زات ەسىمنىڭ سويلەمدەگى قىزمەتى
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ارىس اۋدانى،
م.شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: زات ەسىمنىڭ سويلەمدەگى قىزمەتى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1.بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا زات ەسىمنىڭ سينتاكسيستىك قىزمەتى تۋرالى لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرۋ، جاتتىعۋ جۇمىستارى ارقىلى بەكىتۋ.
2.تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ادەپتىلىككە، ىزگىلىككە تاربيەلەۋ.
3.دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ سينتاكسيستىك تالداۋ جاساۋ داعدىلارىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءادىس-تاسىلى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ، جاتتىعۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: لينگۆيستيكالىق كەستە
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ادەبيەتى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى.ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1.وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
2.وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ
3.وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ: جىكتىك جالعاۋى تۋرالى تۇسىنىك. 50-جاتتىعۋ.
III. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
1.تاقتاعا جازىلعان مىسالدار ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
1.تاۋلاردان وزەن اعار سارقىراعان.
2 اق باستى الاتاۋدىڭ جامبىلىمىن
3. دايراباي ءارى كۇيشى، ءانشى، اقىن (قانداي؟) ادام بولعان.
4. كوك تورعىن كوكشەتاۋدى مۇنار باسقان، باستارى كوككە بايلاپ بۇلتتان اسقان. (س.سەيفۋللين)
5. كوككە قاراي قانات قاعىپ، اققۋ كەتتى بۇلدىراپ
2. وقۋشىلارعا تەوريالىق ءبىلىم بەرۋ.
زات ەسىمنىڭ سويلەمدەگى قىزمەتى ونىڭ قاي سەپتىك جالعاۋىندا جۇمسالۋىنا بايلانىستى.
زات ەسىم اتاۋ سەپتىكتە تۇرىپ، كىم؟ نە؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ، سويلەمدە ويدىڭ يەسى بولادى. مىسالى: تاۋلاردان وزەن اعار سارقىراعان. (ى.التىنسارين) بۇل سويلەمدە وزەن ءسوزى اتاۋ سەپتىكتە تۇرىپ (نە اعار؟)، باستاۋىش قىزمەتىن اتقارىپ تۇر.
زات ەسىم جىكتەلىپ كەلىپ، سويلەمنىڭ بايانداۋىشى دا بولادى. 3-جاقتا جىكتەلگەن ءسوزدىڭ جىكتىك جالعاۋى بولمايدى. مىسالى؛ اق باستى الاتاۋدىڭ جامبىلىمىن. (جامبىل) ىنتىماق-اق وتپەس ساۋىت. (ماتەل) بۇل سويلەمدەردە جامبىلىمىن (مەن كىممىن؟)،ساۋىت (ىنتىماق-نە؟) دەگەن سوزدەر 1 جانە 3 جاقتا جىكتەلىپ كەلىپ، بايانداۋىش بولىپ تۇر.
زات ەسىم ىلىك سەپتىكتە نەمەسە ءتۇبىر تۇلعادا تۇرىپ، انىقتاۋىش بولادى. مىسالى: ابايدىڭ قوناقتارى ىمىرت جابىلار كەزدە عانا كورىندى. (م.اۋەزوۆ) دايراباي ءارى كۇيشى، ءانشى، اقىن (قانداي؟) ادام بولعان. مۇنداعى زات ەسىمدەر تۋىندى جانە نەگىزگى ءتۇبىر تۇلعادا تۇرىپ، انىقتاۋىش قىزمەتىن اتقارىپ تۇر.
زات ەسىم تابىس سەپتىكتە جانە بارىس، جاتىس، شىعىس، كومەكتەس سەپتىكتەردە تۇرىپ، تولىقتاۋىش تا بولادى. مىسالى: كوك تورعىن كوكشەتاۋدى مۇنار باسقان، باستارى كوككە بايلاپ بۇلتتان اسقان. (س.سەيفۋللين) بۇل سويلەمدە كوكشەتاۋدى (نەنى مۇنار باسقان؟) تابىس سەپتىكتە تۇرىپ، بۇلتتان (نەدەن اسقان؟) شىعىس سەپتىكتە كەلىپ، تولىقتاۋىش بولىپ تۇر.
