدەدى. سول كەزدە باتىس وڭىردە 36 مەمەلەكەت (تايپا) بار ەدى. ۇلى يۋزلەردىڭ عۇنداردا وش-كەگى بار دەگەندى ەستىپ، مىقتى ديپلومات جاڭشياندى باسشى ەتىپ، ب.ز ب 138 جىلى 100 ادامدى باتىسقا التىن-كۇمىس پەن ساپار شەكتىردى. ولار ورتا جولدا عۇنداردىڭ جاۋشى اسكەرلەرىنە ۇستالىپ، 100 ادام زىندانعا تاستالدى. ون نەشە جىل تۇتقىندالعان ولاردىڭ ىشىنەن ون شاقتى ادام جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كومەگىمەن قۇتىلىپ، پەرعانا ارقىلى امۋداريانىڭ وڭتۇستىگىندەگى ۇلى يۋزلەرگە بارادى. باكتريا جەرىندەگى ۇلى يۋزلەر عۇندارعا بىرلەسە شابۋىل جاساۋ تالابىن قابىلدامادى. جولى بولماعان جاڭشيان شاڭان قالاسىنا قايتىپ ورالادى. ب.ز ب 119 جىلى 300 ادام ەرتىپ جاڭشياندى باتىس وڭىرگە قايتالاي ساپارعا اتتاندى. باتىس وڭىردەگى ەڭ كۇشتى مەمەلەكەت ۇيسىندەر مەن وداقتاسۋعا جىبەرەدى.
جولىمىز بولسا، عۇنداردى تالقانداپ قويماستان، باتىس وڭىردەگى باكتريا قاتارلى جەرلەردى وزىمىزگە قاراتىپ الۋعا بولار ەدى دەپ ەسەپ سوقتى. قىتايلار ۇيسىندەرگە بايىرعى اتامەكەنى قىشي كاريدورىنا كوشىپ كەلۋىن سۇرادى، وداقتاسىپ عۇندارعا شابۋىل جاساۋدى وتىنەدى. بۇنىڭ اياعى جاقسى بولمايتىنىن بىلەتىن ءۇيسىن كۇنبيى ەلجاۋ بۇل تالاپقا قوسىلمادى. الايدا قىتايدىڭ قانداي ەل ەكەنىن بىلۋگە ەلشى قوسىپ جىبەرەدى. ب.ز.ب 115 جىلى جاڭشيانمەن بىرگە حان ەلىنىڭ استاناسى شاڭان قالاسىنا بارعان ءۇيسىن ەلشىلەرى قىتايدى ماقتاپ قايتادى. بۇنى سەزىپ قالعان عۇندار ءۇيسىن ەلىنە شابۋىل جاساماقشى بولادى. عۇنداردىڭ سوعىسقا قۋات قۇدىرەتىن جاقسى بىلەتىن ۇيسىندەر سوعىس قاۋپىنەن قورىقتى، مىنە وسىلاي قىتايلارمەن امالسىز وداقتاستى. ب.ز.ب 109 جىلى ءۇيسىن كۇنمۋى حان پاتشاسىنىڭ حانشاسىن ايتتىرۋعا كىسى سالادى، بۇل تالاپ قىتايلارعا مەيلىنشە ۇنادى. ۋدي پاتشا بۇلاردى قۋانا قارسى الىپ ب.ز. ب 108 جىلى پاتشا ءوزىنىڭ تۋىسى جاڭدۋ ۋاڭنىڭ قىزى 16 جاسار ءشيجۇىندى 70 جاسار ەلجاۋعا حانىمدىققا ۇزاتادى. شىدامى تاۋسىلعان عۇندار ءۇيسىننىڭ جۇڭگو جاققا شىعىپ كەتۋىنەن ساقتانۋ ءۇشىن دەرەۋ عۇن حانشاسىن ءۇيسىن كۇنمۋىنە بەرەدى. ءسويتىپ ەكى جاقپەن دە جاقسى قارىم-قاتىناس جاساپ، ءۇيسىن ەلى وتىرا بەرەدى. عۇن حانشاسى ناعىز حانىم اتاعىن الىپ ءۇيسىن كۇنبيىنىڭ وڭ تىزەسىن باستى. بەس جىل ءۇيسىن ەلىندە تۇرعان شي ءجۇىن ءبىر قىز تۋادى دا ولەدى. بۇل قۇدالىعى ويلاعان جەرىنەن شىقپاعان جۇڭگو پاتشاسى ۋدي ءوز تۋىسىنان چۋ ءۋاڭنىڭ نەمەرە قىزى جەۇي حانشانى ءۇيسىن كۇنمۋى جونشى بيگە بەرەدى، مىنە وسى كەزدە جۇڭگو فىڭ لياۋ سىندى بىرنەشە مىقتى ديپلوماتى قىزمەتكەر رەتىندە قوسىپ جەبەرەدى. ول دا كەيىننەن ءۇۇيسىننىڭ وڭ قانات اسكەر باسشىسىنا ۇيلەنگەن ەدى. ءبىراق جونشى ءبيدىڭ دە ءبىر ايەلى عۇن ەدى. ودان تۋعان ناي جاس كەزىندە جونشى بي ءولىپ، ءبيدىڭ نەمەرەلەس تۋىسى تاققا وتىرىپ جەۇيدى حانىمدى امەڭگەرلىك سالت بويىنشا الادى، مىنە وسىلاي اتاعى الىستاردى شارلاعان ءۇيسىن ەلىن قىتايدان تۋعان يانگۇي قىتايدىڭ استاناسى شاڭان قالاسىندا ءبىلىم الىپ ب.ز.ب 53 جىلى التىنشى كۇنمۋ بولىپ رەسمي بيلىككە كەلدى. باستاپقىداعى قۇدالىق ەندى، مىنە، اڭقاۋ ەلدى اكىمشىلىك جاقتان بيلەپ كەتتى. ءۇيسىن ەلىمەن بىرلەسە وتىرىپ عۇنداردىڭ توز-توزىن شىعاردى. 1200 جىلدىق تاريحى بار ءۇيسىن ەلى ون كۇنمۋلىقپەن تاريحتان ءوشتى.
قىتايدىڭ بويىندا كەرەمەتتەي ءتورت قاسيەت بار. ول تىرلىگىندە ىشپەي-جەمەي اقشا جيناپ، ءوزىن جەرلەيتىن ساندىق جاساتۋ، اقشاسى جەتسە، التىننان جاساتۋ، ارتىق اقشاسىن قوسىپ كومۋ. ەكىنشى — جەرلەستىك بايلانىس قاتتى دامىعان سول بايلانىسپەن ءبىرىن — ءبىرى تارتىپ قوعامدى دامىتىپ كەلەدى. ءۇشىنشى — ەڭبەكتەن قايتپايتىن ەرىنبەس جاندار. ءتورتىنشى — كوپ نارسەگە جانىن جاسىتپاي ءتىسىن كورسەتە كۇلەتىن، ءوزى كەمەلىنە كەلمەي، ەشكىمگە كەك قايتارمايتىن، ەجەلدەن جىمسىما مايدا قۋلىققا جەتىلگەن، ۇزاقتى ويلايتىن، اسىقپاي اربامەن قويان الاتىن مىقتىلار.
باسقالار نە ءۇشىن عۇمىر ءسۇرىپ ءجۇر، ءوزىمىز شە؟
ءۇشىنشى ءبولىم. تاعدىر
جەگىدەي جەگەن وي قۇزىرعا ۇيقىسىزدىق اۋرۋىن سىيلادى. باياعى بابالارىمىز كوشىنىڭ بىزگە بەرگەن سالقىنى ءالى باسىلعان جوق. قانشا دەگەنمەن جاڭا جۇرتقا ءسىڭۋدىڭ ءوزى ءبىر اڭگىمە. ول مازاسىز ويلاردىڭ جەتەگىندە اۋدان قالا شىعىنا جول تارتتى. بالالىق بال داۋرەنى وتكەن بۇل ءوڭىردى تاستاپ باسقا جاققا قونىس اۋدارعاندا ول جەردىڭ توڭىن ءجىبىتىپ، كىم ءبىلسىن، ءتاتتى كۇندەر كەشەرىن، دەسە تاعى دا ءبىر باتىل دا باسالقى وي «بالاڭ ەرتەڭ كىم بولادى، باسىڭا قۇران وقىر ما؟ ال ءوزىڭنىڭ سۇيەگىڭ قايدا قالادى؟» دەيدى. ەسىك قاعىسىنا «كىرىڭىز» دەگەن جۋان ۇڭگۇر ەتتى. بۇرىنعىداي ەمەس، قۇزىردىڭ ءون-بويىنا ءبىر ۇلكەن ارقا سۇيەر كۇش پايدا بولعان، ول رۋحاني كۇش، ارينە، قازاق ەلى. ەسىك اشىلىسىنا ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي الىپ دەنەلى الپامسا ازامات ءجون-سۇراپ امانداستى. قارسى جاقتىڭ كەلەسى قيمىلىن باققان ول «وتىرىڭىز» دەگەن يشاراتتان سوڭ عانا قۇيرىق باستى. شەت ەلگە قالاي شىعۋدىڭ جاي-جاپسارىن سۋىرتپاقتاپ سۇراي باس تادى. كوپ سويلەپ، كوپ نارسەنى تۇسىندىرگەنسىگەن بۇل جىگىت ۇر دا جىق الكەۋدە مىنەز بايقاتتى. بوزاڭ دالا، بوزامىق شاق، بوز باس تاۋلار قۇرەكەڭنىڭ باسىنا دا بوز قىراۋ شالدىرىپ، بيىل ەلۋدىڭ بەسەۋىنە كەلدى. سەيسەنبەك ەسىمدى سەرگەلدەڭگە تۇسكەن جالعىز باس جىگىتتى قولىنا قويشىلىققا الىپ، ارقاسىنان جۇك ءتۇستى. قۇزىر قارا نارداي قايىسقان بەلىن جازىپ، ايەلى باقىتكۇلدىڭ باعىنا قايتا تۇلەدى. ەندى، مىنە، تۇلەگەنى سول اۋىلداعى توي-تومالاق، اس-نازىردەن قالماي ءجۇر. ءتىپتى كوپ بارمايتىن اۋدانعا دا ءجيى بارعىشتاپ ءجۇر. سول تويدىڭ بىرىندە شالدار تالقىسىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. «قازىرگى جاستار نە بولىپ بارادى؟ ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەپ، ۇيات، نامىس، ار-ۇجداننان بەزدى. ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىنى ايالاۋ دەگەننەن ءتىپتى دە بەيحابار»، — دەپ اشىندى توردە وتىرعان كەڭ ماڭدايلى ءداۋ شال. ەكى ەزۋىندە ەكى تال مۇرتى، ءۇش تال شوقشا ساقالى بار جۇقا سارى شال:«زامان وزگەردى، ادام وزگەردى، جاستار بەيىمدەلگىش، امال نەشىك؟» دەپ نالىدى. داستارحاننان بويى از عانا اسىپ وتىرعان بالا شال: «ءاي، وسى وزىمىزدەن بارلىعى، جوندەپ تاربيە بەرىپ، بالانى يلاندىرا المايمىز. بىزدەردىڭ العان ءبىلىمىمىز، شاناقتى ويىمىز تاياز، ءىسىمىز ساياز، ۇلگى الارلىق ەشتەڭە كورسەتە المايمىز، تەك جامان بولادى دەپ قورقىتامىز. نە ءۇشىن جامان بولاتىنىن ايتا المايمىز. ال بىلسەك تە، ايتپايمىز. تەك اقىرىپ ۇرىسامىز. بۇگىنگىنىڭ بالالارى قۇر بوس سوزگە، جامان بولادىعا سەنبەيدى»، — دەپ ءبىر قويدى. شىڭكىلدەگەن قارا شال: «قازىرگى وقۋ جاقسى ەمەس، بىزدەر بەسىنشى سىنىپتى تاۋىسساق بولدى، ۇلكەن باستىق، ياكي ۇزدىك قىزمەتكەر بولۋشى ەدىك، قازىرگىلەر ۋنيۆەرسيتەت تاۋىسسا دا ءجاي ءمۇعالىم بولا المايدى»، — دەپ مىقتىسىنا توڭەرەگىنە قارادى. سوزگە ارالاسقان قۇرەكەڭ: «بۇل كىناراتتىڭ بارىنە قوعام كىنالى، — دەدى كەسىپ، — ءسىزدىڭ كەزدەگى جاعدايداعىداي جۇمىس جۇرگىزۋگە بولمايدى ءقازىر. قىزمەتتىڭ تالابى اۋىرلاعان، وتىرىك جۇمىس ىستەۋگە تىپتەن بولمايدى. ءاربىر سەكۋند-مينۋتتىق اقپارات ومىرىڭە تىكەلەي اسەر ەتەدى. ءسىزدىڭ كەزدەگىدەي ءبىر ماماندىقتى العان سوڭ، وزگەرمەي قاتىپ، سەمىپ قالعان قاعيدا جوق. قولىندا ديپلومى بولعانمەن جالقاۋ جاستار ساۋاتسىزعا اينالىپ جاتىر، مىنە زامان تالابى. ەكى كۇن جاڭالىقتان قالساڭ، قوعامنان تىس قالاسىڭ ءقازىر».
قۇرەكەڭ بۇگىن تاعى اۋدان ورتالىعىنا تارتتى. شىنىندا كەۋدەسىن كەرنەگەن ءبىر كۇش بار. الشاڭداي باسىپ تاس جولعا تايادى. جەكەشەلەنۋ باستالعالى تاكسي دە مەيلىنشە كوبەيگەن. تاڭعى ساعات بەستەن باستاپ، تۇنگى بىر-ەكىگە دەيىن بۇنداي يەن دالادا ءبىر تىنبايتىن سولار. تەزدەن قالاشىققا جەتكەن قۇرەكەڭ قولىنداعى قاعازدى اناۋ كۇنگى الكەۋدەگە اكەلىپ تاپسىردى.
اۋزىن جىبىرلاتا ىشىنەن وقىعان ول.
— «ەشقانداي زاڭعا قايشى ىس-ارەكەتىڭىز، قارىز-قۇرىزىڭىز جوق» دەپ جازىلىپتى، قازىرگە سەنەيىك، — دەدى.
— قازاقستانعا نە ءۇشىن باراسىز؟
— تۋىستارىمدى ىزدەپ بارامىن.
— تۋىستارىڭىز قاي جەرىندە تۇرادى؟
— الماتى وبلىسى، رايىمبەك جانە شونجى اۋداندارىندا.
— قانداي تۋىسىڭىز بار، ولار ول جاقتا قاشاننان تۇرادى؟
— 1958 جىلى وسى جەردەن كەتكەن، نەمەرەلەس باۋىرلارىم جانە ناعاشىلارىم.
— شاقىرۋ قاعاز الدىرا الاسىز با؟
— كەتكەلى حابارسىزبىز.
— ءبىز سىزگە شاقىرتۋ الدىرىپ بەرەمىز، ءسىز اقشاسىنا كەلىسسەڭىز الدىرامىز.
قۋانعان قۇرەكەڭ اقشاسىن ايتپاستان كەلىسىم بەردى.
بارلىعىن قالت جىبەرمەي جازىپ وتىرعان حاتشىسى بۇل جاقتاعى تۋىس-تۋعانىمەن وتباسىلىق جاعدايىن قوسىپ جازدى. «سىزگە بەرۋگە بولادى»، — دەپ، سەگىز بەتتىك قىتايشا بلانكىنى قولىنا ۇستاتتى.
— ءبارىن تالاپتارى بويىنشا قارا كوك سيامەن انىق، رەتتى ەتىپ تولتىراسىز. اۋەلى كەلەسى بولمەدەگى ارناۋلى فوتوعا ءتۇسىپ، مىنا جەرگە جاپسىراسىز. ەكى كىسىدەن سوڭ رەتى كەلدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز جاس جىگىت وعان سۋىق قارادى.
— مىنا كيىمدى كيىپ، انا گالۋستۋكتى تاعىڭىز، — دەدى، — كەۋدەڭىزدى كوتەرىپ وتىرىڭىز، بىلاي-بىلاي، — دەپ قوس قۇلاعىن نىساناعا الدى.
توبەدە كۇن كۇلىپ تۇرعانمەن، كۇزدىڭ سوڭعى ايى، جەردەگى سۋىق جەل كەۋ-كەۋلەپ ەتەك جەڭىڭە تولادى. تۇستەن كەيىنگى قىزمەتكە ۇلگەرىپ، اۋىل ورتالىعى اقدالاعا قايتا تارتتى. كەشەگى بارعان اۋىل اكىمشىلىگىنە ەمەس، بۇگىن اۋىلدىق ساقشى بولىمشەسىنىڭ پاسپورت ۇستەلىنە كىردى. قۇرەكەڭنەن كوپ نارسەنى سۇراپ جازىپ العان ارىق قارا جىگىتتىڭ كوپ شۇقشيا سۇراعانى باستىق بوپ تۇرعاندا شاراپاتى ءتيىپ جەتكىزگەن اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى ءابدىراقىن مەن بالام الاش جايىندا بولدى. وسىلاي قاس قارايا قاعازدى جازىپ بولعان ول قولىنداعى قىزىل ءموردى فوتوداعا تارس ەتكىزىپ ۇردى دا، قاعازدى قولىنا ۇستاتتى. قىمباتشى بولسا دا، وسىنداي كەش قالعاندا الدىنان شىعاتىن، نارىققا مىقتاپ بەيىمدەلگەن جاس جىگىتتىڭ تاكسيىنە ءمىنىپ، ءوز قوجالىعىنا جەتتى. ەرتەسى ازاندا باياعى ۇيرەنشىكتى قۇجاتتارىن جوندەتۋگە تاعى باردى. قازاق دەپ جۇرگەنى باسقا ءبىر تىلدە تەلەفوندا سويلەسىپ وتىرعاندا ۇستىنەن ءتۇستى. تەلەفوندى قويعان ول «ءبىز — سىبەلەردىڭ كەلىن ءتۇسىرۋى دە سەندەردەي اۋرەسى كوپ»- دەدى. قاعازدى اسا مۇقياتتاپ كورگەن سىبە «جاقسى، ەندى ءسىز كاسساعا اقشا تولەڭىز»،- دەدى. بۇرىنعىداي ەمەس، جايدارىلانا قارادى. كەشە ەسكەرتكەنى بويىنشا جەتەرلىك اقشا الا كەلگەن قۇزىر ىركىلگەن جوق. تەز ورالعان وعان: «ءقازىر جىل سوڭى بولدى، شاقىرتۋىڭىز كوكتەمدە دايىن بولادى»، — دەپ شىعارىپ سالدى.
* * *
كوكتەمگى قوي تولدەتۋدىڭ قىزعان شاعى، قوي باعۋدىڭ قىرى مەن سىرىنا جاقسى جەتىلگەن سەيسەنبەك بۇل كۇندە ۇيدە وتىرىپ، قايسى قوي ماڭىراعانىن داۋسىنان بىلەتىن شوپان بولدى. ءتۇن بالاسى ۇيقىسىن قوي قورادا وتكىزەتىن ول قويدىڭ ازانعى شايدان بۇرىن جانە تۇسكى استىڭ الدىندا سونىمەن بىرگە مال قورالاردا، تۇنگە قاراي ەل جاتاردا ودان قالا بەردى ءتۇن ورتاسىندا جانە تاڭعى تاۋىق شاقىرعاندا تۋاتىنىن جاقسى بىلەدى.
مال باعۋدىڭ ەڭ قاربالاس جانە اۋىر شاعى وسى كەز، تۋىلعان قوزىلاردى دەر كەزىندە قاداعالاپ، اۋزىنداعى شارانالارىن ءسۇرتىپ، قۇلاعى مەن مۇرنىنا، «اق مالىم» دەپ ۇرلەۋ، قوزىسى تەرىس كەلىپ، قاتتى قينالاتىن قويلارعا قول سالىپ سۋىرىپ الۋدا، ءىشىن جارىپ الۋدا سەيسەنبەكتىڭ ەنشىسىندە، دەسەدە ونىڭ ءبارىن باقىلاۋ قۇزىردىڭ موينىندا بولعاندىقتان، ول ناۋرىزدىڭ جۋان ورتاسىندا قۇجاتتارىنا مويىن بۇردى. قولى بوساي سالىسىنا اۋدان ورتالىعىنا اسىعا جەتتى، شاقىرۋ قاعازى كەلگەلى ءبىر جەتى بولىپتى. قۇزىردىڭ اتا-جۇرتقا دەگەن ماحابباتى ۇيىنە قونۋعا بايىز تاپتىرماي، قۇلجا قالاسىنا شاقىرتۋدى الىپ بەلگىلەنگەن مەكەمەگە اپارىپ، نوتاريۋس ارقىلى قۇجات جاساۋعا جولعا شىقتى. بارىپ كەلۋىنە ءبىراز اقشاسى كەتسە دە، تەزدەن ءبىتىپ ەكى كۇندە ۇيىنە قايتىپ ورالعانىنا قۋاندى. ءبىر كۇن دەمالىپ ەرتەسى اۋداندىق سىرتقى ىستەردەگى سىبەسىنە تاعى كەلدى. بۇل جولى ول قاباعىن تۇكسيتە قارسى الدى. ول حاتشىسىن دا كىرگىزبەي وڭاشا اڭگىمەلەستى، وندا، شەتەلدە جۇرگەندە ەلىمىزدىڭ ابىرويىنا كىر كەلتىرمەۋگە، سونىمەن بىرگە، كەيبىر ەلگە قاتىستى ماسەلەلەر جونىندە اۋىز اشپاي بارىپ قايتۋدى قاتاڭ ەسكەرتە وتىرىپ، ۋادە الدى. قولىنا الدىڭعى جولى تولتىرعانىنا ۇقسامايتىن بەس بەت بلانكىنى بەرىپ، اۋىلىڭداعى الدىڭعى جولعى تولتىرتقان جىگىتكە تولتىرتىپ كەل، — دەپ بۇيىردى. ەرتەسى اۋىلداعى الگى جىگىتكە ازانىمەن باردى. ءبىر جاقسى جەرى جۇمىس ۋاعىندا قاي كەزدە بارساڭ دا، ءبارى ورنىنان تابىلادى. باياعى تانىس ەسىكتى تىقىلداتقان قۇزىرعا «كىر» دەپ داۋىستادى. وتكەندەگى مىجىما ارىق جىگىتتىڭ ورنىنا ۇرلەگەن تورسىقتاي قارا پايدا بولىپتى. قۇجاتتاردى سىزدانا كورگەن ول.
