InfoHub Logo

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің
“География және табиғатты пайдалану” факультетінің
оқытушысы Оразбаева Назгүл Кеңесқызы

Адамдар карталарды ежелден бері қолданып келеді. Бірақ ХХ ғасырдың аяғынан бастап, карталарды құру процесіне ГАЖ белсенді енгізілгеннен бастап, әдеттегі картографиялық бейнелерден басқа, кеңістіктік деректер модельдерінің жаңа түрлері пайда бола бастады. Олардың саны артып келеді, жаңа терминологияға, жіктеулерге, стандарттарға және т.б. қажеттілік пайда болады, геоақпараттық картография, геоматика, геоиконика сияқты ұғымдар қазіргі картографияда өз орнын алды.

Геоақпараттық картографиялау (ГК) - шамамен 25 жыл бұрын пайда болған салыстырмалы түрде жаңа ұғым. Жарияланымдар тізімінде геоақпараттық картографиялаудың теориялық негіздерін кешенді қарастыруға тек екі дерек көзі ғана арналған: А.М. Берлянт пен И. К. Лурьенің жұмыстары. Негізінде кейбір картографтар мен геоинформатиктер ГАЖ-да классикалық картография мен деректерді визуализациялауды бөлісе отырып, ГК ұғымын қолданбайды немесе қабылдамайды немесе керісінше ГАЖ-ды құру арқылы геоақпараттық картография ұғымын алмастырады. Анықтама бойынша, "геоақпараттық картография – бұл ГАЖ және картографиялық мәліметтер мен білім базаларына негізделген карталарды құру және пайдалану". Егер соңғы 25 жылда орын алған карталарды құру технологиясындағы, гео– бейнелердің алуан түрлілігіндегі, кеңістікті бейнелеу әдістеріндегі және т.б. өзгерістерді қарастыратын болсақ, онда ГК-бұл қазіргі заманғы интеграциялық картографиялау.

Шетелдік басылымдарда геоақпараттық картография сияқты ұғым" таза түрде " кездеспейді. Әдетте, карталарды құру және пайдалану мәселелері әдебиетте (оның ішінде геоақпараттық тақырыптарда) классикалық картография тұрғысынан бөлек қарастырылады, ал осы екі пәндік саланың (картография және геоақпараттық) білімін синтездеу мәселелеріне назар аударылмайды. Бірақ "геоматика (geomatics)" термині деректерді өңдеуге, геожүйелерді талдауға, автоматтандырылған картаға түсіруге арналған ақпараттық технологияларды, мультимедиа мен телекоммуникация құралдарын қолдану жиынтығы кең таралған. Карталарды құрудың әдістері мен технологиялық әдістері, сондай-ақ олардың түрлерінің әртүрлілігі өзгергені анық. Шын мәнінде, қазіргі заманғы картография дәстүрлі классикалық картографияда жинақталған барлық нәрселермен бірге картографиялық модельдерді құрудың және ұсынудың заманауи тәсілдерін қамтуы керек.

Геоақпараттық картографияның проблемалары мен тенденцияларының арасында мыналарды бөліп көрсетуге болады:

1. Картографиялық бейнелердің ғана емес, сондай-ақ гео-бейнелердің де барлық түрлерінің толық, өзекті және сол уақытта белгіленген жіктелуінің болмауы, оның ішінде:

* веб-карталар, геопорталдар, телекоммуникациялық карталар, навигациялық жүйелер құрамындағы карталар;

*  картаның классикалық анықтамасына жатпайтын геобейнелердің әртүрлі түрлері;

* виртуалды карталар, голограммалар, психикалық карталар және т.б.

2. Карталарды жасау үшін қолданылатын картографиялау әдістерінің қазіргі классификациясында үлкен олқылықтардың болуы.

ГАЖ-ның әртүрлі бағдарламалық қабықшаларында картографиялық бейнені қалыптастыру және құрылымдау тәсілдері ерекшеленеді. Сондықтан картографиялық бейненің нақты әдістерін жүзеге асыру бірдей емес, сондықтан бірдей визуализация әдістері басқаша аталады. Әр түрлі тілдерде, атап айтқанда орыс және ағылшын тілдерінде қолданылатын терминологияны үйлестірудің қиындықтары маңызды рөл атқарады.