زات ەسىم بارىس، جاتىس، شىعىس، كومەكتەس سەپتىكتەردە تۇرىپ نەمەسە ءتۇبىر تۇلعادا مەزگىلدىك، مەكەن-باعىتتىق، سەەپ-ماقساتتىق ماندەگى شىلاۋلارمەن تىركەسىپ كەلىپ، پىسىقتاۋىش تا بولادى: مىسالى: ورماننىڭ وڭتۇستىك جاق بۇيىرىنەن جول شىقتى ايداھارداي يىرىلگەن. (س.ماۋلەنوۆ) كوككە قاراي قانات قاعىپ، اققۋ كەتتى بۇلدىراپ (س.سەيفۋللين) بۇل سويلەمدەردە بۇيىرىنەن (قايدان جول شىقتى؟) شىعىس سەپتىكتە، ال كوككە قاراي (قايدا؟ قانات قاعىپ؟) بارىس سەپتىكتەگى ءسوزدىڭ ۇستىنە قاراي شىلاۋى تىركەسىپ، پىسىقتاۋىش بولىپ تۇر.
قوسىمشا تۇسىنىك.
باستاۋىش سىنىپتاردا سويلەم مۇشەلەرى تۇرلاۋلى جانە تۇرلاۋسىز مۇشەلەر دەپ ەكىگە ءبولىپ وقىتىلعانى بەلگىلى. سويلەمنىڭ تۇرلاۋلى مۇشەلەرىنە باستاۋىش پەن بايانداۋىش، تۇرلاۋسىز مۇشەلەرىنە انىقتاۋىش، تولىقتاۋىش، پىسقتاۋىش جاتاتىن.
سويلەمدەگى ءاربىر تولىق ماعىنالى ءسوز تۇرلەنىپ كەلىپ، بەلگىلى ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرەدى دە، سويلەمنىڭ ءبىر مۇشەسىنىڭ قىزمەتىن اتقارادى. ماسەلەن، باستاۋىش كىم؟ نە؟ كىمدەر؟ نەلەر؟ كىمىم؟ نەم؟ قايسىسى؟ قانشاسى؟ نەشەۋى؟ دەگەن سياقتى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى دە، بايانداۋىش بىلدىرەتىن ءىس-قيمىلدىڭ يەسى بولادى. مىسالى: مەنىڭ تۋعان جەرىم- الماتى. اكەسى-قۇرىلىسشى.
بايانداۋىش باستاۋىشتىڭ اتقارعان ءىس-قيمىلىن نەمەسە باستاۋىشتىڭ كىم، نە ەكەندىگىن كورسەتەدى. بايانداۋىشقا سۇراق باستاۋىشپەن بايلانىستىرىلا جانە قاي ءسوز تابىنان جاسالعانىنا قاراي قويىلادى. مىسالى: ەر جولداسى-تاۋەكەل. (ەر جولداسى نە؟) قىزدىڭ بەلبەۋى ادەمى. (بەلبەۋى قانداي؟) اعاسى-ستۋدەنت. (اعاسى كىم؟) ت.ب.