— اۋىلدىق اكىمشىلىك پەن بانكتەن «قارىزى جوق، زاڭعا قارسى ارەكەتى جوق»، دەگەن انىقتاما الىپ كەلىڭىز، — دەدى. بۇل اۋلادا اۋىل اكىمشىلىگى، قازىنا بولىمشەسى، سۋ ىستەرى، ورمان ءىسى، ءبىلىم ىستەرى ءبىر جەردە. جۇقا شىلپيگەن سارى اۋىل حاتشىسى ءوز بولمەسىندە ەكەن. الدىڭعى جولى كەلگەنى ەسىندە سياقتى. ول ءلام-ميم دەمەستەن انىقتاما جازىپ، قولىنا بەرىپ جاتىپ: «جولىڭىز بولسىن، اعا»، — دەپ ەدى، ءىشى جىلىپ تىسقا شىقتى. ەندىگى باعىتى بانككە بارۋ. ءبىر ءتاۋىرى كىشكەنتاي اۋىلدا مەكەمەلەردىڭ ارالىعى جاقىن. اكىمشىلىك قاقپاسىنان شىعىپ، اۋىلدىڭ ەڭ باستى ءتورت كوشەسىنە تايادى. كوكتەمنىڭ ناعىز بالشىق كەزى، ءبىر جىلعى تىرشىلىكتىڭ باستالعان شاعى. اۋىل ءۇشىن وسى كەز ءبىر جىلعى نانىن جەرگە كومىپ، قالعان ۋاقىتتا تىنىشتىقپەن ەككەن ەگىنىنىڭ بىتىك شىعۋىن تىلەۋ ادەتتكە اينالعان.
قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىن داۋسىمەن ءبىر، شاشاتىن بالشىعىمەن ەكى مەزى قىلاتىن موتوسيكلدەر جان ۇشىرا قۇيعىتادى. الاقانداي اۋىلدىڭ بارلىق تۇرعىندارى جينالعان، ىعى-جىعى ەل. بىرەن-ساران تاناۋى جەلبىرەگەندەر بولماسا، كوبىسىنىڭ ۇنجىرعاسى تۇسىڭكى. جەتىدەن سەگىزدەن توپتاسىپ، اۋىلعا سىرتتان كەلگەندەردى اڭگىمە وزەگى ەتۋمەن كەشەگى ىشكەن اراعىن، ارتىنىڭ ات شابىس بولىپ قالاي ۇيگە بارعاندارىن ايتىسىپ دۋ كۇلە باس كوتەرەدى، بولماسا بەينە ءبىر بوق يىسكەگەن ايعىرداي تومەن قارايدى.
«زيالى جاستار دۇكەنى» دەگەن دوعالانا سالىنعان ۇلكەن قۇرىلىستىڭ ونسىز دا ەسىگى تىنشىماۋشى ەدى، بۇگىن تىپتەن تىنىم جوق. بەبەۋلەگەن كولىكتەر بارار جەرىڭدى ەسىڭە سالىپ، ارلى-بەرلى ويقاستايدى. ءتورت كوشەدەن وتكەنى سول بانكتىڭ الدى قارا ءنوپىر ادام. اكاۋ، بۇگىن مىنا جۇرتقا نە بولعان؟ دەگەن تاڭدانىسپەن سول اراعا باردى. اۋىل ورتالىعىنا قارايتىن بەس ەلدى مەكەنگە كوكتەمگى ەگىستىككە نەسيە تاراتۋ باستالىپتى. ءوز جۇمىسىنىڭ بۇلارعا ۇقسامايتىنىن ايتىپ ەسىككە جاقىندادى. قاباعى تۇكسيگەن قارا جىگىت كەلىسىم بەرگەندەي يشارات تانىتتى. از كەم ۋاقىتتان سوڭ، «ءسىز كىرىڭىز»، — دەدى الگى جىگىت. بانكتىڭ اكىمشىلىك بولىمىنە تۋرا تارتتى. تولىق كەلگەن سارى جىگىت ەسىگىن اشىپ قويىپ كرەسلودا شالقالاي وتىر. قۇزىر دا توقتالماستان كەلگەن جايىن ايتتى. ول تولىق ءاتى-جونىن كومپيۋتەرگە ەنگىزىپ، تەكسەرىپ كوردى دە، انىقتاما جازىپ بەردى. بوشكە جىگىت ونى كۇتىپ، تۇسكى اسقا بارماي وتىر ەكەن. راحمەتىن ايتا تىسقا شىقتى. قوجالىعىنا تارتتى، كۇن ماۋجىراپ جىلى سامال بەتتەن وبەدى. ءۇي ارتىنداعى قىراتتا باقىتگۇل قوزىلى قوي قايىرىپ ءجۇر.
«ءبىز وسى ءوستىپ ءجۇرىپ ولەرمىز، كىم ءۇشىن وسىلاي جانتالاسا تىرلىك كەشەمىز؟ نە ءۇشىن، نەگە، قايدا اسىعامىز؟ سونداعىمىز ەكى تەسىك قاجەتى مە؟ — دەگەن تىنىمسىز ويدىڭ جەتەگىندە ۇيگە كىردى، — اتامەكەنگە جەتىپ، وسى تىرلىكتىڭ راحاتىن كورەتىن شىعارمىن، — دەپ سۇراعىنا جاۋاپ تاۋىپ جانى تىنشىدى».
ەرتەسىنە ازانىمەن اۋدان ورتالىعىنداعى وزىنە تانىس قوڭىر ەسىككە كەلدى. سىبەسى بارىنە قادالا قاراپ شىعىپ، ءبىز بۇنى ايماقتىق سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جولدايمىز، ولار تەكسەرىپ ءمورىن باسىپ وبلىسقا جىبەرەدى. ال ولار ولكەلىك ساقشى باسقارماسىنا جىبەرەدى، ءبارى دۇرىس بولسا، شەتەلگە شىعۋ پاسپورتىڭىز سول جەردەن بىزگە كەلەدى. ەندى ءسىز التى ايدان سوڭ حابارلاسىڭىز دەدى. قۇجات جاساتۋدان جانى تىنشىعانىنا قۋانسا دا، اتا-جۇرتقا دەگەن ساعىنىش مازاسىن الا بەردى. ۇيقىسىزدىق دەرتىنە ساعىنا سارعايۋ قوسىلىپ، «قازاقستان!» دەپ جارىم تۇندە ورنىنان تۇرىپ، شىلىم شەگەتىندى شىعاردى. دەگەنمەن تىرلىك الدايدى، كۇنىگە قوزى باعىپ ۋاقىت وزدىرادى. جار باسىنداعى قوزىلاردىڭ ويناق سالعانىنا قاراپ، بالالىعىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ءبىر مەزگىل قۋاناتىندا بولدى. ۇيقىسى دا قايتا ورالدى. جايلاۋ قىزىعى ءبىتىپ، ءتول الۋدان كەيىنگى قاربالاس مەزگىل كەلدى.
اۋىلعا بارىپ، ءشوپ شابۋ ماشيناسى مەن تىرمالارىن قىستاۋعا الىپ كەلدى، مىنە، سودان ءبىر ايعا سوزىلعان ءشوپ شابۋ ناۋقانى باستالدى. كومەكتەسىپ ءشوپ الاتىن تۋىستارىنان تىس ساتىپ الاتىن اۋىلداستارى، تەڭ ورتاققا شاباتىن تانىستارى جانە بىلاي سۇراپ شاباتىن دوس-جارلارى — بارلىعى وسى مەزگىلدە تاۋ باسىنا جينالادى. كۇن اشىق كۇندەرى ەڭبەكتەرى ماندىپ قالادى، كۇندىزدى قويىپ، تامىزدىڭ ورتاسىنداعى اي جارىعىندا ايەلدەرىنە دەيىن شومەلە جينايدى. شابىستى تاپتاپ كەتكەن بوتەن اتتاردى كۇندىز قوراعا قاماپ قويىپ، تۇنگە قاراي بالا-شاعاعا دەيىن اتقا ءمىنىپ، جيىلعان شومەلەلەردى ات ارتىنا سالىپ جينايتىن جەرگە قاراي تۇرا شاۋىپ جارىساتىن مىقتى جىگىتتەردىڭ اتقا سالعان ءشوبى تۇسە دە قويمايتىن. تىرلىكتى وسىلاي قىزدىرعان، ولاردىڭ ءبىر پاراسى ازانمەن قورىق تولعان شومەلەنى ۇيمەككە سالىپ، ءبىر بولەگى تاڭعى سالقىنمەن تراكتىر جۇرە المايتىن قيا بەتكەيلەردى قول شالعى مەن جارىسا شابادى. ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى وتە شەبەر قۇزىر جاڭبىرلى كۇندەرى ازىق-تۇلىككە اۋىلعا جىبىرەتىن جىگىتتەردەن باسقاسىن، قارتا ويىندارى مەن باسقا دا قىزىقتى ويىندارعا ۇيىستىراتىن، ءبىر اپتاعا سوزىلاتىن بۇل ءوڭىردىڭ جاڭبىرى شىنىندا جىگىتەردى مىقتاپ تىنىقتىراتىن. جاڭبىردان كەيىنگى كۇندەردىڭ بىرىندە اۋىلداعى بوس جىگىتتەردى شاقىرىپ اسارلاتىپ تا الاتىن. شاپقان شوپتەرىن ەرتەسىنە كورىپ، شىنىمەن ءبىر كۇندە سونشا مول ءشوپ شاپقاندارىنا وزدەرى دە سەنبەستەي بولىپ، جاڭبىرلى كۇنى كەتكەن ەسەسىن الۋشى ەدى. مىنە، كەشە عانا ءشوپ جيىپ ءبىتىپ، جازدىق دەمالىستاعى ۇلىن وقۋىنا شىعارىپ سالدى. بۇگىن «ۋھ!» دەپ تىنشىپ جاتقانى سول. ءتۇس اۋا ۇيىنە ءتورت ساقشى ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى. جۇرەگى تاس توبەسىنە شىققان قۇزىر سىلەيىپ قاتىپ قالدى، باياعىدا باستىق بولىپ تۇرعانداعى بىلىقتارى ەسىنە ءتۇستى، ءتىپتى اق كەلىنشەكتىڭ ءولىپ قالعان اكەسىنە الىپ بەرگەن زەينەت اقىسىنان بالە شىقتى ما دەپ سۋقانى ۇشتى. ولار: «ءبىز كورشىلەرىڭىزدىڭ ءبىرىنىڭ ۇرلىق ىسىنە بايلانىستى كەلگەنبىز، سىزگە سىبەنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا سوعىپ ەدىك، ءسىزدى كەلىپ كەتسە دەدى»، — دەگەندە بارىپ كوڭىلى ورنىنا تۇسكەن ول قوناقتارىن ىشكە كىرگىزۋگە قۇلىق تانىتپادى، قورقىتىپ العاندارىن سەزگەن ولاردا ىڭعايسىزدانىپ تايىپ تۇردى.
ەرتەسى سىبەسىنە جەتتى. «پاسپورتىڭىز كەلدى، — دەگەندە قۋانعانىنان نە دەرىن بىلمەي باس يزەي بەردى، — ەندى ءسىز قۇجاتتارىڭىزدى كونسۋلعا بارىپ شەتەلگە شىعۋعا ۆيزا اشتىرتاسىز» — دەدى سىبەسى بىردەڭە دامەتكەندەي. «شەتەل ەمەس ءوز ەلىم» دەۋگە ءسال قالىپ، بوگدە جۇرتتا تۇرعانى ەسىنە ءتۇسىپ، ءتىلىن تىستەدى. بايىز تاپپاعان ول بەيجىڭ قالاسىنداعى كونسۋلعا ساپار شەكتى. قازاقستان ەلشىلىگى عيماراتىنىڭ الدى. اشىق اسپان. توبەدە شوكىمدەي بۇلت جوق، جەردە ءۇپ ەتكەن جەل دە جوق، اياق استىنان سامال تۇرىپ كوك تۋدى جەلبىرەتتى. تۋداعى كۇندى ارقالاپ كوككە سامعاعان قىراندى كورىپ ەلىنىڭ بولاشاعىنا سەندى. قىزىل تۋدىڭ ىشىندە ەرجەتكەن وعان، كوك تۋ ۇران سالىپ ەلگە ورال دەپ شاقىرىپ تۇرعان باباسىنىڭ رۋحىنداي ەلەستەدى. جيىرما بەس كۇندە ۆيزا اشتىرىپ زورعا جەتتى اۋىلعا. قۋانىشى مەن قايعىسىن بولىسەر ەڭ جاقىن تۋىستارى ءابدىراقپان، ءابدىرالى، ءابدىراقىن جانە ابدىكەرىم اقساقالدى شاقىرىپ، كىندىك قانى تامعان جەرگە جولى ءتۇسىپ تۇرعانىن ايتتى.
— مەنىڭ ەكى تۋىپ ءبىر قالعان دەگەن ەڭ جاقىن تۋىستارىم — سىزدەر. مىنە — پاسپورتىم، بابالاردىڭ باسى جاتقان اتا-جۇرتقا بارامىن دەپ قارەكەت جاساعام، ارمانىم ورىندالدى، بارۋدىڭ ءساتى ءتۇستى، — دەدى قۇزىر تۋىستارىنا اعىنا جارىلىپ.
— قاشان جولعا شىعاسىڭ؟ — دەدى ابدىكەرىم اقساقال.
— قۇداي قالاسا، ءبىر جەتىدەن سوڭ جولعا شىعام، جولدان بالاما دا سوعىپ بار جايدى ايتىپ، كوڭىلىن ورنىقتىرىپ كەلدىم دەدى قۇزىر.
— وتىز جىلدان بەرى ات ءىزىن سالماي، جامانداپ كەلگەنى رەسەي ەمەس پە؟ — دەدى. ابدىكەرىم شال.
— اتا، ءقازىر قازاقستان ەگەمەندىك الدى، ول رەسەي ەمەس، توڭىرەگىندەگى ەلدەرمەن قالاي بايلانىس جاساسا دا، ءوز ەركىندە، — دەپ ءتۇسىندىردى وتىرعاندار.
— كەرەمەت دانالىق جاساپسىز، بابالار مەكەنىن ىزدەپ بارۋ دەگەنىڭىز اسقان ەرلىك، بىزگە دە جول تابا كەلىڭىز، ەس باردا ەل تابۋدان جاقسى ءىس جوق. ءقازىر بۇنداعى جاعداي جاقسى بولعانىمەن ەرتەڭگى ۇرپاق باسقا جۇرتتىڭ قاراسىن تولىقتىرار دەپ، — كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ لىعىن تانىتتى ءابدىراقىن.
كىشكەنتايىنان زەرەك بۇل جىگىت وزات وقۋشى بولىپ، ولكە ورتالىعىنا بارىپ، ماراپاتتالىپ، قالىڭ جۇرتتىڭ الدىندا 10 جاسىندا ءسوز سويلەگەنى ەسىندە، ءوزى باستىق بولىپ تۇرعاندا جەبەگەن جىگىت تە وسى. ءقازىر اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى.
— دەسەدە ءبىز ول جاقتان قاشىپ كەلگەنبىز، ول جاقتىڭ سۋى تەرىس اعادى، دەنەسىنە جابىستىرىپ تار كيىم كيەدى، ادامدارى مەيىرىمسىز، قاتقىل مىنەزدى بولادى، وزىڭە مىقتى بول، تەك وزىڭە عانا سەن، — دەپ ەسكەرتتى اقساقال.
— جورتقاندا جولىڭ بولىپ، اللا ءوزى ساقتاسىن، امان بارىپ، امان كەل، ءاۋمين! — دەپ بەت سيپادى ابدىكەرىم اقساقال.
سارسەنبىنىڭ ساتىندە تۋىستارى اق جول تىلەپ جولعا شىعارىپ سالدى. قۇلجا قالاسىنا ءتۇس اۋا جەتىپ، ارناۋلى تەكسەرىلەتىن ەمحاناعا باردى. ەسىكتەن كىرە، پاسپورتىن كورگەن بويجەتكەن اقشا تولەپ №1 بولمەدەن باستاپ تەكسەرىلۋدى ەسكەرتتى. بۇلجىتپاي ورىنداعان ول، وكپە، باۋىر، بۇيرەكتەرىن تەكسەرتىپ، ەندى، مىنە قان تەكسەرەتىن سوڭعى بولمەگە بارعاندا قابىرعاداعى ءسپيدتىڭ قالاي جۇعاتىنى جونىندەگى تۇسىندىرمەنى كورىپ ونە بويىن سۋىق تەر باستى. باياعى ساۋنادا جاساعان جانە اق كەلىنشەكپەن زينالارى ەسىنە ءتۇستى. جۇقپالى اۋرۋ ادامنىڭ بويىندا ون بەس جىل بويى ساقتالادى دەگەنى ونى تىپتەن شوشىتىپ جىبەردى. كەزەگى دە كەلىپ قان تەكسەرتتى، ەرتەسىنە تۇستەن كەيىن ساعات تورتتە ناتيجەسى شىعادى ەكەن. دياگنوزىن بىلگەنشە شىدامى تاۋسىلدى. كورمەگەن تۋىستارىنا سىيلىق الىپ ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە ءبىر تاۋلىك ءوتتى-اۋ، ايتەۋىر. ساعات ءتورت بولىسىمەن جان ۇشىرا اۋرۋحاناعا جەتتى. دارىگەر قولىنا ءبىر قىزىل، ەكى سارى كۋالىكتى جانە قىزىل ءمور باسىلعان ءبىر اق قاعازدى ۇستاتا سالدى. «ءبارى دۇرىس»، — دەدى ءوز تىلىندە، ول قۋانا تىسقا شىقتى. قايشىلاسقان كولىك، ساپىرىلىسقان جۇرگىنشى، قالانىڭ ۋ-شۋ تۇڭعىش رەت قۇلاعىنا اسەم اۋەندەي ەستىلدى. ىعى-جىعى ءزاۋلىم قۇرىلىس كوككە بوي سوزادى. اسپان كوك تۇمان.
تەكسەرىلىپ ءجۇرىپ تانىسقان قوزى قارىن سارى جىگىت جانە ەلۋگە تاياعان توبەل تاز ەر ادام ۇشەۋى ەكى كۇننەن بەرى ءبىر جاتاقحانادا جاتىپ، جاقسى تانىس بولىپ قالعان-دى.
ازاندا بۇلار كەدەنگە جەتتى، جۇڭگو جاعى ادامداردى رەت-رەتىمەن وتكىزدى. ول: «اللا!»، — دەپ جۇڭگو تابالدىرىعىنان شىقتى، ىشىنەن نە كۇبىرلەگەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، كوك كۇمبەزدى مەشىت تارىزدەس قازاقستان قاقپاسى مەن مۇندالايدى. قازاق جەرىنىڭ ىرگەسىندە اتا-بابا ءارۋاعىنا جالبارىندى.
ءوز جولداستارىنان باسقا ەشكىمدى تانىمايدى. الدى-ارتى ادام. «بارلىعى قازاققا ۇقسايتىن ورىستار عوي»، — دەپ تاڭعالا توڭىرەگىنە قاراعان ونىڭ ونە بويىن جىمسىما قۋلىق ارالادى. ورىستاردى وزدەرىنە ۇقساتىپ جىبەرگەن قازاق اتاسىنا ريزا بولدى. ەسىك اشىلىسىنا ساقاداي ساي، بەس قارۋىن تۇگەل اسىنعان ەكى قازاق سولداتى كورىندى. باستارىندا تىماق، اياعىندا تىزەدەن كەلەتىن قايىس ەتىك، قىل اياعى جوتالارىندا سۋ ىشەر ىدىستارىنا دەيىن تاڭۋلى. «وسى ءقازىر سوعىسامىز با؟» — دەپ بۇيرىعىڭدى كۇتكەندەي. ولار ءوزارا ورىسشا تىلدەستى، بۇلار دا ورىس ەكەن عوي، — دەپ ويلادى. «باسە، قازاق بولسا مىنا ىستىقتا بۇلاي پورشا-پورشا تەرلەمەس ەدى-اۋ»، — دەدى ىشىنەن.