ХХ ғасырдың аяғында отандық картографияда картографиялық бейнелеу әдістері анықталды (барлығы 11 әдіс). Дәстүрлі (қағаз) ұсыну үшін олар қазір "жұмыс істейді", дегенмен оларды жүзеге асыру үшін көбінесе танымал ГАЖ құралдары жетіспейді және АЖЖ қызметтеріне (Bentley MicroStation, Autodesk өнімдері және т.б.) және графикалық дизайнға арналған бағдарламалық құралдарға жүгінуге тура келеді. Мұндай техникалық проблемалар алдағы онжылдықтарда шешілетініне сенімді болғанымен, бастапқыда мәліметтер базасымен және аналитикалық міндеттермен жұмыс істеуге бағытталған ГАЖ картографтарға карталардағы құбылыстарды лайықты графикалық түрде көрсету үшін жеткілікті құралдарды ұсына алады. Бірақ әзірге бұл шешілмеген міндеттер, мүмкін, қазіргі заманғы геоинформатика мен геоақпараттық картографияның басты мәселесі емес, ал картаға өнер туындысы ретінде көзқарас жоғалып кетуі мүмкін.

3. Суреттерді жалпылау. ГАЖ көмегімен жалпылау мәселелері И.К.Лурье кітабында егжей-тегжейлі сипатталған. Нақты геометриялық контурлары бар жасанды шығу объектілері автоматтандырылған жалпылауға жақсы жауап береді; негізгі қиындықтар табиғи объектілерді жалпылауға байланысты. Мысалы, "жалпылау" (генерализация) командасы ArcGIS-те танымал Дуглас-Пекер алгоритмін қолдана отырып, таңдалған нысандардың пішінін жеңілдетеді. Бұл физикалық-географиялық жағдайдан жиі ажыратылған жалпылаудың таза математикалық әдісі.

4. ЖҚЗ мен картографияның анағұрлым терең бірігу үрдісі. Қазақстан аумағында топографиялық карталарды жаңартудың қажеттілігі бар. Жерді қашықтықтан зондтау деректері 1:2 000 (рельефтің жоғары дәлдікті цифрлық моделін (0,15 м) пайдалану кезінде) және 1:5 000 (1: 25 000 масштаб карталары негізінде рельефтің цифрлық моделін пайдалану кезінде) масштабына дейін жоғары және аса жоғары кеңістіктік рұқсаттағы ғарыш аппараттарының арқасында жаңартуды жүргізуге мүмкіндік береді.

ЖҚЗ материалдарын пайдалана отырып шешілетін табиғи ресурстар мен қоршаған ортаны бағалаудың тақырыптық міндеттерін шешу кезінде төрт негізгі сала ерекшеленеді:

* Геология және жер қойнауы ресурстары;

* Гидрология және жер үсті су ресурстары;

* Орман ресурстары және өсімдік жамылғысы;

* Қоршаған ортаға әсері.

Ғарыштық түсірілімдер тақырыптық (геологиялық, геоморфологиялық, гидрологиялық, метеорологиялық, ландшафттық және басқа) карталарды жасауды және жаңартуды жылдамдатуға, сондай - ақ стихиялық құбылыстар-дауылдардың дамуын қадағалауға мүмкіндік беретін карталардың жаңа түрлерін, мысалы, бұлттылық карталарын жасауға мүмкіндік береді.

Қорытындылай келе, біздің көз алдымызда қазіргі заманғы картографиялау геоақпараттық картаға айналды және өзіміздің тәжірибеміз бен білімімізге сүйене отырып, геоақпараттық картографиялаудың проблемалары мен міндеттерін тұжырымдауға тырыстық. Осылайша келесі қорытындыға келдік:

1. Геоақпараттық картографиялау үшін терминологиялық база қалыптастыру қажет;

2. Геоақпараттық картографиялау үшін шындықты картографиялық бейнелеу тәсілдерінің жіктелуін жетілдіру;

3. Жоғарыда айтылған "олқылықтарды" толтыра отырып, геоақпараттық картографияның жаңа бағыттарындағы ғылыми жобаларды дамыту қажет.

Технологиялық прогрестің қарқынды дамуына байланысты картографияның болашағы қандай болатынын болжау қиын. Бірақ, осы кезеңде өзекті мәселелерді шешу және геоақпараттық картографиялаудың ғылыми негіздерін одан әрі дамыту үшін сенімді теориялық база құра отырып, кеңістіктік деректерді көрсетудің әртүрлі түрлері мен әдістерінде жоғалмау, яғни технологиялық прогресстен артта қалмай сонымен бірге даму өте маңызды.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Берлянт А.М. Геоинформационное картографирование. М.: 1997. 64 с.
2. Берлянт А.М. Картоведение. М.: Аспект Пресс, 2003. 477 с.
3. Лурье И.К. Геоинформационное картографирование. Методы геоинформатики и цифровой обработки космических снимков: Учебник. М.: КДУ, 2016. 424 с.

---