انىقتاۋىش-زات ەسىمنەن نەمەسە زات ەسىم ورنىنا جۇرەتىن باسقا دا ءسوز تاپتارىنان بولعان مۇشەلەرمەن بايلانىسىپ، ولاردى سىن-ساپا،
سان-مولشەر، مەنشىكتىلىك-تاۋەلدىلىك جاعىنان سيپاتتايتىن تۇرلاۋسىز مۇشە. انىقتاۋىش قانداي؟ قاي؟ قانشا؟ نەشە؟ كىمنىڭ؟ نەنىڭ؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. مىسالى: ءور التايعا، ارۋ التايعا كوكتەم كەلدى. (قانداي التايعا، قاي التايعا؟) التاي كەۋدەسىنەن ەكى ءجۇز وزەن ارقىراپ، ەتەككە ەنتەلەي قۇلايدى. (قانشا وزەن؟)
تولىقتاۋىش-سويلەمدە ءوزى تولىقتايتىن مۇشەسىمەن تابىس، بارىس، شىعىس، كومەكتەس سەپتىكتەرىنىڭ بىرىندە تۇرىپ، ونىمەن زاتتىق ۇعىمدا بايلانىساتىن تۇرلاۋسىز مۇشە. سوندىقتان تولىقتاۋىش كىمدى؟ نەنى؟ كىمگە؟ نەگە؟ كىمنەن؟ نەدەن؟ كىمدە؟ نەدە؟ كىممەن؟ نەمەن؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. مىسالى: ساعيت اق ورامالعا تۇيىلگەن ءبىر نارسەنى قولىنا ۇستاتىپ كەتتى. (س.م.) (نەگە تۇيىلگەن؟ نەنى ۇستاتىپ كەتتى؟ نەگە ۇستاتىپ كەتتى؟) اباي مۇنى ءبىلىپ ءجۇر ەدى. (م.ءا.) (نەنى ءبىلىپ ءجۇر ەدى؟)
پىسىقتاۋىش-سويلەمدە ەتىستىكتەن بولعان مۇشەلەرمەن بايلانىسقا ءتۇسىپ، ءىس-قيمىلدىڭ امالىن، مەزگىلىن، مەكەنىن، سەبەبىن، ماقساتىن، سان-مولشەرلىك سيپاتىن بىلدىرەتىن تۇرلاۋسىز مۇشە. پىسىقتاۋىش قايدا؟ قايدان؟ قاشان؟ قالاي؟ ءقايتىپ؟ نە ءۇشىن؟ نە ماقساتپەن؟ نە سەبەپتەن؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. مىسالى: ەرتەڭ ول قارقارالىعا جۇرمەك. (م.ءا.) (قاشان جۇرمەك؟ قايدا جۇرمەك؟) ءبىز جەمىستى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن اسىعايىق. (ز.ش.) (نە ءۇشىن اسىعايىق؟)
3. لينگۆيستيكالىق كەستە ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
1. سەنىڭ اتىڭ تۇرا تۇرسىن،
مەنىڭ اتىم جۇرە تۇرسىن.
2. ونەر الدى –قىزىل ءتىل.
3. شەبەردىڭ قولى ورتاق.
شەشەننىڭ ءتىلى ورتاق.
4. وتان وتتان دا ىستىق.
5. كوككە قاراي قانات قاعىپ،
اققۋ كەتتى بۇلدىراپ.
(س.س.)
IV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
وقۋلىقپەن جۇمىس
49-جاتتىعۋ (جازباشا)
ءماتىندى وقىپ، قۇرامىنداعى زات ەسىمدەردىڭ قاي سەپتىكتە تۇرعانىن جانە قاي سويلەمنىڭ قاي مۇشەسى ەكەنىن ايتىڭدار.
ۇلگى: پاراشيۋتپەن-كومەكتەس سەپتىگىندە، سويلەمدە تولىقتاۋىش قىزمەتىن اتقارىپ تۇر.
پاراشيۋت.
پاراشيۋتپەن، ۇشاقتان سەكىرۋگە قۇمار بولدىم. وسى ويىمدى ورىنداۋعا تىرىستىم. اۋەلى پاراشيۋتپەن مۇنارادان سەكىرىپ ۇيرەندىم. سودان كەيىن ۇشاقتان سەكىرۋگە تالپىندىم. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ بەلىمە پاراشيۋت بايلاپ ۇشاققا ءمىندىم. ۇشاق جەردەن ەكى كيلومەتردەي بيىككە كوتەرىلدى. مەن سەكىرۋگە ازىرلەنىپ، ەپتەپ ۇشاقتىڭ قاناتىنا شىقتىم. سول كەزدە ۇشقىش قولىن كوتەردى. ۇشاقتىڭ قاناتىنان تومەن قاراي سەكىردىم. ازدان كەيىن ءبىر سەلوسىنىڭ قاسىنا كەلىپ ءتۇستىم.