وي سوندا قازاق ەلىنىڭ تاموجنياسىندا، قازاقتار جۇمىس ىستەمەگەنى مە؟ — دەپ تاڭداندى. بىردەن تەكسەرىپ كىرگىزگەن ولار پاسپورتتىڭ اراسىن كورسەتىپ، «كوك قاعاز»، — دەپ قازاقشا سويلەگەن ولاردى «قازاقشا بىلەتىن ورىستار» دەپ قالدى. اقشانى ءجوندى تانىمايتىن ول قولىنا ىلىنگەن اقشاسىن پاسپورت اراسىنا سالعانى سول ەدى، وتىر، — دەپ زەكىدى سولدات.
— قازاقسىڭ با؟ — دەدى قۇزىر. ول:
— «قازاق بولسام، نە بوپتى؟» — دەپ بەتىنە بادىرايا قارادى.
— مەن دە قازاقپىن عوي! — دەدى قۇزىر.
— قازاق بولساڭ قايتەيىن؟ باسىمدى اۋىرتپا!
باعانادان بەرى «ورىس» دەپ جۇرگەنى ءوز قازاعى ەكەنىن سوندا ءبىلدى. «بۇل قالاي بولعانى، مىنالاردىڭ بارلىعى قازاق پا؟ جو-جوق ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، باسقا ەلگە قاتەلەسىپ كەلگەن شىعارمىن» — دەپ پاسپورتىنداعى ۆيزاعا قارادى قۇرەكەڭ. ورنىنان اتىپ تۇرىپ ماڭدايشالىقتاعى جازۋدى وقىدى. «قازاقستان»، — دەپ جازىلعان، سوندا دا سەنگىسى كەلمەدى.
ەسىنە باياعىدا ءتىل ۇيرەنۋگە زاۋقى سوقپاي:
— قاپ جۇڭگو بولىپ تۋماعانىم-اي! — دەپ ءوز بولاشاعىنا سەنبەيتىن وقۋشىلارعا:
— الەمنىڭ ءبىرىنشى ۇستازى كىم؟ — دەپ توسىن سۇراق قويۋشى ەدى، ولار:
— ارستوتەل! — دەگەندە؛
— ەكىنشى ۇستازى كىم؟ — دەپ ىلە-شالا سۇراۋشى ەدى.
ولار:
— ءابۋناسىر ءال-فارابي، — دەيتىن. سوسىن:
— ءبىز قاي ۇلتپىز؟ — دەۋشى ەدى. ودان ءارى جىگەرلەرىن شىڭداپ:
— الەمدە يسلام ءدىنىمىزدى كىرەست جورىعىنان ساقتاپ قالعان كىم؟ ول، ارينە، كونە مىسىر ەلىنىڭ سۇلتانى بەيبارىس، — دەپ ءوز ۇلتىن سيۋۋگە ۇگىتتەۋشى ەدى. ۇلكەن زال، بىرنەشە جەردەن كەزەككە تىزىلگەن ادامدار تىزبەگى. ناعىز ورىسقا ەندى كەزىكتى ول بىردەن دەنساۋلىق جونىندەگى قۇجاتتاردى تەكسەرىپ شىق تى. كەيبىرەۋلەردىڭ قۇلاعىنا سىبىرلايدى. قۇرەكەڭە دە كەزەك كەلدى. بارلىق قاعازى دۇرىس بولسا دا، تەسىلە قاراپ تۇرىپ العان وعان دا اقشاسىن بەرىپ قۇتىلىپ، اينەك ەسىكتەن ىشكە كىردى. اينەك قوراپتىڭ ىشىندە وتىرعان ساپ-سارى ورىستىڭ يشاراتىمەن وزىنە تۋرا قاراپ، قاتىپ تۇرا قالدى، ستۋدەنت كەزىندەگى ۇيرەنگەن اسكەري ءتارتىبى بويىنشا. قادالا قاراعان ول پاسپورتىن اينەك قيىلىسىنان بەردى، وعان ءبىر، پاسپورتىنا ءبىر قارادى. شىنىندا شەكارا اتتاعانىن، باسقا ەلگە بارا جاتقانىن ەرىكسىز سەزىندى. الدىنداعى اسپاپپەن تەكسەرىپ، ءتورت بۇرىشتى جاسىل ءمور باسىپ قۇجاتتارىن قولىنا ۇستاتتى. كەلەسى اينەك ەسىكتەن: «ىشكە كىرىڭىز!»، — دەگەن قازاق-ورىسى ەكەنى بەلگىسىز سارى جىگىت باسبارماعى مەن بالان ۇيرەگىن بىر-بىرىنە جانىپ، ىشكە كىرگىزدى.
تەمىر ۇستەل ۇستىندە قوڭىر ءتۇستى قاعازدار جاتىر. ءوز ۇيرەنگەنى بويىنشا وقىعانىمەن جازا الماي قينالعان ول جانىندا تۇرعان قىزعا جازدىردى. قىز، سومكەسىنىڭ سانىن، قانشا اقشا بارىنا دەيىن سۇرادى. شىنىن ايتپاي: «2000 يۋان، 5000 تەڭگە بار»، — دەپ ەدى: «اعا، وتىرىك ايتساڭىز، تەكسەرگەن كەزدە ءبىلىپ قالسا، قالعان اقشاڭىزدى ۇرلىق دەپ تارتىپ الادى، بۇلار ءبىرىنشى رەت وتكەندەردى قاتتى تالايدى»، — دەدى. ايتىلعان ەسكەرتۋگە سەلت ەتكە قالعان بۇنىڭ قاعازدارىن جاناشىر حاتشىسى قايتا جازدى. جانىنداعى جولداستارى ءبىر سولداتقا اقشاعا جازدىرىپ تۇرعانىن بايقادى. بۇلار كەلەسى ەسىككە كىردى. «قولىڭداعى جۇگىڭدى اپپاراتقا سال!»— دەدى قازاقى داۋىس. تولىقشا كەلگەن باعاناعىلاردان مۇلدە باسقاشا ءتۇسى جىلى ءوز قازاعى وتىر. «ءبىرىنشى رەت شەكارادان ءوتۋىڭىز ەكەن عوي! — دەپ زاتتاردى تىزىمدەگەن قاعازدى كورىپ ءمور باسىپ، قولىنا بەردى دە، — «ساۋ بولىڭىز، ساپارىڭىز ءساتتى بولسىن!»، — دەپ جىلى قاباق تانىتقاندا بارىپ، قازاق ەلىنە كەلە جاتقانىن شىن سەزدى.
مىنە، كەڭ الاڭعا شىقتى. ماڭدايىن جەرگە تيگىزە اتا-بابا رۋحىنا، قازاق جەرىنە تاعزىم ەتىپ ورنىنان تۇرا بەرگەنى سول ەدى:
— اعا، قولىڭداعى ساعاتتى بەرشى! — دەپ جابىسا كەتتى ءبىر قازاقى داۋىس. جالت قارادى، تەپسە تەمىر ۇزەتىن سولدات، «شىنىمەن دە قيىنشىلىعى بار شىعار»، — دەپ دەرەۋ ساعاتىن شەشىپ بەردى وعان. ول ريزا كوڭىلمەن: «راحمەت اعا، الداعى پوستىلارعا ايتىپ قويام، كەدەرگىسىز وتەسىز»، — دەدى اڭقىلداپ.
ءاۋ باستان بىرگە كەلە جاتقان ەكى جولداسى مەن جولشىباي كەزدەسكەن قىز تورتەۋى ءبىر تاكسيگە ءمىنىپ پوستىعا كەلدى.
«تىركەۋىڭ دۇرىس ەمەس»، — دەگەن سىلتاۋمەن جاندارىنداعى جالعىز قىزدى كولىكتەن ءتۇسىردى. قازاقتىڭ كەڭ دالاسى ەركە سامال بەتتى وبەدى. بار تەكسەرۋلەردەن قۇتىلىپ، ۇلكەن الاڭقايعا شىقتى. ءتورت جولاۋشى اسحاناعا كىردى. تەك ءبىر ستولدا ەكى ادام تاماق ءىشىپ وتىر. قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش. قىتايداعى شۋىلعا ۇيرەنىپ قالعان ول باكىسىن جوعالتقان شالداي جان-جاعىنا جالتاقتادى. ورىسشا سويلەگەن ءبىر بويجەتكەن تاماق ءتىزىمىن قولىنا ۇستاتتى. ارى قاراپ، بەرى قاراپ لاعماندى عانا تانىدى. از-كەم ۋاقىتتا نان اكەلدى. سالدەن سوڭ لاعماندارى دا كەلدى. لاعمان ەمەس، باسقا ءبىر تاماققا تاپسىرىس بەرىپ الدىق پا، دەگەنشە باعاناعى بويجەتكەن: «بۇل جاقتا لاعمان وسىنداي بولادى» — دەدى. «و، ءبالى بۇل قىتايدا باس جازۋعا ىشەتىن «ءساسۇي كوجەسى» دەيتىن تاماق بولۋشى ەدى، ءدال سونىڭ ءوزى»، — دەستى ۇشەۋى. ناننىڭ كەرەك ەكەنىن ەندى ءبىلدى. «ساقپى بار ما؟»، — دەپ تاعى مازاسىن الدىق الگى بويجەتكەننىڭ. يىعىن قۇنجىڭ ەتكىزگەن ول تەرىس اينالدى.
ماشينا زۋلاپ كەلەدى، كوكجيەكتى تورلاعان اقشۋلان بۇلتتار تارام-تارام، كوپ ويلانىپ تازعا اينالعان باستاي اسپان ورتاسى اشىق. زىمىراپ، جۇيتكىپ كەلەدى قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ اپاي توسىندە. بەينە باسقا پلانەتادا ۇشىپ كەلە جاتقانداي كۇي كەشتى. قازاقتىڭ دالاسى اسەم انگە سالىنىپ، جان دۇنيەسىن تەربەدى. تەك كوز جەتپەيتىن دالا، بۇلدىراعان ساعىم، كوز ۇشىندا مۇنارتقان جوتالار. بابالار كەزىندە اق بىلەكپەن، اق نايزانى سىلتەپ ءجۇرىپ، تۇلپاردىڭ تۇياعىمەن جەر اپشىسىن قۋىرىپ، قاس دۇشپانىن قان قاقساتىپ، جاۋىن تۇرە قۋىپ، الىپ قالعان ۇلان عايىر جەرىمىز. «ءوز ەلىڭ، ءوز جەرىڭ قانداي تاماشا»، — دەپ وبىرلانا اۋا جۇتتى قۇزىر. بابالار مەكەنىن باسىپ جۇرۋدەن ارتىق باقىت بارما-ەكەن جەر بەتىندە؟ بۇل ارانىڭ باسقاسى تۇگىل تۇرمەسىن دە باسقاعا قيمايسىن. ءبار-بارى تەك قانا قارا كوز قانداستارعا تيەسەلى. توسىننان كەلگەن ويىنان ءوزى سەلكەتىپ، ىشىنەن جاراتۋشىسىنا جالىندى. جول جاعالاۋىنداعى ورمان سىڭسي ولەڭدەتىپ تۇرعانداي. قوڭىر كۇز. سارى الا جاپىراقتار قالىقتاپ جەرگە ەمەس باسقا ءبىر الەمگە ۇشىپ بارا جاتقانداي، قۇزىردى قيالىنا جالعاستى...
قىستىڭ قىتىمىر ايازىندا، جان دوسى مۇراتتىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ، ونىڭ عاشىعى التىنايدى ىزدەپ ءتۇن جاستانىپ، كەلەسى اۋىلعا بارعان كەزى ەسىنە ءتۇستى. اۋىلدىڭ ءيتىن شۋلاتىپ، جۇرت ۇيقىسىن بۇزا جەتكەن ەكى جىگىت قىزدىڭ كەلىسىمى بويىنشا الىپ قاشۋعا سايلانىپ كەلدى. وكىنىشكە قاراي: «سولدات اعاسى دەمالىسقا ۇيىنە كەلدى، شىعۋعا قىزدىڭ باتىلى جەتپەي وتىر»،— دەدى جاميلا ەسىمدى قۇربىسى. باسقا امال قالماعان بۇلار اۋىلداعى جالعىز بي زالىنا بارىپ، بوي جىلىتىپ شىقپاقشى بولدى. بيگە شاقىرعان جۇڭگو جىگىتىنە بي بىلمەيتىنىن ايتقان قاراكوز بويجەتكەندى «و، مال قازاق» دەپ شاپالاقپەن وسىپ جىبەرگەنى سول، مۇرات ەكەۋى بىردەي اتىلدى ول مىقتىعا. قىرىق پىشاق قاندى قىرعىن دەگەنىڭ وسى دەرسىڭ. دابىرلاعان ۇندەرمەن قاپتاعان قىتايلار كوپتىگىن كورسەتتى. ول از بولعانداي ميليسيا شاقىرتىپ، بۇلارعا وڭدىرماي، شتراف سالدى. «سۇرايتىن نارسە بار سەندەردەن»، — دەپ قىزداردى الىپ قالدى. ىشتەن تىنعان ەكەۋى وكسىپ تۇرىپ، ءوز ەلىنىڭ بولۋىن شىنداپ تىلەدى، قىتايلار ءوز ەلىندە ەرلىگىن بۇلارعا وسىلاي كورسەتىپ ەدى. سول اشۋمەن قىز تۇرماق سىمپىلبايدىڭ سيراعى بۇيىرماعان قوس جىگىت ءوز اۋىلىنا تۋرا تارتى. ىشتەگى شەردى تاراتۋ ءۇشىن تىڭ يگەرۋگە جاڭا كەلىپ قونىستانعان قىتايلاردىڭ اۋىلىنا ادەيى كەلدى. ولاردىڭ تۋمىسىنان ءتۇن ىشىندە دالاعا شىقپايتىنىن بىلەتىن بۇلار ەش قايمىقپاستان كوشەدەگى كوپ تاستى تەرەزەدەن اياۋسىز اتىپ، داربازاسىن اتقا سۇيرەتىپ«تاز اشۋىن تىرنادان العانداي» ءىس ىستەدى.
سونداعى تىلەۋى ورىندالىپ، ەندى، مىنە، ەگەمەن ەلدىڭ توسىندە ءور قيالمەن كەلەدى. كولىكتەر لەگى بارعان سايىن كوبەيىپ، ىعى-جىعى تىرلىكتىڭ تىنىسى بايقالدى. «الماتى قالاسىنا تاياپ قالدىق»، — دەدى شوفەر. قاس قارايا قالا شىراعىن جاقتىرىپ، تۇنگى كورىنىسىنە كۋا بوپ، ارمان قالا — الماتىعا كوزايىم بولدى، كۇندىزگىدەي جاپ-جارىق، قالا ورمانمەن كومكەرىلگەندەي، ءۇنسىز تىنىشتىققا مۇلگىگەن ۇيەڭكى اعاشتارى مەن كەربەز پاك سۇلۋ اق تەرەكتەر كوشەگە ءسان بەرەدى. قولىڭا قالامساپ ۇستاتىپ، ولەڭ شىعارارداي شابىتىڭدى شاقىرادى. شاشى سارى، كوزى كوك، بويجەتكەندەر مەن سۇلىكتەي سۇلۋ اق تاماق قازاق ارۋلارى كوز ءسۇزدىرىپ، قالا كوركىن ودان سايىن اسىرىپ تۇر. كۇشتى كولىك مىنگەن ادامعا ۇرلانا قاراساڭ، شالقالاپ وتىرعان ءوز قازاعىڭ، ەرتەگىدەي كۇي كەشىپ اۆتوۆوكزالعا كەلىپ توقتادى. ەرتەسىنە ازانى مەن تۋىستارىن ىزدەۋدىڭ قامىنا كىرىستى. رايىمبەك اۋدانىن سۇراستىردى قۇرەكەڭ، ال جانىنداعى ءۇش جولداسى تۇندە-اق قوش ايتىپ، الماتىعا سۇڭگىگەن. ءتۇسى جىلى ءبىر جىگىتتىڭ جول كورسەتۋىمەن ساياحات بەكەتىنە كەلىپ، اۆتوبۋسقا ءمىنىپ، تۋىس ىزدەپ، جولعا شىقتى. تاعى دا سول كەڭ دالا، بۇلدىراعان ساعىم دۇنيە، جانىندا وتىرعان اقساقال رايىمبەك بابامىز جوڭعارلاردى تۇرە قۋىپ، وسى جەردە ويسىراتىپ جەڭگەن، بۇل سول ويرانتوبە دەپ تانىستىردى ءبىر تومپەشىكتى. تۇستەن كەيىنگى ساعات بەستە كولىك توقتادى، كەدەن بەكەتىندە العاش كورگەن سولداتقا ۇقسايتىن ساقاداي سايلانىپ، بەس قارۋىن اسىنعان سارى جىگىت قۇجات تەكسەرىپ، ءبىراز جولاۋ شىنى سىرتقا شىعاردى.سويتتىدە «سىزگە وتۋگە بولمايدى»، — دەپ ءبىر اپانى زار قاقساتتى. «ءومىر بويى سارىباستاۋدا وسكەنمىن، قاراعىم»، — دەپ كەيۋانا قانشا جالىنسا دا، تاس مۇسىنگە اينالعان جىگىت: «جوق ءسىزدىڭ تىركەۋ ۋاقىتىڭىز ءوتىپ كەتكەن، كەگەنگە كەرى قايتىپ تىركەتىڭىز»، — دەپ ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتادى.
— تويعا كەتىپ بارامىز، مىنە شاقىرۋ بيلەتى، الماتىدا تۇرامىز دەگەنىنە قاراماستان ورتا جاستاعى ەرلى-زايىپتىلاردى دا وتىزبەدى. ءبارىنىنىڭ قۇجاتتارىن الىپ، «باستىقا بار»، — دەپ قۋىقتاي قۋىرشاق ۇيگە جىبەرىپ جاتىر. قۇرەكەڭەدە: «كەرى قايتىڭىز، شاقىرعان ورىن بويىنشا تىركەلىڭىز»، — دەدى. ول نە دە بولسا باستىعىنا كىرىپ كورەيىن دەپ، قۋىرشاق ۇيگە كىرۋگە كەزەككە ءتىزىلدى. ەسىك قاعا كىردى. كۇرجيگەن مەتىس بۇقاداي قارا ءداۋ پاسپورتىن كورىپ، ەكى سوزگە كەلمەي تەلەفون قۇلاعىن بۇرادى، بەينە تراكتور وتالدىرعانداي تىنىم تاپپاي اينالدىرادى ترۋپكانى. اللو-لاعان ول تۇسىنىكسىز تىلدە ايقايلاپ جاتىپ ءۇنى ءوشتى. باستىعى: «ءسىز شەكارا بۇزۋشىسىز، ءقازىر شونجى تۇرمەسىنە اپارىلاسىز»، — دەگەنى توبەدەن جاي تۇسكەندەي بولدى. «ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ قۇلاقتان ايىرىلعان» بەيباق: «قايداعى شەكارا بۇزعان؟ كەدەننەن كىردىم عوي!»، — دەپ بەزەك قاقتى. ەل الدىندا باسىن يۋ تابيعاتىندا جوق ول ودان ارى جالبارىنۋعا ارى بارمادى. ءبىر جاعى ءوز ەلىنە دەگەن ەركەلىگى مە؟ سازارىپ وتىرا بەردى. سالدەن سوڭ ءبىر قارا سۇر ءتورت بۇرىشتى كۇيمەلى ماشينا كەلدى. سارالا كيىم كيگەن ەكى جىگىت ءتۇستى دە، ورىس تىلىندە سويلەستى دە ونى ماشينالارىنا مىنگىزىپ الا جونەلدى. بىرەۋى موينىن بۇرا: «(اكا، ءنادى ماڭدىڭىز؟) اعا، قايدا بارايىن دەپ ەدىڭىز»، — دەپ ۇيعىر تىلىندە سۇراق قويدى.
— بۇل جەردەن تەك تىركەۋى بار وسىندا تۇراتىن ادامدار عانا وتە الادى، باسقا ەشقانداي ادامداردىڭ وتۋىنە جول جوق، شەكارا ءوڭىر، — دەپ ءتۇسىندىردى ۇيعىر جىگىتى.
