InfoHub Logo

اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى قىزمەتىندەگى زاڭدىلىق ۇعىمى. ق ر كونستيتۋسيانىڭ 34-بابىنا سايكەس «اركىم ق ر كونستيتۋسياسىن جانە زاڭدارىن ساقتاۋعا، باسقا ادامداردىڭ قۇقىقتارىن، بوستاندىقتارىن، ابىرويى مەن ار-نامىسىن قۇرمەتتەۋگە مىندەتتى» دەلىنگەن، ياعني مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى، جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى، لاۋازىمدى تۇلعالار، ازاماتتار جانە ولاردىڭ بىرلەستىكتەرى كونستيتۋسيا مەن زاڭداردى ساقتاۋعا مىندەتتى.

ق ر كونستيتۋسياسىن جانە زاڭدارىن ساقتاۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى تالاپتار، ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك تۇراقتىلىقتى قولداۋعا، رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋسيالىق قۇرىلىسىنىڭ نەگىزدەرىن نىعايتۋعا، قۇقىق ءتارتىبى مەن ءار ادام ءومىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان. سونىمەن بىرگە، ق ر قابىلداناتىن (اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى) نورماتيۆتىك اكتىلەر ەلىمىزدىڭ كونستيتۋسياسىنا قايشى كەلمەۋى ءتيىس. كونستيتۋسيانىڭ جوعارى زاڭدىلىق كۇشى كونستيتۋسياعا قايشى كەلەتىن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ نەمەسە ولاردىڭ جەكەلەگەن قۇقىقتىق نورمالارىنىڭ، ەرەجەلەرىنىڭ زاڭدىق كۇشى جوق دەپ ەسەپتەلەتىن جانە ولاردىڭ كۇشىن جويۋعا جاتاتىندىعىن بىلدىرەدى.

سوندىقتان مەملەكەت پەن قوعامدا قابىلدانعان نورماتيۆتىك اكتىلەر بارشاعا بىردەي مىندەتتى. كونستيتۋسيا مەن زاڭداردىڭ ۇيعارىمدارىن بۇزۋشىلىق ءۇشىن جاۋاپتىلىقتىڭ قىلمىستىق، اكىمشىلىك، تارتىپتىك جاۋاپتىلىق ءتۇرى بەلگىلەنۋى مۇمكىن. مىنە، وسى نەگىزگى تالاپتار اتقارۋشى بيلىكتى جۇزەگە اسىرۋ اياسىندا زاڭدىلىق ءمانىن انىقتايدى.

مەملەكەتىمىزدە قۇقىق سۋبەكتىلەرىنىڭ ەڭ كوپ توبىن اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى قۇرايدى. ولار تەك قانا زاڭداردى جانە ودان تۋىندايتىن اكتىلەردى قولدانىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار كوپتەگەن قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ جوبالارىن دايىنداپ، ولاردى قابىلداۋدى جۇزەگە اسىرادى. قابىلدانعان نورماتيۆتىك اكتىلەر مەملەكەت پەن قوعام قاجەتتىلىگىن ناقتى انىقتاۋى قاجەت. ول بارلىق اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىنىڭ دۇرىس جانە كەلىسىمدى جۇمىسىن، سونىمەن بىرگە ەكونوميكانى، الەۋمەتتىك-مادەني جانە اكىمشىلىك-ساياسي ايالاردى تابىستى باسقارۋدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قاجەتتى جاعدايى بولىپ سانالادى.

ق ر اتقارۋشى بيلىگىن جۇزەگە اسىراتىن ورگانداردىڭ (ۇكىمەت، مينيسترلىكتەر، ۆەدومستۆولار) نەگىزگى مىندەتى -رەسپۋبليكا زاڭدارىنىڭ، پرەزيدەنت اكتىلەرىنىڭ، وزگە دە نورماتيۆتىك اكتىلەردىڭ، حالىقارالىق شارتتارىنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ. قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋدا، اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىنىڭ ەلىمىزدىڭ نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرىنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ بارىسىندا، ولاردى بۇزۋلارى، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ارەكەتسىزدىگى كەرى نۇقسان كەلتىرەدى.

سوندىقتان مەملەكەت اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى قىزمەتىندە زاڭدىلىق پەن ءتارتىپتى ءتيىمدى قامتاماسىز ەتۋى قاجەت. بۇنىمەن بىرگە، تەك ق ر بۇكىل اۋماعىندا زاڭدار مەن وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ ءدال ورىندالۋى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ بىركەلكى قولدانۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. بۇل تالاپ باسقارۋشىلىق قىزمەتىنىڭ بارلىق قاتىسۋشىلارىنا، ياعني باسقا-راتىندار مەن باسقارىلاتىندارعا قاتىستى.

اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگى تەك قانا زاڭدىلىقتىڭ جوعارى بولۋىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، باسقارۋشىلىق پروسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ تارتىپتىلىگىنە تاۋەلدى بولادى. مەملەكەتتىك ءتارتىپ — بۇل مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ، ۇيىمداردىڭ، قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتشىلەرى مەن جۇمىسكەرلەرى جانە ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىڭ مىندەتتەرى مەن فۋنكسيالارىن، مەملەكەت بەلگىلەگەن ەرەجەلەردى جانە ناقتى ۇيعارىمداردى تاجىريبەلىك تۇرعىدا جۇزەگە اسىرۋدا ساقتاۋى، دۇرىس جانە بۇلجىتپاي ورىنداۋى. زاڭدىلىق پەن ءتارتىپتى اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى قىزمەتىن نىعايتۋ ماقساتىندا مىناداي جۇمىستار جۇرگىزىلەدى:

— اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى جۇيەسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ، وڭتايلاندىرۋ جانە ولاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن ناقتى انىقتاۋ؛

— مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ جالپى جانە لاۋازىمدىق مىندەتتەرى مەن قۇقىقتارىن بەلگىلەۋ، ولاردىڭ جەكە جاۋاپتىلىعىنىڭ شەگىن انىقتاۋ؛

— ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋگە بايلانىستى قۇقىقتىق اكتىلەردى قابىلداۋ؛

— ازاماتتاردى زاڭعا دەگەن قۇرمەت كورسەتۋگە تاربيەلەۋ، ولاردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن كوتەرۋ، قۇقىقتىق ناسيحات پەن جالپى قۇقىقتىق وقۋدى ناسيحاتتاۋ جانە ت.ب.

اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى قىزمەتىندەگى زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ادىستەرى

اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى قىزمەتىندە زاڭدىلىق پەن ءتارتىپتى قالىپتا ۇستاۋ مەن نىعايتۋ مىندەتتەرى جۇكتەلگەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ەرەكشە جۇيەسى قىزمەت اتقارادى. ولار قىزمەتىندە قولداناتىن قۇقىقتىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق نىساندار مەن تاسىلدەر، تاجىريبەلىك ادىستەر، وپەراسيالاردىڭ جيىنتىعى زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ادىستەرى دەپ اتالادى. ولارعا باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ، قوعامدىق باقىلاۋ، سونىمەن بىرگە شاعىمدانۋ قۇقىعىن جۇزەگە اسىرۋ جاتادى. باقىلاۋ — بۇل نىسان قىزمەتىنىڭ پروسەسىندە الدىنا قويىلعان مىندەتتەردەن اۋىتقۋىن ورنىقتىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلەتىن بايقاۋ جانە تەكسەرۋ جۇيەسى.

اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى قىزمەتىنە باقىلاۋ جاساۋدىڭ ماعىناسى مىنادا: ۋاكىلەتتەنگەن مەملەكەتتىك ورگان (زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت بيلىگى) جانە قوعامدىق بىرلەستىكتەر ۇيىمداستىرۋشىلىق-قۇقىقتىق ادىستەر مەن قۇرالداردى قولدانا وتىرىپ، باقىلاۋداعى اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىنىڭ جانە ولاردىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ قىزمەتىندە قانداي بولماسىن زاڭدىلىقتى بۇزۋشىلىققا جول بەرىلگەندىگىن انىقتاۋ، ەگەر ولار تابىلعان جاعدايدا، ۋاقىتىندا جويۋعا، بۇزىلعان قۇقىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ، كىنالىلەردى جاۋاپتىلىققا تارتۋعا جانە زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتاردى جاساۋعا ىقپال ەتكەن سەبەپتەر مەن جاعدايلاردى جويۋ ءۇشىن شارالار جۇرگىزەدى.

زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءادىسى رەتىندە، باقىلاۋدى سيپاتتايتىن بىرنەشە بەلگىلەر بار. بىرىنشىدەن، باقىلاۋشى ورگان (لاۋازىمدى تۇلعا) جانە باقىلانۋشى نىساننىڭ اراسىندا باعىنىشتىلىق نەمەسە ۆەدومستۆولىق قاتىناس بولادى. ەكىنشىدەن، باقىلاۋ نىسانى بولىپ زاڭدىلىق جانە باقىلانۋشىنىڭ قىزمەت ماقساتتىلىعى سانالادى. ۇشىنشىدەن، باقىلاۋشى باقىلانۋشىنىڭ شەشىمدەرىنىڭ كۇشىن جويادى، ياعني تەكسەرىس جۇرگىزۋ كەزىندە باقىلاناتىن ورگان ازاماتتاردىڭ نەمەسە زاڭدى تۇلعالاردىڭ زاڭدى مۇددەلەرىن بۇزۋعا اكەلىپ سوعاتىن شەشىمدەرىن توقتاتادى. تورتىنشىدەن، باقىلاۋشى ورگان زاڭدا بەلگىلەنەتىن ءتارتىپ بويىنشا باقىلانۋشىعا جىبەرگەن قۇقىق بۇزۋشىلىقتارى ءۇشىن اسەر ەتۋ شارالارىن قولدانۋعا قۇقىلى.

رەسپۋبليكامىزدا باسقارۋ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋدى جەتىلدىرۋگە، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ىركىلىسسىز جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە، باسقارۋشىلىق شەشىمدەردى جەدەل قابىلداۋعا، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ساقتاۋعا، مەملەكەتتىك مۇددەلەردى قورعاۋعا، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ لاۋازىمدىڭ وكىلەتتىكتى قىزمەتتەن تىس ماقساتتاردا پايدالانۋىنا جول بەرمەۋگە جاردەمدەسەتىن اكىمشىلىك راسىمدەردى بەلگىلەۋگە باعىتتالعان، ق ر «اكىمشىلىك راسىمدەر تۋرالى» 2000 جىلعى 27-قاراشادا قابىلدانعان زاڭى قامتاماسىز ەتەدى. وسى زاڭنىڭ 6-بابىنىڭ 4-تارماعىنا سايكەس «قابىلدانعان شەشىمدەردى ۋاقىتشا جانە تولىق ورىنداۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك ورگان نەمەسە لاۋازىمدى تۇلعا ولاردىڭ ورىندالۋىنا باقىلاۋدى جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس».

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

قىزىلوۆ م. — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك قۇقىعى

---