(ت.بيگەلدينوۆ)
50-جاتتىعۋ (اۋىزشا)
قورالار قالادى قاڭىراپ،
ەرتەمەن قوي ءورىپ كەتەدى،
موماقان قوزىلار ماڭىراپ،
ۇندەرى كوش جەرگە جەتەدى.
(ق.مىرزالييەۆ)
51-جاتتىعۋ (جازباشا)
ۇلگى: ءى مەن دارىگەرمىن. ءبىز دارىگەرمىز.
ءىى سەن دارىگەرسىڭ. سەندەر دارىگەرسىڭدەر.
ءسىز دارىگەرسىز سىزدەر دارىگەرسىزدەر
ءىىى ول – دارىگەر ولار – دارىگەرلەر
دارىگەر. ازامات. ينجەنەر. وقۋشى.
52-جاتتىعۋ.
سينتاكسيستىك تالداۋ جاساۋ.
اۋىلدىڭ شەتكەرى جاعىندا شاعىن وزەن اعىپ جاتىر. وزەننىڭ ۇستىنە كوپىر ورنالاسقان. كوپىردىڭ جيەگى سەمەنتپەن بەكىتىلگەن. كوپىر ۇستىندە اعىلىپ جاتقان ماشينالار. جامال دوڭەستىڭ توبەسىندە تۇر. كەشكە اۋادا ەسىك الدىندا ەركىن سويلەسكەن ءۇي ءىشىنىڭ اڭگىمەسى جامالدىڭ قۇلاعىنا انىق ەستىلەدى. اۋىلدىڭ سىرتىنداعى جولمەن جولاۋشىلار كەتىپ بارادى.
V .ۇيگە تاپسىرما بەرۋ: 53 - جاتتىعۋ
زات ەسىمنىڭ سويلەمدەگى قىزمەتى
VI. وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىن باعالاۋ.
م.شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: زات ەسىمنىڭ سويلەمدەگى قىزمەتى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1.بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا زات ەسىمنىڭ سينتاكسيستىك قىزمەتى تۋرالى لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرۋ، جاتتىعۋ جۇمىستارى ارقىلى بەكىتۋ.
2.تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ادەپتىلىككە، ىزگىلىككە تاربيەلەۋ.
3.دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ سينتاكسيستىك تالداۋ جاساۋ داعدىلارىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءادىس-تاسىلى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ، جاتتىعۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: لينگۆيستيكالىق كەستە
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ادەبيەتى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى.ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1.وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
2.وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ
3.وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ: جىكتىك جالعاۋى تۋرالى تۇسىنىك. 50-جاتتىعۋ.
III. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
1.تاقتاعا جازىلعان مىسالدار ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
1.تاۋلاردان وزەن اعار سارقىراعان.
2 اق باستى الاتاۋدىڭ جامبىلىمىن
3. دايراباي ءارى كۇيشى، ءانشى، اقىن (قانداي؟) ادام بولعان.
4. كوك تورعىن كوكشەتاۋدى مۇنار باسقان، باستارى كوككە بايلاپ بۇلتتان اسقان. (س.سەيفۋللين)
5. كوككە قاراي قانات قاعىپ، اققۋ كەتتى بۇلدىراپ
2. وقۋشىلارعا تەوريالىق ءبىلىم بەرۋ.
زات ەسىمنىڭ سويلەمدەگى قىزمەتى ونىڭ قاي سەپتىك جالعاۋىندا جۇمسالۋىنا بايلانىستى.
زات ەسىم اتاۋ سەپتىكتە تۇرىپ، كىم؟ نە؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ، سويلەمدە ويدىڭ يەسى بولادى. مىسالى: تاۋلاردان وزەن اعار سارقىراعان. (ى.التىنسارين) بۇل سويلەمدە وزەن ءسوزى اتاۋ سەپتىكتە تۇرىپ (نە اعار؟)، باستاۋىش قىزمەتىن اتقارىپ تۇر.