جانىنداعى قازاق جىگىت ءتىل قاتقان جوق. تەك وزدەرى ورىسشا سويلەسەدى. قۇرەكەڭ ەندى ابىرجىپ قالدى، وتكەندە قىتايدا پاسپورتقا ۆيزا اشتىرعالى بەيجىڭگە بارىپ، كونسۋل الدىنا ەكى كۇن تۇنەپ، ارەڭ كەزەك كۇتىپ، ەندى كىرۋدىڭ كەزەگى كەلگەندە، ءبىر قارا مۇرتتى ۇيعىر جىگىت كوكتەن تۇسكەندەي ساپ ەتىپ پايدا بولىپ، ەسىك باعاتىن قىتايدى قول تەلەفوندا بىرەۋمەن سويلەستىرىپ، ءۇنسىز قالدىردى دا، ءوز ۇيىنە كىرگەندەي ەمىن-ەركىن كىرىپ بارا جاتىپ، «قازاعىڭنىڭ الدىنداعى سيقىڭ مىناۋ»، دەگەندەي، مىسقىلداي قاراعانى ەسىنە ءتۇستى. قۇرەكەڭ ىشكە كىرگەنىندە، قارا سومكەدەن ءبىر بۋناق پاسپورتتى الىپ شىعىپ، ۆيزا اشتىرىپ جاتتى، تاموجنيادان وتكەلى كەلگەنىندە جانە سول مۇرتتى بالە ءبىر كەدەن قىزمەتكەرىن سىرتقا سۇيرەلەپ، قۇلاعىنا سىبىرلاپ جۇرگەنىن كورگەن ەدى. قاراڭعىلاتىپ ءبىر ەلدى-مەكەنگە كەلىپ ۇلكەن قۇرىلىستىڭ الدىنا توقتاي قالدى. «بۇگىن وسىندا بولىپ، ەرتەڭ شونجىعا باراسىز»، — دەدى، ال قۇرەكەڭنىڭ جانى جاڭاعىداي ەمەس جۇرەگى ءبىر جىلىلىقتى سەزگەندەي بەيعامدىققا كوشتى.
بىلتىر وسىندا قىتايدان قاشقان ءبىر قازاق شال ۇستالىپ، اقىرى قىتايعا قايتارىپ بەردىك، — دەدى قۇجات تولتىرىپ وتىرعان جىگىت. «ەلىم، جەرىم، قازاعىم، دەپ كەلگەندە، ىستەگەندەرى وسى بولعانى ما»، — دەپ قورقايىن دەدى بۇلاردان ول. ال سوناۋ قيىن جىلداردا قىتايعا باس ساۋعالاپ بارعان قازاقتاردى قىتايلىقتار ورىس وتارشىلدارىنا قايتارىپ بەرىپ پە؟، — ەدى دەيدى ىشىنەن.
ەرتەسىنە تۇسكە جاقىن جولعا شىقتى، كەش باتا ءبىر ءۇيدىڭ الدىنا ءتۇسىردى. «قىتايدا جاتپاعان تۇرمەگە ەندى جاتتىم-اۋ»، — دەپ قامىقتى. ءۇش كۇن الدىن «قازاعىمنىڭ تۇرمەسىن دە باسقالارعا قيمايمىن، — دەپ ەدىم، — وي تاۋبا!»، — دەدى وزىنە-وزى قۇرەكەڭ. تۇرمەدە ءتىلى دە، ءدىلى دە باسقا سارى جىگىتپەن بىرگە ەكى كۇن جاتتى.
كىلتشى جىگىت:«ءسىز قازاقتىڭ قايسىسىز؟»، — دەگەنى ءۇشىنشى كۇن. ول البان، جارتى ەكەنىن ايتتى، قايتا اينالىپ كەلگەن ول قۇرەكەڭدى ەرتىپ، بولمەسىنە اپارىپ:«ءبىزدىڭ باستىق جارتى، بۇل ارادا تۋىستارىڭ كوپ»، — دەدى. «باستىعىمنىڭ» ءوزى دە تۋىس بوپ شىقتى. بوستاندىققا شىققان قۇرەكەڭ ەندى رايىمبەك اۋدانىنا بارماي-اق، وسى ارادان شوبەرەلەس تۋىستارىن تاپتى، كوبىنىڭ تىرشىلىگى نان جەرلىك قانا. ولار وعان كومەك بەرمەك تۇرماق، قالت-قۇلت ارەڭ جان باعۋدا. پاسپورت تىركەتۋ ءۇشىن الماتىعا جولعا شىقتى. ىعى-جىعى كولىك، شۋلاعان جۇرت. تاكسيگە ايتقانىن بەرىپ، وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنا جەتتى. ەكى بەتى ۇرلەگەن شارداي توپ-تومپاق، تولىق قارا جىگىت بەلگىسىز ءتۇس تانىستىقپەن قارسى الدى. «ءور ەلىنەن كەلگەن ءور قازاقتار ءبىرىن-بىرى مونشادا تانيدى» دەگەندەي، بەلگىسىز جاقىندىق ولاردى اڭگىمەنىڭ يىرىمىنە تارتا بەردى.
— قايدان كەلدىڭىز، — دەدى الگى جىگىت.
— قۇلجادان، — دەدى توتەسىنەن.
— قالاي كوشىپ كەلسەم بولادى؟ — دەدى الگىگە.
قۇددى جەر بەتىندەگى 6 ميلليارد ادام وسىندا كەزەكتە تۇرعانداي، ءار ەسىكتىڭ تۇسىندا پويىز رەلسىندەي قاتار-قاتار تىزىلگەن ادام. 18-گە ءبىر شيرەك قالعاندا كەزەك كەلدى-اۋ، ايتەۋىر. قۇلاعىندا تەلەفون بار كەبەجەدەي سارى كەلىنشەك كۇبىدەي بولىپ وتىر. ەسىكتە سوستيىپ تۇرعان كۇيى تەلەفوننىڭ ءبىتۋىن كۇتتى قۇرەكەڭ. ءبىر تەلەفوندى كۇتكەنى ازداي ۇيالى تەلەفونى زارلاپ قويا بەردى. بوس تۇرعان قۇلاعىنا ونى دا جاپسىردى. سوستيىپ قۇرەكەڭ ءالى تۇر. ءدال ون سەگىز نول-نولدە ەسىكتى جاپتى دا تايىپ تۇردى. ءبىر قۇلاعى ءالى دە تەلەفوننان بوسار ەمەس. ەسىك سىرتىندا بەلگىسىز ءبىر نارسەگە ءۇمىت ارتقان جۇرت تارقار ەمەس. سۇمىرەيگەن قۇرەكەڭ ەندى قوناتىن جەر ىزدەدى. قوڭىر ەسىكتى قيماي شىققان بەيشارا جۇرت ارتى نا جالتاقتاي تاراستى. ەرتەڭ، بۇرسىگۇنى قىزمەت كۇنى ەمەس ەكەن. نە سەنبى، جەكسەنبى دە ەمەس، دەمالىستى جاڭقالتاسىنان شىعارعان بۇلارعا تاڭعالماسقا شاراڭ جوق. كولدەنەڭ جاتقان قابانباي داڭعىلىمەن باتىسقا قاراي باعىت تۇزەدى قۇرەكەڭ، الماتىنى بىلەتىن ادامداي. جول شەتىندەگى تەرەكتەر جانسىز مۇلگيدى، ارى-بەرى وتكەن جۇرگىنشىگە قاراپ، قازاق كەزدەسەر دەگەن ۇمىتپەن جاۋتەڭدەپ كەلەدى. مىنە الدىنان قىپشا بەلدى، سىرىق بويلى، تولقىن قارا شاشتى، اققۇبا ارۋ جول بويىنداعى ءبىر دۇكەننەن شىعا كەلدى. «قىزىم-اۋ، بۇل ارادا قوناتىن جاي بار ما؟»، — دەپ باسەڭ ۇنمەن جىگىت كەزى ەسىنە ءتۇسىپ سىزىلا سۇرادى. ەكى يىعىن كەزەك-كەزەك قوزعاپ، جەلكەسىن قاققان قىز قۇددى ماقاۋ ادامداي كەتە باردى. ارتىنان بۇرىلا قاراعان قۇزىر الگى قىزدى ۇزىن مويىن تىرناعا ۇقساتتى. ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، باتىسقا قاراي كوشەنى بويلاپ كەلەدى. جان-جاعىنا ۇرلانا قارايدى. ءبارى دە وزىنە بەيتانىس يرەك-يرەك سىزىق جازۋمەن شيمايلانعان. قالىڭ قاباقتى سۋىق ءجۇزدى جۇرگىنشى. ەندى مىنە ىزدەگەنى تابىلىپ، الدىنان كادىمگى اۋىلدان كورىپ جۇرگەن ءوزىنىڭ جاقاشبايىنىڭ بالاسىنا ۇقسايتىن تالپاق تاناۋ قارا جىگىت كوزىنە وتتاي باسىلدى. «شىراعىم-اۋ، بۇل ارادا قوناق-جاي بار ما ەكەن؟»، — دەپ ۇيرەنشىكتى ءسوزىن قايتالادى. ول دا ەكى يىعىن قوزعاپ، الاقانىن جايىپ، بەلگىسىز تىلدە بىردەڭە دەپ، تىجىرىنا وتە شىقتى. بۇل قالاداعى قازاقتاردىڭ تەك ءتۇرى عانا قالعانىن سوندا سەزدى. قاس قارايىپ كەلەدى. كولىكتەر اعىنى تولاستار ەمەس. يىعىندا سومكەسى بار، جەلكىلدەگەن جەلەمىك شاشتى جىگىت ارتىنان كەلىپ جانىنا وتە بەرگەندە:
— قارعام-اۋ، جاقىن ماڭدا قوناق-جاي بار ما؟ — دەپ جىگىتكە ءتىل قاتتى.
— اعا، قاي جەردەن كەلدىڭىز، — دەپ اۋزىن يىعىنا تامان اپارىپ، باسەڭ ءۇن قاتتى الگى جىگىتكە.
— قىتايدىڭ مۇڭعىل كۇرەسىنەن كەلدىم.
— اعا-اۋ، سوندا جۇڭگو ما الدە مونعوليا ما؟ — دەپ سۋىرتپاقتادى جىگىت.
— ءوي، مىناۋ قالجاتتىڭ ارجاعىندا تۇرعان ءور تەكەس شە! — دەدى قۇرەكەڭ ءور مىنەز بايقاتىپ.
— جاقسى اعا، مەن دە قىتايدىڭ التايىنان كەلگەم.
جانىنا سەرىك تابىلىپ ۇيىنە كەلگەندەي، كوڭىلى جاي تاپتى قۇزىردىڭ. ەكى بەيباق اتا-جۇرتىندا قونار جەر تاپپاي، بەزەك قاعىپ، تالاي كوشەنى شارلادى. كوزدەرى بىردەن جول بويىنداعى كىلتتىڭ سۋرەتىنە ءتۇستى. قوناقجاي دەپ جاقىنداي بەرگەندە جانىنداعى جىگىتى:
«اعا، بۇل قىمبات مەنىڭ اقشام جەتپەيدى. تال-تەرەكتىڭ تۇبىنە-اق تۇنەپ، جازدى وتكىزىپ كەلەمىن، سوندا بارام»، — دەدى. شوشىعان قۇرەكەڭ: «اقشاسىن مەن تولەيمىن، ءقازىر كۇن سۋىق»، — دەپ ەكەۋى ءبىر پاتەر الدى. ۇلكەن عيمارات بوس قاڭىراپ تۇر. قالانىڭ قاق ورتاسى اباي داڭعىلى قازاقتار ءۇشىن ارمان، ءوز قالاسىندا الاقانداي جەرگە قول جەتكىزە الماي، دالاعا تۇنەپ ءجۇر. ال ورىستار كوپ بولمەلى ءۇيدى كۇنىنە قاڭعىعان قازاقتارعا جالعا بەرىپ، قىرۋار اقشا جاساپ وتىر. قۇرەكەڭ كوپ ويمەن دوڭبەكشىدى. ستۋدەنت شاعى، كورشىلەس ءۇرىمجى قالاسىنان سەرىك پەن ماماي «تانا جەڭگەيدىڭ كەلىندەرى»، «قىز جىبەك» كينوفيلمىن الىپ بۇلارعا كەلدى. ولگەن بابالارى ءتىرىلىپ كەلگەندەي، كۇيتىڭ قالاسىنداعى بىتكەن جوعارى وقۋ ورىندارىمەن قازاقتار تۇراتىن وڭىرگە جار سالا حابار تاراتىپ قويىلىمدى تاماشالاۋعا شاقىردى. بۇنداعى قازاقتاردى ەلگە دەگەن ساعىنىش سەنبىنىڭ كەشىندە سەڭدەي اعىلتتى، قارا ءنوپىر ەل ەسىكتەن كىرگىزۋدى عانا كۇتىپ تۇر. ەڭ شەشۋشى كەز كەلگەندە ءتىلىن تىستەپ تۇرىپ قالدى بۇلار، جۇرتقا اعا حالىقتىڭ قويدىرماي جاتقانىن ايتتى. ءبىر اپتا الدىن كەلىسىپ، ءۇش كۇن الدىن اقشامىزدى بەرىپ ەدىك، ءدال ءقازىر قويىلىم بولاتىن شاقتا بوگدە ەلدىڭ يدەولوگياسىن كىرگىزبەيمىز، قويۋلارىڭا مۇلدە جول جوق، — دەپ تۇسىندىرە جۇرتتان كەشىرىم سۇرادى سەرىك، دۇركىرەگەن جۇرت «شامالارىڭ كەلمەسە، جۇرتتى نەگە مازالايسىڭدار!»، — دەپ تاراپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەر ءۇنسىز.
— امال نەشىك جىگىتتەر، وزگە ەلدە وگەيدىڭ كۇنىن كەش جۇرگەن جوقپىز با؟ — دەپ اقىرىن سىبىرلاعان، قارا مۇرتتى جۋان جىگىت: «مەن سويلەسىپ كورەيىن»، —دەپ ىشكە ەندى. قۋشىق بەت، جىرتتىق كوزدى، ۇرپەك باس مەڭگەرۋشىسى: «ەندىگارى تاعى مازالاساڭدار، پوليسياعا حابارلايىم»، — دەپ شەگەلەپ ايتتى. ءبارىمىز ءۇنسىز ەسىككە بەتتەدىك. كوكتەمنىڭ كۇمىلجىگەن شاعى. اسپان الەمىن قويۋ قاراڭعىلىق تۇمشالاعان، تەك شىعىستان جارتى كەشتەنە اي قۇلاقتانادى. توبەدە جۇلدىزدار دا جوق. كينو قويعىش جىگىتتەر مومىگۇلدىڭ اسحاناسىنا تارتى. بويى مىرتىق بولسا دا، ويى شيراق سەرىك شىنىمەن دە شيرىعىپ العان.
— جىگىتتەر، بۇگىن ىشتەگى شەردى شىعارۋ ءۇشىن تەك اق اراق قانا ىشەمىز، — دەپ قوس بوتەلكەنى ۇستەلگە نىعارلاي قويدى. بارلىعىنىڭ ستاقانىنا شەتىنەن ايلاندىرا قۇيا باستادى. ىشىنەن قىلپىلداپ، شىداماي بارادى قۇرەكەڭ. ءدال وسى ۋاقىتقا دەيىن بوتەلكەدەن سۋ ءىشىپ كورمەگەن جان ەدى. ستاكانىن كوتەرە سويلەگەن سەرىك:
— ءبىزدىڭ دە ءوز ەلىمىز بولعاندا عوي، مۇنشالىقتى قورلانباس ەدىك. ورىستاردىڭ وتارىندا وتىرعان ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، بارلىعىمىز سوندا بارىپ، ەڭبەك ەتۋگە جازسىن، — دەپ قالىڭ قاباعىن تۇكسيتە توست كوتەردى. شەگىنۋگە جول قالماعان قۇرەكەڭ، ەلىمنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن دەپ اراقتىڭ ءدامىن العاش رەت سوندا تاتتى.
«ە، سول اڭساعان قازاعىمنىڭ تورىندە ورىستىڭ پاتەرىندە جاتىرمىن عوي، مىنە»، — دەپ دوڭبەكشىپ، ارەڭ كوز ءىلدى. شىم-شىتىرىق ءتۇس كوردى. تاعى تاڭ سارىدەن وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنا تاعى بارىپ، كەزەككە تۇردى. بىتپەس تە تاۋسىلماس كەزەك، قايدا بارساڭ قاتار-قاتار ادامدار لەگى، 15 ميلليون حالىق بار دەگەنگە مۇلدە سەنگىڭ كەلمەيدى. ايتەۋىر كەزەگى ءتۇس اۋا جەتىپ، بار جاعدايدى ايتا باستاعانى سول، اعا كەلەسى كابينەتكە بار دەپ شىعارىپ سالدى. قاعازدان كوزى سىعىرايىپ وتىرعان اققۇبا قىز تىجىرىنا قاراپ، ءسال تىڭداپ، اۋىلدان باستاپ قاعاز جيىپ، قۇجات دايىندايسىز دەپ شىعارىپ سالدى. سالىنى سۋعا كەتكەن ول ەندى اۋىلعا ساندالدى.
ءوز وتباسىنا شەشە تاۋىپ، اۋىل اكىمىنىڭ سوڭىندا ءۇش كۇن ءجۇرىپ، ەكى بوتەلكا اراق قۇيىپ، تيىن-تەبەنىن بەرىپ ءمور باستىردى. ەندى مىنە اۋىلدان جەتپىس شاقىرىم شونجىعا كۇندە سابىلۋمەن شارشادى. ءبىر اپتا دەگەندە اۋداندىق كوشى-قون باسقارماسى مەن اۋدان اكىمىنىڭ الدىنداعى پارىزىن وتەپ، ءمورىن قويعىزدى. ەندى مىنە، بار قاعازىن كوتەرىپ، الماتى قالاسىنا جول تارتتى. جالعىز سوپيىپ، الماتىداعى وبلىستىق كوشى-قون باسقارماسىن ىزدەپ باردى. قاقپا سىرتىنداعى جازۋدان كەشەگى كۇنى تالدىقورعان قالاسىنا كوشكەنىن وقىدى. ەرتەسى تالدىقورعانعا جولعا شىعىپ، ءتۇس اۋا جەتتى. باعىنا قاراي بارعان ادامدارى تەزدەن تابىلىپ، جۇمىسى ءوز قيسىنىنا كەلە بەردى. ەندى مىنە، قىرسىققاندا «اپانى شاقىر، قول قويسىن»، — دەگەنى. اپاسى سىرتتا وتىرعانداي-اق تىسقا اتىپ شىقتى.
الماتىعا كەرى قايتتى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جەتكەن ول وتكەندەگى التايلىق جىگىتشە توپ تەرەك تۇبىندە تاڭ اتتىردى. ازانىمەن اۋىلعا بايلانىس جەلىسى دۇرىستالعان كەزدە تەلەفون جالعاپ، اپادان سەنىم حات الۋدى ايتتى تۋىسىنا. اۋىلعا كۇندە تەلەفون شالۋمەن جيىرما كۇندى وتكىزىپ، بولماعان سوڭ، اۋىلعا بارىپ، كەمپىرگە سيلىعىن جاساپ زورعا سەنىم حات الدى. تالدىقورعانعا قايتا كەلدى. بارعان باستىعى استاناعا جينالىسقا كەتىپ ءۇش كۇن توسىپ، ءمور باستىردى. الماتىعا جارىم تۇندە جەتىپ، ۇيرەنگەن تەرەگىنىڭ تۇبىنە تاعى تۇنەدى. تۇنجىراپ اي اسپاندا مۇنار ساۋلە شاشادى، كوپ جۇلدىز ولەۋسىرەي جىلتىلدايدى، توبەدە تۇيدەكتەلگەن قارا بۇلت باياۋ جىلجيدى. ول سان ويدىڭ جەتەگىندە، جامباسىنا سارىقاعاز توسەپ، اتا-جۇرتتىڭ تورىندە جاتىر، ءتۇن قاراڭعىلىعىمەن ءۇنسىز سىرلاسقان توپ تەرەكتەر بىر-بىرىنە باياۋ سىبدىر قاعادى. «بۇل ءجۇرىسىم نە؟ ىزدەپ كەلگەن تۋىستىڭ سيقى اناۋ، اڭساعان ەلدىڭ ءتۇرى مىناۋ، نە قايىر، نە ءۇمىت؟»، — دەپ بارىنەن باز كوشىپ، قىتايعا قايتىپ كەتۋگە بەكىندى. لەزدە ءبىر ءۇمىت، اق تاماق ارۋداي توق بوكسەسىن اش بەلىن بۇراڭداتىپ قىزىقتىردى. جو-جوق كەتپەۋ كەرەك، وندا وركەنيەتىڭ اداسىپ، رۋحىڭ تونالىپ، بالاڭ باسقا بولىپ، سۇيەگىڭ سۋعا اعىپ كەتەدى، ال بۇندا «بالاڭدى پرەزيدەنت بولادى»، — دەپ ۇلكەن ۇمىتپەن تاربيەلەۋگە بولادى دەيدى. تەرەك تۇبىندە جاتىپ تا ءتۇس كوردى. تۇسىندە بابالارى باياعىدا قالدىرىپ كەتكەن جەرگە يە بول دەپ ەسكەرتكەندەي نىشان بەردى. ازانىمەن اشتىقتان بۇرالا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە باردى. اپتاسىنا 12 ساعات جۇمىس ىستەيتىن ولاردىڭ سوڭعى ءبىر ساعاتىندا ۇلكەندىگىن پايدالانىپ، زورعا ۇلگىرىپ ىشكە كىردى. كىلەڭ ورىس، تۇك تۇسىنىسە الماي، ەسىك باققىش قازاقتى شاقىرىپ كەزەككە ءبىر اپتا تۇرعانداعى جاۋابىن الدى. «قىتايعا بارىپ، نوتاريۋس جاساتىپ كەل قۇجاتتاردى»، — دەدى. ءبىر اۋىز قۇر ءسوز ءۇشىن ءبىر اپتا تۇرعانىنا ءىشى ۋداي اشىدى.
