InfoHub Logo

Аударма – адамдар арасындағы қарым-қатынас жасауға мүмкіндік туғызатын, ежелден бар болған мамандықтардың бірі әрі бірегейі. Аударманы әрқашан аударма теоретиктері сан қырлы, күрделі құбылыс ретінде санаған. Себебі, аударманың негізі – мәтін деп алсақ, көбіне ондағы тілдік ерекшеліктер мен белгілер тікелей тіл біліміне, яғни лингвистикаға қатысты болып келеді. Ал, жазбаша аудармада көркем әдебиетті аудару әдебиет саласымен тығыз байланысты. Ауызша аудармаға келер болсақ, аударманың бұл түрі ғылым, саясат, әскер, медицина тіпті психология саласына да  қатысты.

Аударма ісі аудармашыда нақты жеке қасиеттер, білім, дағдылар мен қабілеттердің болуымен қалыптасады. Ауызша аударма саласында екі негізгі түрін ажыратуға болады, олар: синхронды аударма және ілеспе аударма. Сихронды аударма – сөйлеп тұрған баяндамашы немесе шешенмен бірге, қосарласа қатар аударатын ауызша аударманың күрделі әрі қиын саласы. Бұл аударма түрінің қиын, күрделі болуының басты себебі – аудармашы бір емес, бірнеше үдерісті бір мезетте басынан өткізетіне байланысты. Яғни, сөйлеушіні құлаққап арқылы тыңдау, ақпаратты ойда талдау, сол хабарламаны тыңдаушыға микрофон арқылы жіберу. Сонымен қатар, бұл үдеріс сөйлеушінің дауыс темпімен қатар жүзеге асады. Аудармадағы темп жағдайдың сипатына әрі сөйлеушінің жеке ерекшеліктеріне де байланысты. Аудармашы бұл жағдайда темпті өзгертуге ешқандай мүмкіндігі жоқ, дегенмен, аудармашыға өзінің ауызша аудармасын нақты бір уақыт аралықтарында жасауы керек. Тәжірибе кезінде бұл өте қиын болады.

Синхронды аударманы үйрететін кәсіби бағдарламалар әлемнің көптеген университеттер бар, оларға Канададағы Оттава университетін, Мәскеудегі Мориса Тореза атындағы Лингвистикалық университетті, Женевадағы Аудармашылардың жоғарғы мектебін жатқызуға болады. Синхронды аударманы үйренуге білім курстарында екі жыл кетеді. Ал шынында, бұл курсты одан ерте аяқтау мүмкін емес нәрсе. Сонымен бірге, үйренгеннен кейін студенттер алған білімдерін тәжірибелік сабақтарда жалғастырады, және сосын ғана бастапқы сатыда синхронды аударма жасауға кірісуге болады.

Ресейлік оқу орындары синхронды аударманы үйретуді 1979 жылы жарыққа шыққан А.Ф.Ширяевтің әдістемесіне сүйенеді. Заманауи лингвистика синхронды аударманы үйренудің төрт негізгі шарттарын бөліп қарастырады:

1. Парақтан ауызша аудару техникаларын меңгергергеннен кейін, тәжірибеде аударма және тілдік дағдыларды міндетті түрде жетілдіру.
2. Бір мезетте түпнұсқа мәтінін қабылдап, мәтінді тұжырымдау мен оны жеткізуде үздіксіз тәжірибе жасау
3. Аударма мәтінін тұжырымдауда әрі жеткізуде сөйлеушінің сөзінен қалып отыру дағдысын қалыптастыру
4. Синхронды аудармада кең таралған қателіктерді жаттығулар арқылы түзету жүргізу (әсіресе, саяси, заңгерлік және экономикаға қатысты мәтіндерде).

Ауызша аудармашыдан шет тілін белсенді меңгерудің жоғары деңгейі талап етіледі. Бұл тек аударма мәтініне ғана емес, шет тілдегі ауызша тілдік дағдыларды(дұрыс дыбыстау, нақты дикция). Жазбаша аудармашыға қарағанда, ауызша аудармашыда сөздікті қолдану, әріптестерімен ақылдасу, ғаламтордан аударма нұсқасын іздеу сынды жеңілдіктер жоқ. Ол барлық шешімдерді тығыз уақыт шектеулерінде қабылдап, алдын ала болжау мүмкін болмаған қиын жағдайлардан лайықты түрде шыға алуы керек.

Дегенмен де, ауызша аудармашыдан терминдердің терең сәйкестігі, стилдерді ажырату, орфографияның әр қырын білу, пунктуацияны дұрыс қоя білу талап етілмейді. Негізінен, ол қандай да бір шикі материалды өз ойынан шығарады. Сонымен қатар, оның негізгі міндеті – мүмкіндігінше мағынасын бұрмалаусыз әрі маңызды қателіктерсіз жанды қарым-қатынаспен қамтамасыз ету.  