زات ەسىم جىكتەلىپ كەلىپ، سويلەمنىڭ بايانداۋىشى دا بولادى. 3-جاقتا جىكتەلگەن ءسوزدىڭ جىكتىك جالعاۋى بولمايدى. مىسالى؛ اق باستى الاتاۋدىڭ جامبىلىمىن. (جامبىل) ىنتىماق-اق وتپەس ساۋىت. (ماتەل) بۇل سويلەمدەردە جامبىلىمىن (مەن كىممىن؟)،ساۋىت (ىنتىماق-نە؟) دەگەن سوزدەر 1 جانە 3 جاقتا جىكتەلىپ كەلىپ، بايانداۋىش بولىپ تۇر.
زات ەسىم ىلىك سەپتىكتە نەمەسە ءتۇبىر تۇلعادا تۇرىپ، انىقتاۋىش بولادى. مىسالى: ابايدىڭ قوناقتارى ىمىرت جابىلار كەزدە عانا كورىندى. (م.اۋەزوۆ) دايراباي ءارى كۇيشى، ءانشى، اقىن (قانداي؟) ادام بولعان. مۇنداعى زات ەسىمدەر تۋىندى جانە نەگىزگى ءتۇبىر تۇلعادا تۇرىپ، انىقتاۋىش قىزمەتىن اتقارىپ تۇر.
زات ەسىم تابىس سەپتىكتە جانە بارىس، جاتىس، شىعىس، كومەكتەس سەپتىكتەردە تۇرىپ، تولىقتاۋىش تا بولادى. مىسالى: كوك تورعىن كوكشەتاۋدى مۇنار باسقان، باستارى كوككە بايلاپ بۇلتتان اسقان. (س.سەيفۋللين) بۇل سويلەمدە كوكشەتاۋدى (نەنى مۇنار باسقان؟) تابىس سەپتىكتە تۇرىپ، بۇلتتان (نەدەن اسقان؟) شىعىس سەپتىكتە كەلىپ، تولىقتاۋىش بولىپ تۇر.
زات ەسىم بارىس، جاتىس، شىعىس، كومەكتەس سەپتىكتەردە تۇرىپ نەمەسە ءتۇبىر تۇلعادا مەزگىلدىك، مەكەن-باعىتتىق، سەەپ-ماقساتتىق ماندەگى شىلاۋلارمەن تىركەسىپ كەلىپ، پىسىقتاۋىش تا بولادى: مىسالى: ورماننىڭ وڭتۇستىك جاق بۇيىرىنەن جول شىقتى ايداھارداي يىرىلگەن. (س.ماۋلەنوۆ) كوككە قاراي قانات قاعىپ، اققۋ كەتتى بۇلدىراپ (س.سەيفۋللين) بۇل سويلەمدەردە بۇيىرىنەن (قايدان جول شىقتى؟) شىعىس سەپتىكتە، ال كوككە قاراي (قايدا؟ قانات قاعىپ؟) بارىس سەپتىكتەگى ءسوزدىڭ ۇستىنە قاراي شىلاۋى تىركەسىپ، پىسىقتاۋىش بولىپ تۇر.
قوسىمشا تۇسىنىك.
باستاۋىش سىنىپتاردا سويلەم مۇشەلەرى تۇرلاۋلى جانە تۇرلاۋسىز مۇشەلەر دەپ ەكىگە ءبولىپ وقىتىلعانى بەلگىلى. سويلەمنىڭ تۇرلاۋلى مۇشەلەرىنە باستاۋىش پەن بايانداۋىش، تۇرلاۋسىز مۇشەلەرىنە انىقتاۋىش، تولىقتاۋىش، پىسقتاۋىش جاتاتىن.