كەشكى اۆتوبۋسپەن اپىل-عۇپىل جولعا شىقتى. ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان قالعان بۇل ەسكى كولىك، مۇرتى ەدىرەيگەن، قىزىل تۇمسىق شوپىر، ەڭكىشتەنە وتىرىپ كارى كولىكتى تىقسىرىپ كەلەدى. استىنان توپىراق ۇشىرسا، ىشىنەن ءتۇتىنىن بىقسىتىپ تۇنشىقتىردى، تىزەڭ ارەڭ سياتىن تار ورىندىقتارى ۇزاق جولدا تولعاعىڭدى جيىلەتەدى. اينالا قويۋ قاراڭعى ەشتەڭە بىلىنبەيدى. تۇندەلەتىپ وڭكىلدەپ كەلە جاتقان كولىكتى، ەكى سولدات كىلت توقتاتىپ، بىر-بىردەن ەلدەردى ءتۇسىرىپ قۇجات تەكسەردى، بىرنەشە قىز-كەلىنشەكتەردى شىڭعىرتىپ الىپ قالىپ جاتتى.
«ۋھ!» دەپ ودان وتكەن بۇلار سارى توعايداعى ساقىلداعان ساقشىنىڭ الدىنا تۇنگى ساعات ۇشتە كەلىپ توقتادى. الدىڭعىلارشا تەكسەرگەن ولار بۇلاردى قارسىدا تۇرعان دۇڭگىرشەكتىڭ تەرەزەسىندە تىركەدى. تىركەپ جاتىپ تۇك تاپپاعان ولار، اقشا بەرمەيسىڭدەر مە دەپ قوزىعا قاراعان قاسقىرداي اقيلانىپ قويادى. يىقتارىن قونجىڭداتىپ الاقان جايىپ اقشانىڭ جوق ەكەنىن ءبىلدىردى. ەندى مىنە، ولاردان دا قۇتىلىپ، ۇلكەن ەلدى-مەكەنگە كىرىپ، اۆتوۆوكزالعا تۇنگى 4-تە كەلىپ، ىڭق ەتىپ توقتاي قالدى. تاكسيستەر قىزۋ قارسى الىپ، الدىمەن ەلىڭدى بىلدىرمەي سۇراي قويىپ، ءتىپتى ساعان جاقىن تۋىس بولىپ شىعا كەلەدى. لەزدە قىتايعا باراتىن جيىرما شاقتى ادامدى ءبولىپ الدى دا، اپ-ساتتە اۆتوۆوكزالدان تايىپ تۇردى. ۇيىنە اپارىپ، جىلىلاپ شاي بەرىپ، جۇقالاپ جاتقىزا سالادى. كوز شىرىمىن الار-الماستان قايتا وياتىپ، دارەت الدىرتىپ، تاڭعى استى دا سۇيقىلداتىپ ىشكىزىپ، باعىتتى شىعىسقا بۇرادى. كەدەن شىنىندا تامتىعىڭدى ۇشىراتىن ۇلكەن قامال بۇلار ءۇشىن. سول باياعى جىلماقى جىگىتتەر سۋسىپ ءجۇر. ولاردان قانداي كىشكەنە شاباق بولسا دا قۇتىلماسى انىق. اقشانى وڭايلىقپەن بەرمەۋگە بەكىنگەن قۇرەكەڭدى جۇرتتىڭ ارتىندا قالدىردى، ءتىپتى تۇسكى اس تۇرماق، كەشكى اسقا دا قالدىراتىن ءتۇرى بار. دوللارلاتىپ ءوتىپ جاتقان جۇڭگو مەن سارتتار الدىن وراپ، ءوز قازاعىمىزدىڭ الدىندا جەرگە قاراتتى. تەك قازاقتار قازاق شەگاراسىندا جەرگە قاراپ، كەزەكتە تۇر. شىدامى تاۋسىلعان قۇرەكەڭ تۇتقانى ۇستاي بەرگەن بىرەۋدى ارتىنا قاراماستان شىنتاقتاتا قويىپ قالدى. قۇداي اتقانى سول شىنتاق تيگەن دوللار يەسى ەمەس، سونداعى دوللار العىش باستىقتىڭ ءبىرى ەكەن. ەسىكتى اشىپ، ىشكە قاراي كىرگىزگەن ول قول استىنداعىلارعا ىم قاعىپ وتە شىقتى. ونسىز دا ءتىسى باتپاي تۇرعان ولار سومكەلەردى اشىپ ءتىنتۋ جۇرگىزە باستادى. تۋىستارى مەن بالاسىنا العان ءۇش تال تىماقتى، ەكى بوتەلكە اراق جانە بەس قوراپ تەمەكىنى بەرمەسىنە قويماي الدى. جۇڭگو شەكاراسىنا دا جەتتى. قارا قىتايدى كورگەندە، باۋىرىن كورگەندەي باس سالعىسى كەلدى. ويتەتىن دە ءجونى بار، قازاق ەلىندە جۇرگەندە، ماقاۋدىڭ كۇيىن كەشتى، ەندى، مىنە، قىتايلارمەن سويلەسىپ، جەتىسىپ قالدى. قاتاڭ تارتىپكە ۇيرەنگەن ولار تەك قۇجاتتارىن تەكسەرىپ، لەزدە جۇكتەرىن كوتەرىسىپ، كەدەننەن شىعارىپ سالادى.
قۇرەكەڭ كەلدى دەپ جينالعان تۋىستار مەن كورشى-قولاڭ، ەل-جۇرت، اتا-جۇرتتىڭ جاعدايىن بىلگىسى كەلىپ، تۇس-تۇستان سۇراق جاۋدىرتتى. مىرس ەتكەن ول: «باسپانام تەرەك ءتۇبى، جەگەنىم كوشەدەگى پيراشكى»، دەي جازداپ، جامانداۋعا تاعى اۋزى بارماي: «جاقسى عوي، جاقسى»، — دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا المادى. الماتى قانداي ەكەن الماتى دەپ وزەۋلەندى بالاسى. «الماتى دەگەن قالا نارىقتىق زاماندى باسىنا مىقتاپ كيىپ، بارلىعى اقشا دەپ تويىمسىز كۇيگە جەتكەن، ادامدىق مەيىر دەگەنىڭ جوق، قازاقتان باسقا ۇلت جاقسى تۇراتىن، ال قازاقتار جەتىم بۇرىشتا جۇرەتىن قالا»، — دەپ ايتقىسى كەلسە دە، اۋزىنداعى ءسوزىن زورعا جۇتتى، تەك ايتقانى: قازاقتىڭ بايلارى باي دا، كەدەيلەرى وتە كەدەي ەكەن، ال الماتى — بايلاردىڭ قالاسى ەكەن»، — دەدى بالاسىنا.
— ە، بىزدە دە كوزگە كورىنبەيتىن كۇردەلى ورتا تۇر عوي، — دەپ تەرەڭ تىنىستاعان قۇزىر، قۇجاتتى بىردە ارى قاراي جاساتقىسى كەلسە، بىردە شورت اينىيدى. يت جىعىس ويلاردىڭ جەتەگىنەن شىعا الماي، ءبىر اپتا جاتىپ قالدى. اقىرى كوپ اقشامەن قۇجاتتاردى نوتاريۋس جاساتتى. ەشكىمگە ءلام-ميم دەمەستەن، التايعا ءۇش مارتە اشتىرعان ۆيزاسى بويىنشا الماتىعا سۋىت اتتاندى. سۋىت اتتاناتىن دا ءجونى بار. بەرگەن قۇجاتىنىڭ مەرزىمى ءبىر جىلدىق قانا، بىتىرمەسە كۇشىن جويادى. كەلگەن بويدا سىرتقى ىستەر مينيستىرلىگىنە كەزەككە تۇردى، كەرەك قاعازدارىن جيىپ تۋرا 29 كۇن ءجۇردى. قاعازدىڭ ەندىگى كەزەگى جۇڭگو ەلشىلىگىنە جەتتى. ولار دا اپتاسىنا ءۇش كۇن جۇمىس ىستەيدى. ونداعى جۇمىسى دا ون كۇن دەگەندە ءبىتتى. ەندى مىنە، قۇجاتتىڭ بەتى استاناعا قاراي بۇرىلدى. وعاندا بارىپ، ءبىتىرىپ قايتتى. قولىنداعى قاعازدىڭ مورلەرىنە قاراپ كوپ ويعا كەتتى. ءاي، سەن ءمور! قانشالاعان ادامنىڭ جاستىعىن ۇرلادىڭ، دارىنىن الدىڭ. ءاي، سەن ءمور! قانشالاعان بەيباقتىڭ باسىن جالمادىڭ، تاعدىرىنا بالتا شاۋىپ، تامىرىن قيدىڭ. ءاي، سەن ءمور! قانشالاعان ادامدى باقىتتان باسىن اينالدىرىپ، شىبىق تيمەس شىڭق ەتەرگە اينالدىردىڭ. ءاي، سەن ءمور! قانشالاعان دۇنيەنىڭ استان-كەستەڭىن شىعاردىڭ، قانشالاعان وتىرىكتى شىنعا اينالداردىڭ. ءاي، سەن ءمور! تىنىش جاتقان بەيبىت ءبىزدى ەكى ەلگە ءبولىپ، ءبىزدى تۋىسىمىزعا زارىقتىرىپ، بىر-بىرىمىزگە جەتكىزبەي الىستاتىڭ.
بار قۇجاتتارىن كوتەرىپ اۋدان ورتالىعىنا جەتكەن قۇزىر ۇلكەن ءبىر نىق قاداممەن باياعى وزىنە تانىس سىبەگە كەلدى. قۇجاتتارىن كورگەن سىبە ارى قاراي ىستەۋدىڭ جولدارىن جازىپ بەرىپ، قۇزىردىڭ موينىنا ۇلكەن جۇكتى ارقالاتتى. بۇندا ءبىر جاقسىسى ءتارتىپ بار، اقشا سۇرامايدى، قىزمەتكەرلەر اپتاسىنا 40 ساعاتىق جۇمىس ىستەيتىندىكتەن ەكى اپتادا ءبىتىردى. بلانكى الىپ ءدال باياعىسىنشا اۋىلدان قايتا باستادى. «ەندى ءبىر ءۇش ايدان كەيىن كەلىڭىز»، — دەدى سىبەسى. ءۇش اي جانى تىنشىعانىنا قۋانا-قۋانا ۇيىنە قايتتى.
جوڭعار الاتاۋىنىڭ باۋرايىنداعى وتكەن كۇندەرى ەسىندە، قۇم ۇشىرىپ، كوز ۋقالاتقان ءمالىم شاھاردىڭ بوراندى كۇنى. قولىندا كوك پاكەتى بار ول ەرىنشەكتەنە ۇيدەن شىقتى. كۇن سىعىرايىپ، جەلدەن كوزىن ارەڭ اشىپ تۇرعانداي مۇنار ساۋلە شاشادى. كوكتەمنىڭ جۋانى جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعى. تۇنجىراعان اسپاننىڭ ەشتەڭەگە زاۋقى جوق. جەر بەتىندەگى بار تىرلىك سالعىرت، كىم ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەيدى. ول دا ءىلبي باسىپ، «كوكساراي» مونشاسىنا جاقىندادى. مونشا ءىشى بۇك، تىمىرسىق ءيىس مۇرنىڭدى جارادى. تىرجالاڭاش ادامدار، الگى دارۆيننىڭ ادام مايمىلدان جارالدى دەگەنىن ەرىكسىز ەسىڭە سالادى. بالاسىن ەرتكەن اكە انادان تۋعانداي تىر جالاڭاش، ورتانشى اياعى وزىنەن بۇرىن قوزعالادى. قوزعالىپ ۇيرەنىپ قالعان بالە توقتاسىن با، اكەسىنە قاراپ قىزىقتاعان بالا، تايعاناپ جىعىلىپ بارا جاتىپ اكەسىنىڭ ورتانشى اياعىنا جارماسىپ، قۇلاماي قالدى. بالاسىنا اكەسى «نە بولدى بايقاپ جۇرمەيسىڭ بە؟ — دەپ، — جاڭا شەشەڭمەن بىرگە كىرگەندە، وسى كۇندە باسىڭ جارىلعانداي ەدى»، — دەيدى رەنىش كەيىپپەن. بالانىڭ ەڭ العاشقى تابىنارى اكەسى. ءسابي اقىلىڭدى بىلمەيدى، تەك ەلىكتەيدى. ەندى مىنە، تابىناتىن تۇلعاسىنىڭ بارىن كورىپ، بازار، سىرلى اكەسىنىڭ سىرىنا قانىق بالاسى وسە كەلە اكەنى سىيلاۋدان باس تارتادى. باياعىدا ءبىر ارىستان ورماننان شىعىپ اۋىل شەتىندەگى ەسەكتى تۇڭعىش كورىپ اقىرىن تاس لاقتىرىپ بايقاپتى، ەسەك تەك قانا اياعىن سىلكىپ، قۇيرىعىن قوزعاپ، قۇلاعىن قاعىپ قويىپتى. تاعى لاقتىرسا، ەسەك تاعى سول قيمىلدى قايتالاپتى، «ءاي، سەنىڭ بار ونەرىڭ وسى ەكەن عوي»، — دەپ جاقتىرماي وتكەن ەكەن جانىنان. ونە بويى جاۋراعان ول پار بولمەسىنە كىردى، مىنە قىزىق تالتايعان تارباق شال قىپ-قىزىل بوپ جاتىر. باياعى شالداردىڭ ەرلىگىن بۇل كۇندە مۇلدە كورە المايمىز. قوعامىمىزدى ۇستايتىن اتالار ەرلىگى شىنىمەن قاجەت-اق بۇگىن. جالاڭاش دەنەنى كوپ كورگەن ايەلدىڭ ەركەگىن سىيلاۋى دا ەكىتالاي. بار جۇمىسىن قاراڭعىلىقتا تىندىرعان بابالارىمىزدىڭ اتىن ايەلدەرى تۋرا اتاماعان عوي. تىرجالاڭاش اكە مەن بالا كيىنىپ، مونشادان شىقتى. جالاڭاشتىق قۇرەكەڭدى كوپ ويدىڭ يىرىمىنە باتىرا بەردى. قاس قارايدى، تىر جالاڭاشتاناتىن كەزى ەندى باستالعانداي، قاراڭعىلىق ءبىر قۇپيا سىرعا تولى قۇشاعىنا ونى شاقىرىپ تۇر. ءتۇننىڭ بولعانى قانداي جاقسى. ادامدار السىزدىگىن جاسىرادى، ءبىراق، تىنىمسىز تىرلىكتىڭ ءبارى دە تۇندە بولادى. ەگەر ءتۇن بولماسا شە؟ وندا ادامدار بۇگىننىڭ استان-كەستەڭىن شىعارار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟ الدە، كوركەم كۇي جالعاسىپ، بۇگىننەن دە تاماشا كۇن كەشەر مە ەدى؟ كۇن مەن ءتۇن اۋىسقان كەز بۇل، ءبىر بەرىلگەن تىرشىلىك ورايىن ۇيقىمەن اۋىستىرىپ العىسى كەلەتىن كەيبىر ماۋباستار شە؟ تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىنا قارسى شىعىپ، ءتۇندى قولدان جوعالتاتىندار قانشاما بۇل تاڭدا. ول اكەلى-بالا ارتىنان سول قويۋ قاراڭعىعا سۇڭگىدى...
بۇگىنگى روباتتارعا جان سالىپ، تىرشىلىكتى جەڭىلدەستىرۋ ماقساتىندا وعان ۇلكەن مۇمكىندىك بەردىك. ەرتەڭ ادام ءتارىزدى ءوزىن جاراتقان اسا قۇدىرەتتى كۇشتى ۇمىتىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ قۇدى اللانى ۇمىتقان كەيبىر ادامدارداي، ول دا ءبىزدى ۇمىتىپ ءوزىمىزدى قۇلعا اينالدىرادى ما؟ سونىمەن بىرگە، كلون تەحنولوگياسىمەن جاسالاتىن ادامدار وتە سەزىمسىز جاۋىز، مەيىر شاپاعات دەگەننەن ءجۇرداي. ولار تىرشىلىك ءۇشىن وتە ۇلكەن ءقاۋىپ. بۇگىنگى تاستاندى بالالار، جەتىمدەر ۇيىندە تاربيەلەنىپ جاتقان يەسىز ۇرپاقتار تاسباۋىر، بەز بۇيرەك جاندارعا اينالادى. مىنە بۇلار دا روباتتاردىڭ قاتارىن تولىقتىرادى. سونىمەن بىرگە ءوز ۇلتىنىڭ يدەولوگياسىنان الىستانعان ءاربىر ادام — ءوز ۇلتتىنىڭ ەڭ باستى جاۋى. ءوز تۇعىرىمىزدان الىستاساق، ءبىزدى دە ۇلكەن ءبىر كۇشتىڭ قاتاڭ قولى كەزەگى كەلگەندە ءتاۋبامىزدى ەسىمىزگە سالاتىنى انىق.
* * *
ءۇش اي بولعاندا قۇرەكەڭ سىبەگە كەلدى. ول ءبىر بالانىڭ ازاماتتىعى مەن تىركەۋ كىتاپشاسىنداعى تۋىلعان كۇنىنىڭ ۇقساماۋىنا بايلانىستى قۇجات قايتىپ كەلگەنىن ايتتى. ونى دا جوندەتىپ، قايتا جولداتتى، شاقىرتۋ قاعازدىڭ مەرزىمى بىتۋگە ءبىر جەتى قالعاندا عانا پاسپورتتارى قولىنا ءتيىپ جانى ءبىر ساتكە تىنشىدى.
ۆيزا ءۇشىن ءۇرىمجى قالاسىنا ات تەرلەتتى. بۇرىنعى بەيجىڭگە بارعانداي الىس بولماعانىمەن، كۇنىنە ءجۇز ادامدىق كەزەك، اتا-جۇرتقا دەگەن ساعىنىشى كۇشەيگەن قازاقتار ءبارىن قايىرىپ، ەلشىلىك الدىنا تۇنەپ كەزەك الىپ ەلگە ورالۋعا بەكىگەن. سولاردىڭ ءبىرى بولىپ قۇزىر دا پاسپورتىنا ءبىر ايدا ۆيزا اشتىرىپ كەلدى. ەندى، مىنە، كوشۋدىڭ قامى: بار مالىن، ءۇي جايىن ساتۋ، تاعى دا باسقا الىپ كەتۋگە قولايسىز مۇلىكتەرىن ساتۋ. وسكەن ورتاسىن تاستاپ، قازاق ەلىنە اللا جازسا، ۇرپاقتارىن الىپ بارۋعا مىقتاپ بەكىدى، ەندى، مىنە، اينىماسقا ماڭگىلىككە بەكىندى.
ارتىندا قالىپ بارا جاتقان تۋعان ەلىن، وسكەن جەرىن قيمادى، عاشىعى زاۋرە ەسىنە تۇسسە، وتكەن جاستىعى ەرىكسىز ەسىنە ورالادى. قۇزىر ءالى كۇنگە ونى ۇمىتا الار ەمەس، ۇمىتايىن دەگەندە، اياق استىنان تۇسىنە كىرىپ، ويىن بىت-شىت ەتەدى. الايدا مۇنىسىن ەشقانداي جانمەن بولىسە المايدى، بولىسۋگە قيمايتىن اششى دا، ءتاتتى مۇڭ.
ۇلكەن ۇلى ەرلان سول باياعى اۋرۋحاناداعى كۇندەردىڭ جاندى كۋاسى. قارا شاشى، ءتۇر-تۇلعاسى، ءبار-بارى دە وزىنە تارتقانىنا قاتتى ريزا قۇرەكەڭ. زاۋرەسىنىڭ ءبىر جولى: «بالاما قاراپ، ساعان دەگەن ساعىنىشىمدى باسامىن»، — دەگەنى ەسىنە ءتۇستى.
قۇرەكەڭ ون كۇننەن كەيىن كوشۋ — ءشاي بەرۋدى بەلگىلەدى. قۋانىشىڭ مەن قايعىڭدى بولىسەتىن اعايىن-تۋىس، جەگجات-جۇرات، ەلى-جۇرتى — ءبار-بارى دە الدىن الا كەلىپ، قولعابىس تيگىزدى.
توي رەسمي باستالعانىن اسابا كوپشىلىككە جاريالادى. وسكەن ورتانى، تۋعان ەلدى تاستاپ كوشۋدىڭ قيىن ەكەنىن ەندى سەزىندى. قۇزىر مەن جۇبايى باقىتگۇلگە ءسوز بەردى.