Ауызша аударманың кәсіби дағдыларын қалай меңгеруге болады? Аудармашыны дайындау – ауызшаға да, жазбашаға да міндетті кезеңдерді қамтиды.

1. Жалпытілдік дайындық

Аударманы «нөлден» байыпты, толық білу мүмкін емес. Аударманы үйрену үшін жоғарғы деңгей емес, шет тілін кәсіби түрде меңгеруі қажет: бұл шет тілінде кейбір нәрселерді айта алу ғана емес, барлық тілдік белгілерді сауатты әрі саналы түрде қолдану. Болашақ аудармашы сол секілді немесе басқа жағдайда неге дәл осылай айту керек екенін білуі керек, ал басқаша айтқанда, мәтіннің түрлі мағыналық ренктерін сезіне отырып, аударманың әр түрлі нұсқаларын ұсына білуі қажет. Сондықтан да, шет тілін толық тереңдікте білу аударманы үйренушіге негізгі іргетас болып табылады.

2. Теориялық негіздерді және бастапқы аударма дағдыларын меңгеру

Аударма тек қолданбалы пән болғандықтан, аударма тарихы мен теориясын білу, әдетте, аударма үдерісімен сәтті айналысу үшін шешуші мәнге ие емес. Кейде аударманың "теориясы" дәрежесіне көтерілетін көптеген нәрсе-бұл аудармашының кейбір типтік жағдайларда қалай әрекет етуі керек екендігі туралы практикалық ұсыныстардың тізімі. Бірақ күн сайын аудармашы шешуі керек міндеттер соншалықты әр түрлі, сондықтан өмірдің барлық жағдайларына "теорияны" болжау мүмкін емес.

3. Жазбаша және ауызша аударма дағдыларының өзара тәуелділігі

Әрине, әрбір аудармашы жеке қалауы мен өмірлік жағдайларына қарай жазбаша немесе ауызша аудармаға мамандануға құқығы бар. Дегенмен, нағыз кәсіпқой және бұл жағдайда аударманың осы және басқа түрін кәсіби деңгейде білуі керек. Өйткені, аудармашыдан ауызша аударылған іс-шараның бағдарламасын немесе қарым-қатынастың мәтінін жазбаша түрде аударуды сұрайтын жағдайлар жиі кездеседі (әрине, бұл ауызша аудармаға зиян тигізбеуі керек). Сол сияқты, жазбаша аудармашы ауызша аудармаға көмек сұраған жағдайда болуы мүмкін. Шет тілінде жазбаша және ауызша сөйлеу-бұл кәсіби тілді меңгерудің ажырамас бөлігі. Жазбаша және ауызша аударма дағдылары екі байланыс ыдысына ұқсас. Аудармашының жазбаша аудармаларды орындау кезінде алатын және жасайтын барлық нәрселері сол тақырыптағы ауызша аудармада пайдалы болуы мүмкін.

Тәжірибеде қолдануға болатын ресурстардан төмендегілер ұсынылады:

• https://webgate.ec.europa.eu/sr/ – Speech repository ЕК аудармашыларымен дайындалған Еуропалық комиссияның ресурсы, қазір барлығына қол жетімді. Онымен қалай жұмыс жасауға болады? Үйреніп жатқан тіліңізді, деңгейіңізді таңдайсыз, сосын аудармаға кез келген тақырыпты таңдайсыз да видеоны қосып, аудара бересіз.
• http://www.speechpool.net/ru/ – тағы бір керемет аудармашының керемет сайты, ол студенттерге көмектесу ниетімен жаттығу үшін тілдер тобын құрған
• http://www.ted.com/ – бұл ресурс жайлы естіген шығарсыз, бірақ аудармада қолданбаған болуыңыз мүмкін, ендеше байқап көріңіз
• http://www.americanrhetoric.com/speechbank.htm – өте ауқымды америкалық саясаткерлердің сөздері(америкалық ағылшын акцентін түсінуге таптырмас сайт, әрі барлық баяндамаларға скрипт енгізілген, өзіңізді тексеруге мүмкіндігіңіз бар)
• http://www.un.org/en/ga/meetings/ – және тағы бір керемет БҰҰ-ның сайты, мұнда барлық ресми тілдерде отырыстар мен сессиялардың видео және аудио нұсқасын салады. Қорыта келе, ауызша аударманы тілдік машықтарды кәсіби деңгейде дамыта отырып үйренуге болады.

Бексұлтан Д., Қаныбеков Ә.,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 1-курс магистранты;

Жанатаев Д., Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері

---