سويلەمدەگى ءاربىر تولىق ماعىنالى ءسوز تۇرلەنىپ كەلىپ، بەلگىلى ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرەدى دە، سويلەمنىڭ ءبىر مۇشەسىنىڭ قىزمەتىن اتقارادى. ماسەلەن، باستاۋىش كىم؟ نە؟ كىمدەر؟ نەلەر؟ كىمىم؟ نەم؟ قايسىسى؟ قانشاسى؟ نەشەۋى؟ دەگەن سياقتى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى دە، بايانداۋىش بىلدىرەتىن ءىس-قيمىلدىڭ يەسى بولادى. مىسالى: مەنىڭ تۋعان جەرىم- الماتى. اكەسى-قۇرىلىسشى.
بايانداۋىش باستاۋىشتىڭ اتقارعان ءىس-قيمىلىن نەمەسە باستاۋىشتىڭ كىم، نە ەكەندىگىن كورسەتەدى. بايانداۋىشقا سۇراق باستاۋىشپەن بايلانىستىرىلا جانە قاي ءسوز تابىنان جاسالعانىنا قاراي قويىلادى. مىسالى: ەر جولداسى-تاۋەكەل. (ەر جولداسى نە؟) قىزدىڭ بەلبەۋى ادەمى. (بەلبەۋى قانداي؟) اعاسى-ستۋدەنت. (اعاسى كىم؟) ت.ب.
انىقتاۋىش-زات ەسىمنەن نەمەسە زات ەسىم ورنىنا جۇرەتىن باسقا دا ءسوز تاپتارىنان بولعان مۇشەلەرمەن بايلانىسىپ، ولاردى سىن-ساپا،
سان-مولشەر، مەنشىكتىلىك-تاۋەلدىلىك جاعىنان سيپاتتايتىن تۇرلاۋسىز مۇشە. انىقتاۋىش قانداي؟ قاي؟ قانشا؟ نەشە؟ كىمنىڭ؟ نەنىڭ؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. مىسالى: ءور التايعا، ارۋ التايعا كوكتەم كەلدى. (قانداي التايعا، قاي التايعا؟) التاي كەۋدەسىنەن ەكى ءجۇز وزەن ارقىراپ، ەتەككە ەنتەلەي قۇلايدى. (قانشا وزەن؟)
تولىقتاۋىش-سويلەمدە ءوزى تولىقتايتىن مۇشەسىمەن تابىس، بارىس، شىعىس، كومەكتەس سەپتىكتەرىنىڭ بىرىندە تۇرىپ، ونىمەن زاتتىق ۇعىمدا بايلانىساتىن تۇرلاۋسىز مۇشە. سوندىقتان تولىقتاۋىش كىمدى؟ نەنى؟ كىمگە؟ نەگە؟ كىمنەن؟ نەدەن؟ كىمدە؟ نەدە؟ كىممەن؟ نەمەن؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. مىسالى: ساعيت اق ورامالعا تۇيىلگەن ءبىر نارسەنى قولىنا ۇستاتىپ كەتتى. (س.م.) (نەگە تۇيىلگەن؟ نەنى ۇستاتىپ كەتتى؟ نەگە ۇستاتىپ كەتتى؟) اباي مۇنى ءبىلىپ ءجۇر ەدى. (م.ءا.) (نەنى ءبىلىپ ءجۇر ەدى؟)
پىسىقتاۋىش-سويلەمدە ەتىستىكتەن بولعان مۇشەلەرمەن بايلانىسقا ءتۇسىپ، ءىس-قيمىلدىڭ امالىن، مەزگىلىن، مەكەنىن، سەبەبىن، ماقساتىن، سان-مولشەرلىك سيپاتىن بىلدىرەتىن تۇرلاۋسىز مۇشە. پىسىقتاۋىش قايدا؟ قايدان؟ قاشان؟ قالاي؟ ءقايتىپ؟ نە ءۇشىن؟ نە ماقساتپەن؟ نە سەبەپتەن؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. مىسالى: ەرتەڭ ول قارقارالىعا جۇرمەك. (م.ءا.) (قاشان جۇرمەك؟ قايدا جۇرمەك؟) ءبىز جەمىستى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن اسىعايىق. (ز.ش.) (نە ءۇشىن اسىعايىق؟)
3. لينگۆيستيكالىق كەستە ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
1. سەنىڭ اتىڭ تۇرا تۇرسىن،
مەنىڭ اتىم جۇرە تۇرسىن.