«ءبىز ادامدار بۇل تىرلىككە سەزىم، تۇيسىك، ارمان مۇراتپەن كەلىپ، ءوزىمىزدىڭ ادام ەكەنىمىزدى مىقتاپ دالەلدەۋگە تىرىستىق. مەنىڭ اتا-جۇرتقا كوشىۋىم دە سول ادامدىقتىڭ كۋاسى. سىرعىمالى ومىردەگى سىرلاس جاندارىم سىزدەر»، — دەپ ەلى مەن جۇرتىنا قاراپ، كوڭىلى بوساپ كەتتى. شاپالاقتار شارتىلداپ، شاتتىق ۇندەرگە ۇلاسىپ، كوركەم ان-اۋەن تەربەلدى. شاراپتار شايقالىپ، ناعىز قوشتاسۋ كەشى باستالدى. تورگى ۇيدە وتىرعان اقساقالدارعا ىقىلاس كورسەتكەلى ىشكە كىردى قۇ زىر. ەڭگەزەردەي الىپ ءمۇسىندى، قىران قاباقتى، قاسقا ماڭداي، بۇيرەك بەت، الپىستان اسقان تۋىسى «ءبىز — الباندار ۇلكەن تايپا بولساق تا، اۋىز بىرلىگىمىزدىڭ جوقتىعىنان ءالى كۇنگە بايىز تاپپاي ارى كوشىپ، بەرى كوشىپ جيعانىمىزدى ارقان قيىپ كەلەدى»، — دەپ ءسوزىن ساباقتادى.
— كاپيتاليستىك ەل مەن سوسياليستىك ەلدىڭ ايىرماشىلىعىن ناعىز بايقايتىن وڭىرگە قونىس اۋدارىپ وتىرسىڭ. بىرەۋى ادامدىق قاتىناستى اقشامەن ولشەسە، ەندىگى ءبىرى ادامدىقتى ادامگەرشىلىكپەن ولشەيدى، دەپ سوزگە ارلاستى جۇقا سارى شال.
— بۇل كۇندە سوسياليستىك ەلدەردىڭ قاتارى وتە از. قىتايدىڭ ءوزى دە قىتايشا ەرەكشەلىككە يە سوسياليزم دەپ، كاپيتاليستىك قۇرىلىمنىڭ ءوزىن قالپتاستىردى عوي، — دەپ توست كوتەرتتى قۇرەكەڭ.
— قايتكەن كۇندە دە ءوز وتانىمىز. «كىسى ەلىندە ماي شايناعانشا، ءوز ەلىڭدە ءسىڭىر شاينا» دەپ اتام قازاق ايتىپ كەتكەن عوي. رۋحاني كەڭىستىككە شىنىمەن بويلاۋ ءۇشىن ۇلتتىق ەتنيكالىق رايون توتەنشە ماڭىز الادى. بۇگىندە اقىلدى بولىپ، ەرتەڭ اقىماقتىعىمىز اشىلىپ قالاعانشا، بۇگىن-اق اقىماق بولىپ بار بايلىقتى تاستاپ، ەلگە كەتكەننەن باسقاسى بەكەر — دەپ ءسوزىن نىقتادى باعاناعى قاسقا باس اعاسى.
تويشىل قاۋىم شەتىنەن قۇرەكەڭدى قۇرمەتتەپ ىستىق ىقىلاس پەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى. بىرەۋلەر شىنىمەن قيماسا، بىرەۋلەر ىشكەن اسىنا وتىرىك كاۋكەلەكتەدى. توي سوڭىندا ەڭ جاقىندارىن داستارحان باسىنا قايتا شاقىردى.
— بىزدەردىڭ بابالارىمىز ەجەلدەن وسى توپىراقتا جانە قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىندا ءار ماۋسىمعا قاراي مال باعىپ، كوشىپ-قونىپ تىرلىك كەشكەن. كەيىننەن ورىستاردىڭ قۇيتۇرقى ساياساتىمەن جەرىمىز تارىپ، قازاقتار ەكىگە ءبولىنىپ قالدى. ەرتە مە، كەش پە بارىمىزدە كوك تۋدىڭ استىنا بىرىگەمىز، اللا سوعان ءناسىپ ەتسىن! — دەدى، قۇرەكەڭ. وتىرعاندار بەت سيپاستى. زاۋرەسىن دە قۇزىر داستارحان باسىنا شاقىرتتى. ەلۋدى ەڭسەرگەن عاشىقتار ساعىنىشتارىن جۇلدىزدار ارقىلى جولداسىپ تۇرۋعا كەلىسكەنىن وتىرعاندار سەزبەدى. ءازىل-قالجىڭنىڭ ءتۇبىن تۇسىرەتىن اعايى داستارحان باسىندا وتىرعانداردى دۋ كۇلدىردى.
قولىنداعى بار اقشاسىن دوللارعا ايىرباستاپ، كەيبىر كەرەك-جاراقتارىن قالادان الۋ ءۇشىن ۇلى الاشتى ەرتىپ قۇلجا قالاسىنا كەلدى. ولار ازانىمەن جۇكتەرىن كامازعا تيەدى. ەكى ساقشى جىگىت كەلىپ: «كۇندىز كوشۋگە بولمايدى. سەبەبى بۇنداعى حالىقتاردىڭ ىشكى ورنىقتىلىعىنا نۇقسان كەلەدى. ەلدى ەلە قىزدىرماي ءتۇن جاستانا قالادان شىعىڭىزدار!»، — دەپ ەسكەرتتى قۇزىرعا.
قاراڭعىلىق ەپتەپ باسىپ، بۇل اۋلانى دا جاپتى، دايىن اۆتوبۋسپەن تۋىس-تۋعانى ءمىنىپ، جەڭىل ماشينالار مەن كاماز تۇنگى ساعات ون ەكىدە قاقپادان شىقتى. اۆتوبۋس ءىشى بەينە پەرى كوشىپ بارا جاتقانداي ۇلار شۋ. تاڭعى ەلەڭ الاڭدا جولداعى جۇكتەردى تيەپ، كۇن تاياق تاستام كوتەرىلگەندە قورعاس بەكەتىنە كەلىپ جەتتى. ناعىز قيماستىق ەندى باستالعانداي كوز جاسىنا ەرىك بەرگەن تۋىستارى شەكارانىڭ سىرتىندا بۇلدىراعان جاس تامشىلار اراسىندا قالا بەردى. تىرىدەن-تىرى ايىرىلۋ دەگەننىڭ ادامعا سونشا قيىن ەكەنىن سوندا سەزىندى. باياعى قالجاتتىڭ اسۋىنداعى اتالارىن ەسىنە الدى قۇزىر. قىتايدان تەز وتسە دە، قازاقستانعا كەلگەندە، يتشىلەپ ءجۇرىپ زورعا ءوتتى. اۋىلدان قالاعا كوشۋدەن باستاپ، تالاي رەت جۇگىن ءتۇسىرىپ، تالاي رەت جۇك تيەدى، بار دۇنيەسىن ارقان قيدى.
قۇزىردىڭ جۇك تيەگەن كولىگى كەدەننەن كەشكى ساعات جەتىدە ءوتتى.
قازاقتىڭ دالاسى كەڭ دەگەنمەن، بارىپ جۇكتى قايدا ءتۇسىرۋدى بىلمەدى قۇزىر. قارا شاڭىراققا كەلە جاتقاندا ءبوز جىلۋىن بەرمەسە دە، ءسوز جىلۋىن بەرىپ الدىڭنان شىعاتىن ءبىر قازاقتىڭ تابىلماعانىنا نالىدى. باعىنا قاراي شەكارادان وزدەرىنەن بۇرىن كوشىپ كەلگەن جەرلەسى كەزدەستى، سونىڭ اۋلاسىنا كيىز ءۇي تىگىپ وتىرا تۇرۋعا كەلىستى. ۋاقىتشا تىركەۋگە ارەڭ تىركەلدى. ەندى ءۇي ساتىپ الۋدىڭ قامىمەن ۇيدەن شىقتى قۇرەكەڭ وزنە ىستىق سايران اۆتوۆوكزالىنا كەلىپ، ەلدى مەكەندەر تىزىمىنە قاراپ تۇر، جايساڭ دەگەن اتاۋ جانىن جادىراتتى. الماتىدان كەشكى 18:40-تىڭ اۆتوبۋسىنا ءمىنىپ، سول جەرگە جولعا شىقتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىر كۇش تارتىپ تۇردى، دەسە دە اتا-باباسىنىڭ جەرىنەن الىستاپ، قاڭعىپ بارا جاتقانىنا اشۋى كەلدى. كەشەگى شونجى مەن بۇگىنگى شونجى ەرىكسىز ەسىنە ورالدى. «شونجى وڭىرىندە بابالارىم 20 مىڭعا دەيىن قوي ۇستاعان باي بولىپتى، پاتشالىق رەسەي وكىمەتى تۇسىندا، «سارتوعاي»، «قوجبانبەت» بولىستارى بولدى. شارىن وزەنىنىڭ سولتۇستىگىنەن 7 شاقىرىمداي جەردە قاراعاش اۋىلى بولعان. وسىندا ءبىرىنشى رەت جارتىلار مەكتەبى بوي كوتەرگەن»،— دەگەن ابدىكەرىم اقساقالدىڭ سوزدەرى ەسىنە ءتۇستى جانە وسىندا بولعان قىزىق ءجايت ميىنا كەلدى.
ابىل بايدىڭ بوزىمبەك دەگەن نەمەرەسى قىرباق قار جاۋعان كۇننىڭ ەرتەسىندە تاڭعاجايىپ ءىز كورىپ، جالعىز ءوزى قىزىقتاي، ءىز شولپتى. اۋىل شەتىندەگى قالىڭ توعايدى جاياۋ ارالاپ كەلە جاتقاندا، الدىنان اقىرىپ جولبارىس شىعا كەلەدى دە، ارپاق-تۇرپاق الىسا كەتەدى. جىرتقىش حايۋاندى قوس قولداپ مويىنىنان شاپ بەرگەن ول بار كۇشىن سالىپ، قىلقىندىرا بەرەدى، ال جىرتقىش جىگىتتىڭ جۋان سانىنا ءا دەگەننەن اۋىز سالعان ەكەن. جولبارىستى قىلقىندىرىپ ءولتىرىپ، باتىر جىگىت تالىپ جاتقان جەرىندە تۋىستارى ىزدەپ تابادى، ولار جىرتقىشتىڭ اۋزىن قالىڭ ساننان ارەڭ اجىراتادى. بولىمسىز ەتكە ءىلىنىپ تۇرعان ساندى باۋىرلارىنا: «كەسىپ تاستا! — دەگەندە ەش قايسىسىنىڭ باتىلى جەتپەيدى، سوندا، — ءوزى، — اكە پىشاقتى»، — دەپ جۋان سانىن اعاسىنىڭ قولىنا بەرگەن ەكەن. ءبىر ساندى بەرسە دە، جولبارىستى ولتىرگەن ەرلىگى ەلگە تارالعان، سول ەرلىگىنە ءبىر باي قىزىن بەرىپ، ەكىنشى ايەلدەن دە بالالى شاعالى بولىپتى.
العاش كەلگەندە، اتا-باسىنىڭ باسى جاتقان جەرگە قونىستانۋ ماقساتىندا باس قاتىرىپ ەدى. ءبىراق بۇگىنگى شون جىنىڭ جاعىدايى باسقا دەگەن جومارت شالدىڭ اڭگىمەسىمەن ءوزىن توقتاتقان.
قاراڭعى ءتۇن تىستەنە كولىكتەن ءتۇستى قۇزىر، و، ءبالى، ول بىلمەي، جايساڭعا ەمەس، كولىكتىڭ سوڭعى توقتار جەرىنە ءبىراق كەلىپتى. جايساڭعا بارسا دا، ەشكىمدى تانىمايدى. ەندى قايدا بارادى؟ كوشەدە ارلى-بەرلى ويقاستادى. سومكەسىندە ءۇي ساتىپ الاتىن اقشاسى بار قۇزىر تانىماعان جەردە بەينە ءوز اتاسىنىڭ اۋىلىندا جۇرگەندەي تالتاڭداپ كەلەدى.
بالا كەزىنەن يت قاپقاننان قاتتى قورقاتىن ول تالاسقان يتتەردەن ساسىپ، جولدان ىعىسا شەتكى ءۇيدىڭ قاقپاسىنا تىعىلا بەردى. اۋلا ىشىندە ءبىر ادامنىڭ قاراسى كورىندى. قايتىپ شىعىپ كەتۋگە تاعى بولمادى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم، مەن قۇدايى قوناقپىن، — دەدى ساسقالاقتاي.
— قۇدايى قوناق بولساڭىز، ۇيگە كىرىڭىز، — دەپ قولقالاي اق ءسۇت بەرىپ، قارسى الدى ءۇي يەسى. وتاعاسى ۇزىن سارى، شوقشا ساقالدى، بۇرتىك بەت كىسى ەكەن.
— جول بولسىن، قۇدايى قوناق، قايدان كەلەسىڭ؟ — دەپ داستارحان باسىندا اڭگىمەگە تارتتى.
— الەي بولسىن!- دەپ اڭگىمەسىن باستادى. اتا-جۇرتقا الىستان ورالعان قانداسىڭىزبىن، ەندى، مىنە، تۇراقتار قونىس تاپپاي قاڭعىپ ءجۇرمىن، — دەدى سۇراۋلى كوزبەن.
شوقشا ساقالىن تارامداي، قازاقتىڭ جەرى كەڭ عوي، — دەپ سىزدادى وتاعاسى.
— قاي تۋعان بولاسىڭ؟
— ۇلى ءجۇز، البان.
— ءجون، ءجون. اتا قونىستارىڭ وسى ىلە القابى مەن جەر ءجانناتى جەتىسۋ عوي! ۇناتساڭ، ءبىزدىڭ اۋىلعا كوشىپ كەل. ۇجىمىمىز ءالى تاراماعان. ۇجىمعا جۇمىس ىستەپ، جان باعاسىڭ. ديقانشىلىق پەن مال شارۋاشىلىعى تەڭ وركەندەگەن اۋىل.
— كورشى اۋىلداردىڭ تيىمدىلىگى قالاي، — دەپ ءسوز سۋىرتپاقتادى.
— كەلەسى اۋىل كوكدالا اۋىلى. بىزگە قاراعاندا قۇمنىڭ ىستىق لەبى جوق، تەك مال باعاتىن اۋىل. وعان ءتيىپ تۇرعان اۋىل اقسەڭگىر، مالعا ءتيىمسىز بولسا دا، ديحانعا وتە ءتيىمدى جەر. اۋىل اكىمشىلىگى دە سوندا. ال ءوزىڭ ىزدەپ كەلگەن اۋىلىڭ ارعى جاعىندا. مالعا دا، ديحانعا دا اسا ىڭعايلى،- دەپ ارىق سارى شال ءسوزىن ءتامامدادى. ازانىمەن كوشەگە شىعىپ، اۋىلدى الا كولەڭكەدە قايتالاي شولدى. جىم-جىلاس ءولى تىنىشتىق. كەشە كەشكە تالاسىپ جۇرگەن يتتەر دە كورىنبەيدى. يىعىن كەرە سالالى ساۋساعىمەن شاشىن سالالاعان قۇزىر تۇندە كورگەن شىتىرمان تۇسىنەن ءبىر جاقسىلىقتىڭ بولارىن سەزدى. تاڭعى الاكەۋىمدە قورازدىڭ شاقىرعان داۋىسى بۇكىل اۋىلداعى مۇلگىگەن تىنىشتىقتى بۇزدى. اتەش داۋىسىنان شوشىنا ويانعانداي ءبىر جارىق، كوشەنىڭ كوز ۇشىندا وسىلاي قاراتا قۇيعىپ كەلەدى. ءبىز ادامدار اتەشتىڭ ۇنىمەن ءار كۇنى دۇنيەگە قايتا كەلىپ، قۇددى ۋانباي جىلاعان بوپەدەي تابيعات انامىزدى مەزى ەتەمىز. ءبىز سوندا نە ءۇشىن عۇمىر ءسۇرىپ، نە ءۇشىن كۇن كەشەمىز؟ شەشەم ءرايلا ۇرپاقتىڭ قامى دەپ مەنى ارقالاپ قىتايعا كەتسە، مەن، مىنە، بالامنىڭ قامى دەپ وسىندا كەلدىم. لەزدە الگى جارىق جانىنا كەلىپ توقتاي قالدى.
— اعا قايدا باراسىز؟
— جايساڭعا.
— كەتتىك، — دەپ ساڭق ەتتى.
تىنىم تاپپاي، اۋىلدى بەزەكتەپ بەس اينالعان تاكسي ءۇش ادامدى زورعا تاۋىپ اۋىلدان شىقتى. جايساڭعا كەلدى، اۋىل سىرتىنداعى وزەن ءوز ارناسىندا باياۋ جىلجيدى. وزەن جيەگى لىقسىعان مال. ەرتەگىدە ايتىلاتىن قىزىل كوزدى شال دا قىراتتان استى، ەندى، مىنە، جوق ىزدەگەندەي مالدى بىردەن تۇستەدى. ماڭعازدانا سۇيەك شايناعان زەڭگى بابا تۇلەگى سۇيسىنە قارايدى وعان.
اۋىلعا كىرە كوشەنىڭ ءبىرىنشى بۇرىلىسىندا سىلقىم بويجەتكەن سىلاڭ قاعىپ، الدىنان شىعا كەلدى. قارتايىپ قالعانىن ۇمىتىڭقىراعىن قۇرەكەڭ.
— سسسس... سا.. لاماتسىز با، قىزىم، — دەپ ساسقالاقتاي، — فادەيەۆ كوشەسىندە مونتاي دەگەن كىسى تۇرا ما؟ — دەپ بەلگىسىز بىرەۋدى سۇرادى. بويجەتكەن فادەيەۆا كوشەسى اناۋ دەپ ءوز باعىتىمەن كەيپىن بۇزباستان كەتە باردى. ەندىگى كەزدەسكەنى سيىر ايداپ بارا جاتقان سارى جىگىت ءابدىمۇرات بولدى. سيىرىن تابىنعا تەزدەن قوسقان ول اۋىل قوناعىن ۇيىنە ەرتىپ كەلدى. داستارحان كىشكەنە اس ۇيدە جايىلدى. تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسى توڭىرەككە سۇيىنشىلەپ جار سالىپ تۇرعانداي ءبىر جىلىلىق شاشادى. ىسىلداتا جىلانداي ءشاي سوراپتاعان وتاعاسى.
— ءبىز كەلگەندە، ورىس وكىمەتى شەكارادان قارسى الىپ، الدىمىزعا ەكى سيىر، بەس قويدان سالىپ باسپانامەن قامداعان. الايدا ايتقانىن ىستەتىپ ايداعانىنا جۇرگىزدى. كەلگەندە توعىز جاسار بالا ەدىم. اۋىلداعى ورىستار ۇدەرە كوشىپ ەدى قالاعا قاراي. قولىنداعى اۋىر جۇگىن ءبىز العاننان با الدە باياعى عاسىرلىق قىلمىسىمىز اشىلىپ قالادى دەدى مە، كىم ءبىلسىن؟ قازاق اۋىلىنا سودان باستاپ اينالدىق. جايساڭ دەسە جايساڭ، جانعا جايلى، مالعا سۋاتتى جەر. سول كەتكەن ورىستىڭ بىرنەشەۋىنىڭ ءۇيى بوس تۇر، وعان يە بولىپ جۇرگەن وسىندا بالىق كولدىڭ جاعاسىندا وتىرعان ءبىر ورىس بار، سونى شاقىرىپ ءۇيىن كورەلىك. ارى قاراي قولايىڭىزعا جاعىپ جاتسا، كوشىپ كەلەرسىز، بولماسا ساتارسىز، — دەپ جەدەلدەتتى وتاعاسى. وزدەرىنە قۇپيا سەرت بەرىپ، بەت سيپاپ دالاعا شىققان بۇلار، ءۇي يەسىن ىزدەپ بالىق كولگە تارتتى. «قالا تۇرماق دالانى دا وسىلار ۇستاپ تۇر ەكەن-اۋ»، — دەپ ويلادى قۇزىر. وكىنىشكە وراي ورىس ۇيىندە جوق بولىپ شىقتى. قاتىنىنا شەگەلەپ ايتتى ءابدىمۇرات. ءتۇس اۋا القىنا جەتكەن اق قۇلاق سارى ورىس ءۇيىن كورسەتتى، يەسىز قالعان قاڭىراعان بوس ءۇيدىڭ قاڭقاسىن قايتا-قايتا اينالدىردى. سىرى كوشكەن بوزاڭ قاقپا، كەڭدىگى ءۇش مەتردەي سەمەنت جولدىڭ سورابى عانا جاتىر. ولاق شۋبالانعان الاسا دوعال ءۇي، ءتورت قىرىنداعى قىزىل بەس جۇلدىز الىگە دەيىن قىزىل وكىمەتتىڭ كوزىندەي بوپ جانىپ تۇر. توزعان شيفر، توزعان ەسىك، سىنعان اينەك، دەسەدە اياق شەشەر جەرى سىر بەرمەي وزىنشە پاڭدانادى. بۇرىشتا سۇلاپ جاتقان بوتەلكە. توبەسى جارىقشاقتانىپ ايرىلعان كونە توز ءتورت كەرەگە تام. «بۇل اۋىلدا ەڭ جەرى كەڭ مەنىڭ ءۇيىم، — دەپ جەمىس اعاشتارىن كورسەتىپ، — ءبىز بەس اعايىندىمىز، وسى بەس ءتۇپ اعاشتى ءسابي كەزىمىزدە وتىرعىزعانبىز، ءقازىر ءبارىمىز دە ءوسىپ وندىك. بۇل اعاشتاردى مۇمكىن بولسا، قيا كورمە!»، — دەپ ءوتىندى ورىس. قۇزىر دا ىرىمداپ ءۇيدى ساتىپ الۋعا كەلىستى. داستارحاندى دۇكەنگە جايىپ، اراق پەن ەسكى ءۇيدى الاستاپ، اق قاعازعا قول قويىسىپ، اقشاسىنىڭ جارتىسىن بەردى. قالعان اقشاسىن ون بەس كۇننەن كەشىكتىرسەڭ، بۇل اقشاڭ قايتارىلمايدى، ءۇي وزىمدىكى بولىپ قالا بەرەدى دەپ ەسكەرتتى سارى قوجايىن، ءالى دە قازاق جەرىندە مىقتىلىعىن كورسەتىپ. تەزدەن ۇيگە ورالىپ، الماتىنىڭ باتىسىنا كوشەتىنىن ايتىپ، تىركەۋدەن شىققانشا 12 كۇن كەتتى. جايساڭعا 14 كۇن دەگەندە تۇندەلەتىپ كوشىپ كەلدى. «جەر اۋدارعاننىڭ جەتى جىل ەسى كەتەدى» دەگەن راس. ەندى مىنە، قۇجات قۋىپ، اۋدان ورتالىعىنا ازانىمەن كەلدى. زۋلاپ ءوتىپ جاتقان ماشينا، قولىن اسپانداتىپ كوتەرىپ تۇرعان قۇرەكەڭە و، قىزىق، بوس كەتىپ بارا جاتقان جۇرگىزۋشىلەر دە قول كوتەرىپ ءوتىپ جاتىر. قولىن تومەن تۇسىرگەنى سول، توقتاعان كولىك، قايدا باراتىنىن سۇرادى.
— ۇزىناعاشقا ما؟ — دەپ قايتالاپ سۇراعان جۇرگىزۋشى «ءمىنىڭىز» دەگەندەي باس يشارات جاسادى. اسپان دا شوكىمدەي بۇلت جوق، كوك قاعازعا سىزىلعان سىزىقتاي ساۋلەسىز اي وراقتانىپ ءبىر جالىنىشپەن قارايدى. ۇزىناعاشقا دا كەلدى. كىشكەنە ءمۇيىس كوشەلەر، توپىرلاعان كولىك كەپتەلىسى، ۇجىمداسقان شاربى بۇلتتار ويقاستاپ توبەدە كۇننىڭ كوزىن جابۋدىڭ قامىندا جۇرگەندەي جانتالاسادى. بوي بەرمەي كۇندە جەرگە تىمىرسىق ىستىق شاشادى. قولىندا قارا پاكەتى بار ول بۇرالاڭ كوشەلەردى بويلاپ، اۋداندىق پاسپورت ۇستەلىن ىزدەپ كەلەدى. قوڭىر عيماراتتىڭ الدى توپىرلاعان قارا ءنوپىر ادام، جۇمىس ىستەمەسە دە، قاعاز جيناۋعا جارالعان جاندار. ىشكە كىرە بەرىستەگى اق جاعالاردىڭ ادام كۇشىكتەرى اياعىڭا ورالىپ كىرگىزبەيدى. ازاننان قازىق بوپ قاعىلعان قۇزىر قارا كەشكە دەيىن تۇردى، تۇسكى استى امالسىز ۇمىتتى، جۇمىس بىتپەي، تاماققا دا تابەتى تارتپادى. قاس قارايا بىتىرگەن تۇگى جوق، ۇيگە تاۋ قوپارعانداي شارشاپ قايتتى. اۋىلعا جۇرەر جالعىز اۆتوبۋس ادامداردى پرەستەپ، الىپ ىشقىنىپ كەلەدى. كۇنى بويى تىزە بۇكپەي تۇرعانى ازداي، اياعىن قويار جەر زورعا تاپتى. سازىرايىپ وتىرعان جاپ-جاس قىز جىگىتتەر ورىن بەرەيىن دەمەيدى. قاراڭعى تۇنەك، ءالى قانشا تۇڭعيىعىنا باتىرارى بەلگىسىز. تۇندەلەتىپ كولىكتەن ءتۇسىپ، جارىم تۇندە قۇر سۇلدەرىن سۇيرەپ ۇيگە جەتتى قۇزىر، ەسىكتەن كىرە شالقاسىنان قۇلادى. العاش رەت كوشىپ كەلگەنىنە وكىندى. كەشكى تاماققا قاراۋعا شاماسى كەلمەي، تالىقسىپ بارىپ ۇيقىعا كەتتى. جانىندا اكەسى وتارباي مەن شەشەسى ءرازيا بار ۇشەۋى كوك شالعىندا قينالا باسىپ ورگە شىعىپ كەلەدى. «بالام تەز جۇرسەڭشى!»، — دەپ اكەسى العا قاراي تارتادى. قۇزىر وسىلاي شىم-شىتىرىق ءتۇس كورىپ تاڭ اتتىردى. باسى مەڭ-زەڭ، ازانعى شايىن اپىل-عۇپىل ءىشىپ، القىنا تاس جولعا قاراي جۇگىردى. زورعا دەگەندە اۆتوبۋسقا ۇلگەرىپ، ۇزىناعاشقا جەتتى. كەشەگى تۇرعان جەرىنە كەزەكتە تاعى تۇردى. بۇگىن تاعى دا الدىن دا جەتپىستەي ادام. شاڭقيعان وت شار شىجعىرا باستادى. اينالادا ءۇپ ەتكەن جەل جوق. تىمىرسىق ىستىق تىنىسىڭدى تارىلتادى. قۇزىر كەشەگى ادەتىنشە سالماعىن ەكى اياعىنا كەزەك-كەزەك سالىپ تۇر. بۇگىن دە سول، ەڭ سوڭعى كولىكپەن تۇكتە بىتىرمەي، ۇيىنە كەلدى. «ءاي، بۇعان قاراعاندا كەتپەن شاۋىپ شارشاسام شەتى»، — دەپ وزىنەن-وزى كۇبىر-كۇبىر ەتىپ ۇيقىعا كەتتى. تەرەڭ شۇڭقىردان بيىك دۋالعا كەتپەنمەن توپىراق لاقتىرىپ جاتقان اتاسىن كورىپ تاڭ اتىردى. مىنە، ءدال وسىنداي بەيمازا تۇستەرى ءبىر جەتىگە سوزىلدى. بىتكەن قۇجاتتا جوق. كەلەسى اپتانىڭ ءبىرىنشى كۇنى «ىنتىققان اسىلىنا» كەزدەستى. بار اڭگىمەسىن تىجىرىنا تىڭداعان ول اۋەلى «اۋىلدان قۇجات جيناپ كەل»، — دەپ شىعارىپ سالدى. ون كۇن كەزەكتە تۇرعاندا ەستىگەن سوزىنە تىستەنە دىرىلدەپ، ءوزىن-وزى جەك كورە تۇندەلەتىپ ۇيىنە جەتتى. نە بولعانى بەلگىسىز، تۇنىمەن قالتىراپ ونە بويى مۇزداپ، جان جىلۋى قاشتى. كوزىن جۇمسا بولدى، وسكەن ەلى، بالالىق شاعى كەلەدى. ءبىرىنشى سىنىپقا بارعان كەزى، اكپەسى جەتەكتەپ، مەكتەپ تابالدىرىعىنان اتتاعانى سول سىنىپ تالىمگەرى نۇرلان بالالارعا تالعاتتى جىلان شاعىپ الىپتى، اۋرۋحانادا جاتىر دەگەنى قۇلاعىندا جاڭعىرىپ، سول جىلان ەندى ءوزىن شاعاتىنداي مازاسى كەتە بەردى، قارا تەرگە شومىلىپ تاعى ءبىر تاڭ اتىردى.
ءتىسىن تىسىنە باسىپ، جانى قانشا قينالىپ تۇرسا دا، قۇر سۇلدەرىن سۇيرەپ، كەلەسى اۋىلداعى اكىمشىلىككە باردى. قۇجات دەسە ءزىل باتپان جۇك سۇيرەپ، اربادان قايتقان اتتاي ونە بويى دىرىلدەيتىن بولدى. ءبىر ءومىر وسىلاي شارشاماعان قۇزىر، وسىندا كەلىپ ولەۋسىرەپ ءجۇر. بۇگىن ۇلكەن اتاسى مەن اپاسى تۇسىنە تاعى كەلدى، «ءجۇر ۇلىم، ءبىز ءور ەلىنە جولاۋشى كەتىپ بارامىز، بىزبەن ءجۇر»، — دەپ قولقا سالدى. ەشتەڭەگە زاۋقى جوق قۇرەكەڭ اسىعىس تاس جولدا كولىك توسىپ، اۋىل اكىمشىلىگىنە تاعى باردى. ەكىنشى كۇن اكىم تاعى جوق، تۇمسىعى تاسقا ءتيدى، ونى كەش باتقانشا كۇتتى. وسى تىرلىكتە نە تىندىردىم، ءجاي ءبىر قاعازدى دا بىتىرە الماي تۇرعان تۇرىسىم مىناۋ، شىنىمەن دە بۇل قاعازدار بالام الاشقا مۇرا بولىپ وسىلاي قالا ما؟ تۇنىمەن مازالاعان وسى ويدان قان قىسىمى كوتەرىلىپ، اتاۋ كەرەسىز جۇرەگى سوعۋدان توقتادى، جانىندا جاتقان كەمپىرى دە بىلمەدى.
قۇلان يەكتەپ تاڭ اتتى، القىزىل ساۋلە شاشقان وت شاپاق بۇگىن تاعى دا ىستىق بولادى دەگەندەي جوتادان موينىن سوزا جوعارىلاپ كەلەدى. ءولى تىنىشتىق ءۇزىلىپ، اۋىل حالقىنىڭ سيىرى موڭىرەپ، جىلقىسى كىسىنەپ ازان-قازان باستالدى. اللا تاعالا كۇن شىققاننان كەيىن ويانعان ادامدى ولىگە سانايدى دەۋشى ەدى. باياعىدا اپامىز، — دەپ باقىتگۇل شالىن وياتقانى سول مۇزداي دەنەسىنە قولى ءتيىپ، باقىرا ورنىنان اتىپ تۇردى. ازانعى قاربالاس تىرلىكتى ودان سايىن جيىلەتىپ، وزانداي كورشى-قولاڭىن شاقىردى. شىر-پىردى تىڭدار جۇرت ازايعالى قاشان بۇل وڭىردە، باتىس قۇندىلىقتارمەن مىقتاپ سۋارىلعان باسقاشا جۇرت، وسكەن ەل، تۋعان جۇرتتىڭ ءقادىرى ەندى سەزىلدى، الاش تا اكەسى جان تاپسىرعان سوڭ، ەكىنشى كۇنى جەتتى، تىركەلمەدى دەگەن سىلتاۋمەن قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنان اكەسىن جەرلەر قارىس سۇيەم جەر تابىلماعانىنا جانى تۇرشىگىپ، بۇل فانيدەن بەزىپ كەتكىسى كەلدى الاش. اكە سۇيەگىن ارقالاپ، قىتايعا كەتپەكشى بولدى. زار جىلاپ ەلىم، جەرىم دەپ ەڭىرەپ جەتكەن ەلىنەن ءبىر شۇڭقىردىڭ تابىلماعانىن ايتقان باقىتگۇلدىڭ مۇڭىنا اكىمنىڭ قابىرعاسى ءجىبىپ، بار تىركەۋىن ءبىتىرتىپ، ءۇشىنشى كۇن اكەسىن قارا جەردىڭ قوينىنا بەردى. ەرتەسى ازانىمەن ەكى ورىس دارىگەر: «شەتەلدەن كەلگەن ادام، سويىپ كورەمىز، جۇقپالى اۋىرۋى بار-جوعىن تەكسەرەمىز»، — دەپ جارالى وتىرعان انا مەن الاشتى ابدەن اۋرە-سارساڭعا سالدى، قاتتى قارسىلىق كورسەتۋدىڭ ارقاسىندا وزدەرىن ءبىر جەتى تەكسەرىپ، ەشتەڭە تابا المادى. قارالى كۇن دەپ وتىرۋعا دا شاماسى قالماعان الاشتىڭ وقۋى دا جايىندا قالدى. بار شارۋانى موينىنا الىپ، تىرلىك قامىتىن كيدى. احمەت بايتۇرسىننىڭ توتە جازۋىمەن ساۋات اشقان الاش بۇندا ساۋاتسىز بولدى. انا ءتىلى دە كەرەككە جاراماي تۇر، ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ وتىرسا، الىپ كەلگەن اقشاسىن تاۋىسىپ، اشتان ءولىپ قالماسىنا كىم كەپىل؟ كەدەيدىڭ اقىلى بىت-شىت دەگەن وسى، باسى قاتىپ وتىرعاندا ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلگەن ءتورت جىگىت:«مىنا ءۇيدى ءبىز ساتقانبىز، ساتۋ كەلىسىمىنەن باس تارتامىز، ۇيدەن شىعىڭدار»، — دەپ قوقانلوقى كورسەتتى. قايتا، اكەسىنىڭ بارلىق اقشاسىن بەرىپ بولعانى جونىندە قول حاتتارى بار ەكەن. سارى ورىستىڭ ءسوزىن سويلەگەن ءوز قاراكوزى ورەكپىپ بوي بەرەر ەمەس، قورقاقتى قۋا بەرسە باتىر بولادى دەگەندەيىن. اكەسىنەن قالعان ايبالتانى كوتەرە تۇرا ۇمتىلعان الاشتان شوشىعان ولار ماشيناسىنا زورعا ءمىنىپ قاشىپ قۇتىلدى. «قايتا كوشىپ كەتەم!» — دەگەندە، شەشەسى: «ارتتان كەلەتىن ەلگە توسقاۋىل بولاسىڭ! قانشا قازاق كەلمەي قالادى، قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگى قالاي بولادى؟» — دەدى.
الاش ەندى، كۆوتا الىپ ازاماتىققا قۇجات جولداۋدىڭ قامىنا كىرىستى. تالدىقورعانعا كوشى-قون باسقارماسىنا باردى، جينايتىن قاعازدارىنىڭ ءتىزىمىن بەردى. ونى جيناسا، شاشىنا اق كىرەتىنىن بىلگەن الاش جان تاپپاي جالاڭداعان دەلدالعا كوپ اقشا بەرىپ كۆوتا الىپ بەرۋگە كەلىستى. بار قۇجاتتارىن بەرگەن الاش قولىندا قالعان از اقشامەن ورىستىڭ تاعى سالار قيعىلىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ءۇيدى بۇرىن كەلگەن جەرلەسى مونتايدىڭ باسىنا اۋدارۋدىڭ قارەكەتىنە كوشتى. مونتايدى ەرتىپ اۋداندىق جەر كوميتەتىنە بارىپ، جارىم كۇن كەزەك كۇتىپ، ءجون-جوسىق سۇراپ قايتتى. ازانمەن اكەسىنىڭ جولىن جالعاپ، بتي-عا كەلدى. ءبىر كۇنگە جارامدى قاعازدى الا الماي، جىرتىق كوز دەلدالعا اقشا بەرىپ الدى.
ونى نوتاريۋسقا اپارىپ، زورعا ءبىتىرىپ شىقتى. بتي-دىڭ تاۋسىلماس كەزەگىنە قايتا كەلدى، بۇل جولى اقشا جوق امالسىز كۇتتى. ەكى جاقتاپ ءجۇرىپ، 2-كۇنى كەشكە قاراي كەزەگى كەلدى. قۇجاتتارىن وتكىزدى: «ەندى 20 كۇنەن كەيىن كەلەسىزدەر، بۇل ءۇي باسقا ادامعا ساتىلعان با قارىزعا قويىلعان با؟ سونى تەكسەرەمىز»، — دەپ قايتاردى بۇلاردى. جيىرما كۇن بولسا دا، قۇجاتتان قۇتىلسا دا، تاعى بىرەۋگە ساتىپ جىبەردى مە، الدە، وسىندا كەلىپ باسىنا اۋدارىپ كەتە مە دەپ جانى جاي تاپپاي مازاسى كەتتى الاشتىڭ.
نە تىرلىك ىستەپ، قالاي جان باعۋدىڭ قامى الاشتىڭ ۇيقىسىن ودان سايىن قاشىردى. قازىرگە ويلاعانى قۇجاتتى ءبىتىرىپ، از اقشامەن كۇن كورەر، تىرلىك جۇگى جەڭىل جەرگە كوشىپ، جان ساقتاۋ بولدى. اكەلگەن از اقشاسىن كەمىرىپ، تاۋسىپ بارادى. اش ءجۇرىپ، تەاتر كورۋگە بولمايتىنى سياقتى، ەشتەڭەگە زاۋقى جوق. كەلىسكەن كۇنى القىنا جەتىپ، كەزەگىن زورعا العاندا، ايتقانى: «تاعى بەس كۇن كۇت، دايىن بولعان جوق»، — دەگەن ءسوز. سارپالداڭعا تۇسكەن الاش ۋاعدالى كۇن تاعى اپتاعا جەتتى، كەش باتا كەزەگى كەلىپ، قاعازدارىن زورعا الدى. «باسقا ادامعا ساتىلماپتى، ەندى بۇنى جەر كوميتەتىنە اپاراسىزدار»، — دەپ تاعى ءبىر ۇزىن اڭگىمەگە سالدى. مەملەكەت مەنشىگى ەتىپ، قۇجات جاساۋعا ەرتەسى ازانىمەن كىرگىزدى، «قىرىق كۇننەن كەيىن كەلەسىز»، — دەپ قايتاردى. ءىلىنىپ-سالىنىپ قىرىق كۇندى وتكىزىپ قۇجاتتى الدى، «ەندى بولدىم با؟ — دەگەن دە: — بتي-عا تىركەتەسىڭ»، — دەدى، جانىن جابىرقاتىپ ءجۇرىپ، ازەرگە قۇجاتتارىن وتكىزدى. ەكى اپتادان سوڭ الادى. «ەندى ءۇي كىتابىن الىپ، ۇيدەگى ادامداردى تىركەتەسىڭ»، — دەپ جۇمىسىن تاعى كوبەيتتى. ابدەن شارشاعان الاش جالعىز شەشەسىنە دە سالقىن سويلەدى.
قىزىل كەڭىردەكتەسكەن قىرعىن تالاس. تۇنىمەن كوز ىلمەي، كەزەك كۇتكەن ادامدار بىر-بىردەن كىرىپ جاتىر. «سايلاۋبەك! — دەپ ايقايلادى، — ول جوق»، ويىنا قۋلىق ورالعان الاش: «قۇرمانبەك!»، — دەپ ايقايلاعاندا، «مەن — قۇرمانبەك!» دەپ كىرە بەرگەنى سول الاشتى ءبىر قول شاپ ەتىپ ۇستاي الدى، قۇرمانبەكتىڭ ءوزى بار بولىپ ماسقاراسى شىقتى. «مەنىڭ دە اتىم قۇرمانبەك»، — دەپ زورعا قۇتىلدى. ەكىنشى بۇلاي ىستەمەۋگە ار الدىندا انت بەردى. كەش باتا كەزەگى كەلگەن ونى «بانككە اقشا تولەپ كەل»، — دەپ قايتاردى. ەرتەسى ازانىمەن بانككە كەزەككە تۇردى، تۇسكە تارتا ونى دا ءبىتىردى. تاعى سول كەشەگى كىرگەن جەرىنە كەزەك، ەسىكتە تۇرعان كۇزەتشىنى شەتكە تارتا كىرگىزۋىن ءوتىنىش ەتىپ ەدى، ول وڭباعان اقشا سۇرادى، كەزەك كۇتىپ سورى قايناپ تۇرعاندا، قياق مۇرتتى قارا جىگىتپەن تەزدەن اڭگىمەسى جاراستى، سول جىگىتتىڭ ايتۋى بويىنشا الەمنىڭ ەكىنشى مەككەسى اتانعان اتاقتى تۇركىستان شاھارىنا بارىپ، باس ساۋعالادى ىشتەي ويلادى. قۇجاتتارىن ازىرگە ءبىتىردى. ەندى شەشەسىن ارقالاعان الاش، الاش وردانىڭ استاناسى — تۇركىستانعا وتباسىن ساقتاۋ ءۇشىن كوشتى.