2. ونەر الدى –قىزىل ءتىل.
3. شەبەردىڭ قولى ورتاق.
شەشەننىڭ ءتىلى ورتاق.
4. وتان وتتان دا ىستىق.
5. كوككە قاراي قانات قاعىپ،
اققۋ كەتتى بۇلدىراپ.
(س.س.)
IV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
وقۋلىقپەن جۇمىس
49-جاتتىعۋ (جازباشا)
ءماتىندى وقىپ، قۇرامىنداعى زات ەسىمدەردىڭ قاي سەپتىكتە تۇرعانىن جانە قاي سويلەمنىڭ قاي مۇشەسى ەكەنىن ايتىڭدار.
ۇلگى: پاراشيۋتپەن-كومەكتەس سەپتىگىندە، سويلەمدە تولىقتاۋىش قىزمەتىن اتقارىپ تۇر.
پاراشيۋت.
پاراشيۋتپەن، ۇشاقتان سەكىرۋگە قۇمار بولدىم. وسى ويىمدى ورىنداۋعا تىرىستىم. اۋەلى پاراشيۋتپەن مۇنارادان سەكىرىپ ۇيرەندىم. سودان كەيىن ۇشاقتان سەكىرۋگە تالپىندىم. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ بەلىمە پاراشيۋت بايلاپ ۇشاققا ءمىندىم. ۇشاق جەردەن ەكى كيلومەتردەي بيىككە كوتەرىلدى. مەن سەكىرۋگە ازىرلەنىپ، ەپتەپ ۇشاقتىڭ قاناتىنا شىقتىم. سول كەزدە ۇشقىش قولىن كوتەردى. ۇشاقتىڭ قاناتىنان تومەن قاراي سەكىردىم. ازدان كەيىن ءبىر سەلوسىنىڭ قاسىنا كەلىپ ءتۇستىم.
(ت.بيگەلدينوۆ)
50-جاتتىعۋ (اۋىزشا)
قورالار قالادى قاڭىراپ،
ەرتەمەن قوي ءورىپ كەتەدى،
موماقان قوزىلار ماڭىراپ،
ۇندەرى كوش جەرگە جەتەدى.
(ق.مىرزالييەۆ)
51-جاتتىعۋ (جازباشا)
ۇلگى: ءى مەن دارىگەرمىن. ءبىز دارىگەرمىز.
ءىى سەن دارىگەرسىڭ. سەندەر دارىگەرسىڭدەر.
ءسىز دارىگەرسىز سىزدەر دارىگەرسىزدەر
ءىىى ول – دارىگەر ولار – دارىگەرلەر
دارىگەر. ازامات. ينجەنەر. وقۋشى.
52-جاتتىعۋ.
سينتاكسيستىك تالداۋ جاساۋ.
اۋىلدىڭ شەتكەرى جاعىندا شاعىن وزەن اعىپ جاتىر. وزەننىڭ ۇستىنە كوپىر ورنالاسقان. كوپىردىڭ جيەگى سەمەنتپەن بەكىتىلگەن. كوپىر ۇستىندە اعىلىپ جاتقان ماشينالار. جامال دوڭەستىڭ توبەسىندە تۇر. كەشكە اۋادا ەسىك الدىندا ەركىن سويلەسكەن ءۇي ءىشىنىڭ اڭگىمەسى جامالدىڭ قۇلاعىنا انىق ەستىلەدى. اۋىلدىڭ سىرتىنداعى جولمەن جولاۋشىلار كەتىپ بارادى.
V .ۇيگە تاپسىرما بەرۋ: 53 - جاتتىعۋ
زات ەسىمنىڭ سويلەمدەگى قىزمەتى
VI. وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىن باعالاۋ.
You Might Also Like