اۆتوبۋسقا مىنگەن ولاردى: «كەلىڭىز، مىنەكي ءمىنىڭىز»، — دەپ قارسى الدى ەكى جىگىت، بۇنداي جىلى ءسوزدى بۇل ارادان ەستىگەنى ءبىرىنشى رەت. شەشەلى بالا ارقان قيعاننان قالعان ازىن-اۋلاق جۇگىن ارتىپ بولعاندا كەلىسكەن باعادان ءبىر ەسەگە كوتەردى، «قاراعىم قىمبات قوي، تۇسىرەلىك جۇكتى دەگەندە كەلىستى باستاپقى اقشاعا، ورتا جولعا بارعاندا تاعى قيقاڭدادى قۋ وزبەك شوپىر. ءوز ەلىمىز، ءوز جەرىمىز دەپ ەلەۋرەپ جەتكەن بوسقىن جەسىر كەمپىر مەن جاس جىگىت تاعدىردىڭ جۇگىن ارقالاپ بوزاڭ تارتقان بوز دالاعاداعى تۇركىستان شاھارىنا كەلدى. ۆوكزالداي ەمەس تىم-تىنىش، بابالار ءۇنى قۇلاققا ەستىلەدى. قالا ورتاسىندا ءزاۋلىم قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى كوكپەن بوي تالاسادى. ءۇي جالداپ جان ۇشىرتا تىرلىككە ارالاسقىسى كەلگەن الاشتىڭ الدىن «تىركەۋ» تاعى توستى. اكەسىن ولتىرگەن تىركەۋ، ەندى، مىنە، از بولماعان اقشاسىن الدى. بازاردا الما ساتىپ تىرلىك باستاماقشى بولىپ ەدى، ورىن الا الماي، ازاندا توپ الىپ كەش باتقانشا كوتەرىپ ءجۇرىپ، ساتىپ جان ساقتادى، تابىسىنىڭ ءبىرازىن بازار باسقارۋشىلار الادى، الىپ-ساتار تىرلىك تابيعاتىندا جوق الاشتىڭ ابدەن مازاسى كەتتى. رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ ارزان، بايىرعى قالادا دا تاپقانى تاماعىنان ارتىلماي جاس جىگىتتىڭ جانى اۋىردى. كۇنى بويى الما ساتىپ، ۇيگە قايتقان الاش كولىك كۇتىپ، تاۋكە حان داڭعىلىنداعى، بازار ايالداماسىندا تۇر. تۇركىستان تۇڭعيىق تاريحتى ىشىنە بۇگىپ، سىرباز تارتادى. قارسى الدىنداعى، ەسكى ءمادي بازارلارىن دا و دۇنيە مەن بۇل دۇنيەنىڭ ادامدارى ارالاسىپ جۇرگەندەي كۇي كەشتى. كۇن ەكىنتى تارتىپ، قىزىل شاپاق ءوز كوكجيەگىنە جارتىكەشتەنە باتىپ بارادى. كەڭىستىكتە ساياق جىلجىپ بارا جاتقان اق ۇلپا بۇلتتار ادام ءومىرىنىڭ سوڭعى ءساتىن ەسكە سالادى. «ءبىز ادامدار ءوز كوكجيەگىمىزگە (اقىر زامانعا) بار پارمەنىمىزبەن جاقىنداۋدامىز»، — دەپ ويلادى الاش.
جۇمىستان قايتقان ادامدار شوعىرى، ىعى-جىعى جۇرگىنشى كولىك، ساپىرىلىسقان جولاۋشىلارعا سۋماقى كوزدەرمەن، جالاڭداعان تىلدەرىن قاداپ «يۋر فاك»، «مەد كوللەدج»، «تەلمان»، «جۋكوۆسكيي»، — دەپ قازاقتىڭ ەجەلگى استاناسى، بۇگىنگى رۋحاني باس قالاسىندا «سۇيىكتى» اتاۋلارىمەن بەزەكتەيدى. بۇل قالانى كورشىلەس ءوز اعالارىمىز مىقتاپ جايلاعانى سول، «تۇركىستاندا نە كوپ؟ №2 رافيك كوپ ونى ايدايتىن ءوز اعاڭ كوپ» دەيتىن تامسىلدە قالىپتاسقان. ءوز قانداستارىمىز ءوز توپىراعىندا باسقالارعا بازار تورىنەن ورىن بەرىپ، وزدەرى قينالا باسىپ اربا سۇيرەيدى. قازاقي اڭعالدىعىمىزبەن دارحان دالانىڭ سىيلاعان مەيىرىمدىلىگى ءبىزدى ولارعا بەي-جاي قاراتتى، ال ولار بۇنى كەرىسىنشە ءتۇسىنىپ تاماشا پايدالاندى. تۋمىسىنان قاباعى قالىڭ، جانارىنىڭ استىنان ۇرلانا قارايتىن ول تومپيعان قارىنعا كوزى ءتۇستى. ونداي دۇنيەنى كورسە قىزىعاتىنى سول، ءوز جاۋلارىمىزعا باتىل تويتارىس بەرەتىن جاڭا ۇرپاقتىڭ ومىرگە كەلەتىنىنە ءۇمىتىن ۇزبەيدى. قىرتىستى قاباعىن كوتەرگەنى سول، قوڭقاق مۇرىندى، بوق قارىن ەركەك... ءماس ساعان!!!
مىنە، كۇتكەن №1 اۆتوبۋستا كەلدى!
كوڭىلى كۇپتى، ويى قوردالى، اقشاسى از الاش سياقتىلار مەن، قولىن سىعىپ، ءسولىن جالايتىن، جىلاڭقى ساۋداگەرلەر لاپ قويدى، قۇتقارۋشىسى كەلگەندەي. لىقسىپ، قىستىعىپ جاتقان جۇرت ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى مىنەردەي. كولىك ىڭىرانىپ، ىشقىنا باياۋ قوزعالدى. سول ساتتە قوس وكپەسىن قولىنا الىپ القىنا جەتكەن ءۇش ۇيعىر بويجەتكەنى مەن ءبىر بوزبالاسى ءمىندى. ەسىك ازەر جابىلدى. ءوز تىلدەرىندە دامبىرلاي سويلەگەن ولار تەك وزدەرى عانا تۇرعانداي داڭعازالانا كۇلەدى. قىرىقتىڭ قىرقاسىنان اسقان انانىڭ «ءجاي قىزدار»، — دەگەن بولىمسىز ەسكەرتۋىنە، «يەسىنەن ۇرىسى كۇشتى» دەگەندەي قاباعىن شىتا: «نە جۇمىسىڭىز بار؟» — دەپ ورەكپىدى. ازىرەتى سۇلتان بابانىڭ كەسەنەسىنە جەتتى، لاۋلاعان ورتتەي مەكتەپ وقۋشىلارى لاپ قويدى كولىككە. ويتەتىندە ءجونى بار. ولار ءۇشىن بۇگىنگى ۇيىنە جەتكىزەر ەڭ سوڭعى كولىك. ۋ-دا، شۋ! «ءبىلىم ورتالىعى» عيماراتى جول بويىندا موينىن سوزىپ، بىزگە قاراسا، ارت جاعىنداعى «تۇرىك قالاشىعى» تۇنگى جۇلدىزدارداي جىمىڭدايدى. تۇرىك دۇنيەسى گرانتىمەن ەمتيحانسىز وقۋعا كەلەتىن ۇيعىر ستۋدەنتتەرى تەك الاتىن تۇرمىس قاراجاتى مەن ۇساق ساۋدا ىستەۋگە كەلەتىن سياقتى. بارلىعىمىزعا ءۇنسىز وي سالعان بالالار ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى، تىرشىلىگىمىزدىڭ جالعاسى. الگىندە عانا تاماعىن كەرنەپ تۇرعانداردا ءۇنسىز. «داستارقان» ايالداماسىندا، سومكەلەرىن ارقالاپ، ءتۇسىپ بارا جاتقان ۇيعىرلاردىڭ تۋ سىرتىنان جىلاۋىق جىرلار وقىپ جانى اشىدى. ولار الاشقا ەگەمەن ەلدىگىن اڭساپ ءۇنسىز جىلاپ بارا جاتقانداي سەزىلدى. ءسۇيىنشىسىن ارقالاپ، ارتتارىنان جالعىز جيەنشارى جاراس قىتايدان كەلدى، شەشەسى مەن الاش ەلى كوشىپ كەلگەندەي قۋاندى. ەل جايىن سۇراپ، جەتىسىپ قالدى، ءقازىر ءور ەلىندەگى قولى جەتكەندەر اتا-جۇرتقا كوشىپ كەلىپ جاتىر. جاقىندا دوسان شال توعىز بالاسىن تاستاپ، كەمپىرى ەكەۋى كوشىپ كەلىپتى، بالالاردان ەرلىك شىقپاعاسىن جاسىنداعى جالىنى اتقا مىندىرسە كەرەك، ءتىپتى وتباسى مەن وكىمەت قىزمەتىندە جۇرگەن الماس اعالار دا كوشىپ كەلدى. باسقا ايماقتاردا بايلار قۇيىسقانىن كوتەرىپ جاتىر دەيدى. وقۋعا كەلىپ جاتقان جاستاردا سان جوق، قاندىق ۇقساستىق جات جەردە تىنىش جاتۋعا بايىز تاپتىرمادى. ءۇش جارىم جىلعى وقۋى تەككە كەتپەسىن دەپ ءابدىراقىن اعاسى ينستيتۋت ديپلومىن جيەنشارى جاراستان بەرىپ جىبەرىپتى، قۋانىشىندا شەك جوق الاش، ەندى مىنە ءور ەلىندە اكەم قالام ۇستاپ ەدى، ال مەن ءوز ەلىمدە نەگە قالام ۇستاماسقا دەپ شەشەسى مەن جيەنشارىنا قارادى. الاش ازانىمەن قالالىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنە جولىقتى، ول ءسوز تىڭداي بىلەتىن كىسى ەكەنىن كورسەتىپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا:
— بىزدە جۇڭگو ديپلومى مويىندالمايدى، الايدا ۋنيۆەرسيتەت باسشىلارىمەن جاقسىلاپ سويلەسسە امالى تابىلادى، شەت ءتىلى بويىنشا وقىتۋشى جەتىسپەيدى، ءبىراق... — دەپ ءسوزىنىڭ ارتىن جۇتتى.
— اعا، بارىمدى بەرەيىن، — دەگەندە سىزداپ وتىرعان تولىق قارا جىگىت كرەسلودان بۇرىلا قارادى.
— تانىسىم دا جوق، قارىزعا الا تۇراتىن، — دەدى الاش.
— مەن بەرىپ تۇرايىن، سەن ايلىق جالاقىڭنان قايتارارسىڭ. كەلىسسەڭ وسىلاي ىستەيىك، سەن جات جەردەن ورالعان باۋىرىم بولعاسىن، ءوز كومەگىمدى كورسەتىپ جاتىرمىن، — دەدى. بار اقشاسىن جانە قۇجاتتارىن الىپ قالدى دا: «ءبىر جەتىدەن سوڭ كەل»، — دەدى. ۋاعدالى كۇنىندە شەت ءتىلى كافەدرا مەڭگەرۋشىسىنە بارىپ جولىقتى. قالىڭ قاباقتى، قاسقا باس ەركەك اسا جىلى قارسى الدى: «ءسىزدىڭ ءبىلىم دەڭگەيىڭىز بەن ديپلومىڭىزدى ءوز جەرلەستەرىڭ تەكسەرىپ كورسىن، بولسا جۇمىسقا الامىز، — دەدى، — بۇگىن ولار ساباقتا، ەرتەڭ ازاندا كەل»، — دەدى. ەرتەسىنە تاڭازانمەن باردى، ونىڭ جەرلەستەرى ديپلومىن كورىپ، ءبىلىمىن تەكسەرۋ ءۇشىن جەردەن قازىپ العان قىتايدىڭ بەس مىڭ جىل الدىنداعى تاريحىنان اۋدارما بەردى، الاش ەكى بەتىن شاماسىنىڭ كەلىسىنشە اۋداردى، ولاردىڭ تىرناعىن ىشكە يىلگەنى سول، «ديپلومى ىشكى قىتايدىكى ەمەس، جۇمىسقا الۋعا بولمايدى»، — دەدى. توبەسىنەن ءجاي تۇسكەندەي بولعان الاشتىڭ سالىنى سۋعا كەتتى، قايتادان زورلانا باسىپ، ءبىلىم باسقارماسىنداعى اعايىنا باردى، كىرىسىنە: «نە بولدى، قاباعىڭ تۇسىڭكى عوي»، — دەپ تەلەفون تۇتقاسىن كوتەردى، ول قارسى جاقتى ءۇنسىز تىڭدادى دا: «قامىقپا، مەكتەپكە مۇعالىمدىكە ورنالاستىرام»، — دەپ، تاعى تەلەفون تۇتقاسىن كوتەردى، ەرتەسى ءبىر مەكتەپكە جىبەردى، سودان باستاپ قازاق ەلىندە قالامعا قولى جەتتى، الايدا الاشتىڭ بۇل باقىتى ۇزاققا سوزىلمادى. ءۇش ايلىق دەكىرەتكە كەتكەن ايەلدىڭ ورنىنا جۇمىسقا ۋاقىتشا ورنالاسقانى بەلگىلى بولدى، الگى اعايىنىڭ جۇمىسى اۋىسىپ، باسقا قالاعا كەتىپتى. ناعىز جۇمىسسىزدىق ەندى باستالدى. ايتتەۋ ساتىلماعان اۋىلدا بولسا دا، ءۇيى بار، سونى داتكە قۋات ەتىپ، الماتىعا قايتا كوشۋگە بەكىدى. جۇگىن زورعا تيەپ بولىپ اۆتوبۋستا الماس اعاسى مەن دوسان شال قايتىپ كوشىپ ءور ەلىنە كەتىپتى دەگەن ءسوزدىڭ شىن-وتىرىگىنە سەنبەي الاش ۇيقىلى-وياۋ وتىر. ەسىنە جان دوسى ماراتىڭ جاعدايى ءتۇستى...
عالامات تاڭدارى اكە-شەشەسىنىڭ جانىندا ءوتىپ جاتقان مارات قازاق ەلىنىڭ ورىس ۋىسىنان شىعىپ، بولەك ەل بولعىنىن ەستىگەلى جاس جۇرەگى جاستىققا تيمەي بەلگىسىز ءبىر نارسەنى ساعىناتىندى شىعاردى. ءوزىنىڭ بالا ەكەنىن ۇمىتىپ، اكە-شەشە اقىلىن تىڭداۋعا مويىن بۇرماي، ساردالانى اڭساعان ەلىككە ۇقسادى، ءشولىن باسۋ ءۇشىن جارتاس جازبالارىنان ساق، عۇن، ءۇيسىن جانە تۇركىلەرگە قاتىستى تاريحتىڭ استىن سىزىپ، ەن سالا وقىدى. ءوزىنىڭ ەكىنشى ءتىلى جۇڭگو ءتىلىن وقىعىسى كەلمەي، وعان بالا جۇرەگى جيىركەنە قارادى. ءوز الىنشە قازاقشا دەپ ورىس ءالفاۆيتىن جازىپ الىپ، ونى سلاۆيان جازۋى دەپ قايتا-قايتا ماشىقتى. ءوستىپ ءجۇرىپ جاس جىگىت تە بولدى، مەكتەپتىڭ سوڭعى جىلىنا دا تايادى، جاس جىگىتتىڭ ساعىنىش لەبىنە تاعى ءبىر لەپ قوسىلدى، ول سىنىپتاسى كۇلانعا دەگەن ىنتىق جۇرەگى ەدى. قىزعا ءسوز سالىپ كوردى، ءبىر ءۇيدىڭ جالعىز قىزى كۇلاندى اتا-اناسى جىبەرمەيتىن بولدى. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان مارات ءار تاڭدى اسىعا اتىرىپ ءجۇردى، ءبىر كۇنى تاڭ اتا ءتۇس كوردى، تۇسىندە كەڭ دالادا ءوزى وقىعان بابالارىنىڭ باس سۇيەگىن باسقالاردىڭ دوپ قىپ تەۋىپ بارا جاتقانىن كورىپ شوشىپ وياندى. ەندى مىنە، قاباعى تۇكسيىپ، جانى جابىرقاۋ كەش باتىردى. كوز الدىنا كۇلانى كۇلمىڭدەي كەلدى، ونىڭ بوتاداي كوزى، اشىق ماڭدايى، ۇيرەك اۋىزى، بۇيرەك بەتى ۇيقىسىن قاشىرىپ ءجۇردى. اقىرى قاراڭعىنى جارىقتىڭ جەڭەتىنى سياقتى مارات اكە-شەشەسىنە جالىنىپ، پاسپورت جاساتتى، ناعاشى اعاسىنىڭ ديرەكتورلىعىن پايدالانىپ، تولىق بىتىرمەي مەكتەپتەن ديپلوم الىپ، قازاق ەلىنە ءبىر-اق كۇندە ات باسىن تىرەدى. شىعىستىق سارىنى جوق ەۆروپاشا جۇرت قاباقتارىن تۇكسيتە قارسى العانداي سەزىلدى بالا جىگىتكە. اڭساپ جەتكەن اتا-مەكەنى بالانىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرمەدى. ءبارى ونى جۇڭگو دەپ قابىلدادى. قازاق ەكەنىن ايقايلاپ ايتايىن دەسە، ءتىلى جوق، ءوز ءتىلى تۋعان جەرىندە قالىپتى، بۇنداعىنىڭ ءبارى ورىس كورىندى وعان. بالا جىگىتتىڭ باسى قاتتى، نە ىستەيدى؟ وزگە ەلدە ءجۇرىپ ۇيرەنبەگەن وزگە ءتىلدى ءوز ەلىندە ۇيرەنۋگە ءماجبۇر بولدى. ءوستىپ ءجۇرىپ اقشاسى تاۋسىلدى. كوشە بويىندا تۇرىپ جانىن جالداپ، اقشا تاباتىن جىگىتەردىڭ قاتارىن تولتىردى، جاس جىگىتتى كۇشتى ماشينا مىنگەن ايەلدەر جۇمىسقا شاقىردى، جۇمىس اۋىر بولسا دا، اقشاسى مول وسى تىرلىكپەن ءجۇرىپ، سارىالا جاپىراقتار تۇسكەن سارى تاڭدا تاپسىرعان وقۋى تەككە كەتپەي، اۋىل-شارۋاشىلىق ماماندىعى بويىنشا وقۋعا ءتۇستى. ستۋدەنتتىك ءومىر ونى العاشىندا شىنداپ قىزىقتىردى، باياعى ءوزى وقىعان تاريحتى ىزدەپ وقىدى. ول قانشا جاقسى وقىسا دا، ورىسشانىڭ كەدەرگىسى مە الاتىنى تومەن باعا. وزىنەن بۇرىن بىتىرگەن جەرلەستەرى جۇمىس ىستەمەي بازار جاعالاپ جۇرگەنىن ويلادى، ارى قاراي وقي ما، وقىماي ما بەلگىسىز؟...
ادامدار سان ارماندارمەن عۇمىر كەشىپ جاتادى. بىرەۋلەر بالاسى، اتا-اناسى، عاشىعى ءۇشىن ءتىرى جۇرەتىن بولسا، بىرەۋلەر ءوز ماماندىعى، اتاق، مارتەبە، بيلىك، بەدەل، قۇرمەتكە يە بولۋ ءۇشىن كۇن وتكىزەدى. كوپ جاندار ماتەريالدىق قاجەت ءۇشىن ارپالىسسا، ەندى بىرەۋلەر رۋحاني ءلاززاتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن جان تالاسادى جانە بىرەۋلەر ادامزات دامۋى ءۇشىن ۇشقىر قيالىمەن بارىن سالىپ تاپقىرلىق جاسايدى. ال بىرەۋلەر قولىنداعى بارىن كومەككە مۇقتاجدارعا بەرىپ، قامقورشى بولىپ جۇرسە، تاعى بىرەۋلەر ءدال سولاردىڭ كەرىسى بولىپ، دامۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ، قان-قۇيلى قاراكەتپەن شۇعىلدانىپ، كىسى ءولتىرىپ، جۇرتتى توناۋمەن اينالىسادى. ال بىرەۋلەر بارىنەن دە بەيتاراپ كۇن وتكىزە بەرەدى. تاعى بىرەۋلەر قاجەت بولسا، بارلىق جاققا جانتايا الاتىن مايدانسىزدار، مىنە، سوڭعى ءۇش توپ قوعام ءۇشىن ەرەكشە ءقاۋىپتى بولماق. ءوزىم جايلى ءبىر ساتكە ويلانسام دەگەن الاش: «اي وسى تىرلىك مەنى مەزى ەتتى مە الدە تىرلىكتى ءوز ەزدىگىممەن جالىقتىردىم با؟ ەندى قالاي ءومىر سۇرەمىن؟»، — دەپ ءوزىن-وزى جەپ قويا جازداپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي، مازاسى كەتتى، تاعى بىردەمەلەردى ايتىپ قالعىپ كەتتى. تۇسىندە اق ساقالدى شال: «بالام اللانىڭ اق جولىنا كەل، جان تىنىشتىعىن سودان تاباسىڭ، سوسىن ءبارى جاقسى بولادى»، — دەپ ەسكەرتىپ جاتتى. ءبىراق اۆتوبۋس تۇك بولماعانداي، قويۋ قاراڭعىدا جان ۇشىرا قۇيعىپ كەلەدى...
You Might Also Like
-
شيا 夏 پاتشالىعى تۇسىندا سۋ ىستەرىمەن اينالىساتىن گۋ ەسىمدى ادام بولاتىن. ءبىر جولى ۇلكەن سەل بولىپ، پاتشا گۋگە سۋدى توقتاتۋدى بۇيىرادى، الايدا سۋ توقتامايدى، پاتشا گۋدى ولتىرەدى. وسى كەزدە ءۇي اكەسىنى...
-
اينالانى بوز قىراۋ باسقان تاڭەرتەڭگىلىكتە ۇلكەن شەشەم مەنى مەكتەپكە الىپ كەتتى. مەن ودان وقشاۋلاۋ، قىراۋلى ءشوپ ۇستىمەن ءجۇرىپ كەلەمىن.
